Жүннің қасиеттері және иректілігі
Қой жүні тікелей өспей, иректеліп, толқынданып келуі өзіне тән ерекшелігі болып табылады. Жүн ирегінің саны мен көлемі көбінесе қой тұқымына, әрқайсысының жеке ерекшелігіне, азықтандырылып, күтіп-бағу жағдайына, жүндегі шайырға байланысты. Егер жүнде шайыр аз немесе жоқ болса, жүннің иректілігі бұзыла бастайды. Ал жүн иректілігі оның ең басты техникалық қасиеттерінің бірі. Жүн иректілігін жеке жүн талшығынан емес, тікелей қойдың жалпы жүнінен алынған, ешқандай механикалық әсерге ұшырамаған табиғи қалпындағы жүн бөліктерінен анықтайды. Егер биязы жүнді қойдың жүнінің бір талшығын жұлын алып қара қағаздың бетіне салып қарағанда, оның иректілігі анық байқалады, бірақ сол ирегінің түрі мен көлемі бірдей болмайды. Енді осы талшықты жалпы жүнге немесе бір бөлігіне қосып қарағанда, мүлде басқа көрініс байқалады. Иректер белгілі бір дұрыс түр құрайды. Биязы және биязылау жүндегі иректердің түрін негізінен қарапайым қалыпты, жазық және биік деп үшке бөлуге болады.
Қарапайым қалыпты ирек жарты шеңбер тәрізді болып келеді, ирек табанының ұзындығы оның биіктігіне қарағанда екі есеге жуық артық. Бұл ирек өте сапалы шұға тоқылатын биязы жүнге тән, сондықтан мұндай жүн құнды болып саналады.
Жазық үлгілі жүн ирегі доғасының биіктігі табанымен салыстырғанда кіші болады. Кейбір жағдайда бұл доға барынша созылып, жүнінің ирегі болар-болмас қана байқалады. Иректің мұндай түрі толқын тәрізді немесе созылмалы деп аталады. Жазық ирек жүн ақаулыққа жатпайды, дегенмен қарапайым қалыпты иректі жүнге қарағанда ол ірі және технологиялық қасиетінің құндылығы нашарлау келеді.
13 – сурет. Жүн талшықтарының ирек түрлері
Биік ирек доғасының биіктігі табанымен салыстырғанда артық болады. Биік иректік түрі қысылыңқы (тығыз); биік, маркирт (шиыршықты). Биік ирек, әсіресе маркирт араласқан жүннің қалыңдығы шамалы, серпімділігі нашар, әрі босаң келеді, сондықтан ол сапасыз деп саналады. Жалпы қой жүнінің кейбір жерінде, маркирт үлгісі тұзақ сияқтанып тарқатылған шұлықтың жібі тәрізденеді. Мұндай иректі маркирт деп атайды. Бұл өте сирек кездеседі. Жіп – үлкен ақау, ол көбінесе құрсақ жүнінде кездеседі, әрі оның серпімділігі, майысқақтығы, созылғыштығы, беріктілігі өте төмен. Көтерем, сүйегі жіңішкерген, өңі жұқарып, жүні азайған, күйі нашар қой жүнінде маркирт көп кездеседі. Осы сипатталған жүн ирегінің барлық түрі тұқым қуалап, бір ұрпақтан екінші ұрпаққа ауысып отырады. Сондықтан жүннің иректілігі қолайсыз малды асыл тұқымды табын құрамында қалдырмай, бракқа шығарып отыру керек.
Жүн иректілігі мен талшығы жіңішкелігінің арасында белгілі бір заңдылық бар, сондықтан практикада ирегінің санына қарай жүннің жіңішкелігін, сортын анықтайды. Жүн неғұрлым жіңішке болса, соғұрлым ирегі көп болады. Әсіресе түбіт жүн иректі келеді. Аралық жүн талшықтарының ирегі түбітке қарағанда ірілеу, әрі аз. Қылшықты талшықтар толқынды келеді, ал кейбір ірі қылшықтардың толқыны байқалмай, түзу өседі. Меринос қойы жүнінің әрбір сантиметр ұзындығында 4-5 – тен 10-12 ирекке дейін болады. Жүн иректері неғұрлым жиі болса, ол соғұрлым жіңішке келеді. Мұндай жүннен даярланған мата серпімді және өзіне тән қалпын бұзбайды, қалталанбайды, уқалағанның өзінде алғашқы қалпына дереу қайта келе қалды.
Жүн жіңішкелігі. Ең жуан деген қылшық жіңішкелігінің өзін сызғышпен өлшеп, жәй көзбен анықтауға болмайды. Оны арнаулы микроскоп арқылы ажыратып, миллиметрдің мыңнан бір бөлігін (0,001) микронмен өлшеп белгілейді. Практикада жүннің жуан-жіңішкелігі көзбен анықталып, шамалап бағаланады. Ол үшін тексеруші адамның тәжірибесі мол және дағдыланған болуы керек. Мұндай жағдайда арнайы дайындалған эталондарды (үлгілерді) пайдалану қажет.
Қойдың бүкіл денесінде өсетін жүннің барлығы бірдей бола бермейді. Өйткені қойдың терісінің әр жерінің қалыңдығы әр түрлі. Биязы жүнді қойдың ең жіңішке жүні қарнына, ең жуаны санында, басында, сирақтарында өседі. Сондықтан ескеретін бір жәйіт жеке жүн талшығының жіңішкелігі мен жалпы жіңішкелігін ажырата білу қажет. Талшықтардың жіңішкелігі деп олардың нақтылы жіңішкелігін айтса, жүн жіңішкелігі деп, сол зерттеудегі жалпы жүннің әр жерінен алынып, тексерілген талшықтардың орта есеппен шығарылған жіңішкелігін айтады. Жалпы жүн құрамына кіретін талшықтар неғұрлым біркелкі болса, соғұрлым талшықтардың жіңішкелігі және сол жүннің орта есеппен алынған жіңішкелігіне жақындай түседі. Біркелкі жүнде яғни биязы жүнде, әр талшықтың жіңішкелігінің, жүннің жалпы жіңішкелігінен айырмашылығы өте аз. Мұндай жүнді жіңішкелігі жағынан біркелкі немесе бір текті жүн деп атайды. Ал егер жалпы жүн мен жеке жүн талшықтары жіңішкелігінің арасында айтарлықтай ауытқу байқалса, ондай жүннің жіңішкелігі жағынан аралас немесе әр текті жүн деп атайды. Мысалы, қылшықты қой жүні құрамында жіңішкелігі әр түрлі жүн талшықтары болуы мүмкін. Түбіт жіңішкелігі 20 мк, аралық талшық 40 және ірі қылшық 70 мк. Мұндай жүн біркелкі емес. Біркелкі жүн биязы және биязылау жүнді қойлардан қырқылады. Жүн барлық талшығының жіңішкелігі жағынан неғұрлым біркелкі болып келсе, соғұрлым оның технологиялық құндылығы арта түседі және одан тоқылған жіптердің де сапасы жоғары болады.
Барлық біркелкі жүн жіңішкелігі жағынан сапаға, класқа бөлінеді, де мынадай цифлармен белгіленеді: 80, 70, 64, 60, 58, 56, 48, 46, 44, 40, 36; әрбір сапаға микронмен өлшенген белгілі бір биязылық сәйкес келеді. Сапа жүннің биязылылығы мен иірілгіштік қасиетінің арасындағы байланысын көрсетеді. Жүн неғұрлым биязы болса, оның сапасын көрсететін шартты цифр саны соғұрлым көп болады және оның ирілу қасиеті жоғары келеді. Біркелкі жүннің осындай сапаға бөлінуі алғаш рет Англияда қолданылып, Брадфорд жүйесі деп аталды. Біркелкі жүнді жіңішкелігі жағынан жіктеп, топтастыратын Брадфордтың бұл жүйесі біздің елімізде де кеңінен қолданылып келеді. Қазіргі уақытта ол отандық жіктеулермен өзгертілді, оны 1937 жылы Орталық жүн ғылыми зерттеу институты өңдеп, дайындаған. Осы кесте бойынша 70-ші сападағы жүннің орта есеппен алынған жіңішкелігі 18,1 мк. төмен болады және 20,5 мк. аспауы керек, ал жіңішкелігі 20,6 мен 23 мк. арасындағы жүн 64-ші сапаға жатады (15-кесте).