Аса қауіпті жұқпалы аурулар.
Тырысқақ (холера) деген сөз гректің «холе» - өт және «рэо»-ағамын деген деген сөздерінен құралып, көне заманда асқазан және ішектің қатты ауруын білдіретін түсінік болған.
«Тырысқақ» ауруы аса қауіпті жұқпалы ауру. Оған тез арада кең тарап, ағзаны сусыздандыру және уландыру тән. «Тырысқақ» ауруының қоздырушысы – тырысқақ виброны – қысқа қисайған таяқша, 1883 жылы Р.Кох тапты. Сыртқы ортада виброндар өміршеңдігін 3-4 күн бойы сақтайды. Олар тек жоғарғы тептературады (450С), тікелей күн сәулесі түскен кезде кепкенде, дизенфекциялық (хлорамин, лизол, хлорлы известь) заттарды қолдану кезінде ғана жойылады. Тұз және күкірт қышқылының 1:10000 ерітіндісінде бірнеше секунтта жойылады. Салқын ортада, әсіресе суда тырысқақ виброндары 3 аптаға дейін өміршеңдігін сақтайды.
Тырысқақ виброндары тек асқаза-ішек жолдары арқылы ғана жұғады. Олар адам денесіне тырысқақ виброндармен залалданған су немесе азық-түлік пайдаланған кезде енеді. Сонымен қатар сырқат адамның нәжісімен немесе бактерия жұқан адамның қолы арқылы жұғуы мүмкін (мысалы, сырқат адамды күткен кезде, ортақ әжетхана пайдалану кезінде). Тырысқақ виброндары аш ішекте көбейеді (ішінара өледі), осы кезде пайда болған эндотоксин қанға өтеді, ол адам ағзасын уландырады. Осының салдарынан іш өту мен қайта –қайта құсу ағзаның сусыздануына әкеліп соқтырады және электролиттердің жойылуына әкеледі (әсіресе хлорлы натрий). Сусыздану зат алмасудың, қанның қоюлануына, гипотермияға, жүрек қызметінің бұзылуына әкеліп соқтырады.
Тырысқақтың даму кезеңі (инкубация) орташа 2-3 күн кей жағдай да 1-6 күнге дейін ауытқулар болады.
Ауру бірінен кейін бірі жүретін 3 кезеңнен тұрады:
1.Тырысқақ энтериті (тырысқақ іш өтуі). Ауру күшті іш өтуден басталады. Ауырған адам әлсіреп, жүрегі айнып, нәжісі иісті сарғыш қоңыр түсті болып, жиі-жиі іші өтеді. Ауру үдегенде ұзақтығы бірнеше сағаттан аспауы мүмкін.
2.Тырысқақ гастроэнтриті. Бұл кезеңде іштен күріш суы сияқты сұйықтық ағып түсе бастайды. Ағзаның күрт сусыздануымен жалпылама улану белгісі күшейіп, шыққан зәр мөлшері күрт азаяды, іш қабысып қалады. Ауру үдегенде ұзақтығы 12 сағатқа созылады.
3.Тырысқақ алгиды. Бұл кезеңде сырқат адам сұлық күйге түсіп, температурасы 35-35,50С-ге төмендейді, аяқ-қолдары суиды. Сырқат қатты әлсіреп, терісі бозарады, денесін суық тер басып, терілері қатпарланып кетеді. Әсіресе саусақтары мен қолдың білезігі қатты қатпарланады (кір жуушының қолы). Көзі шүңірейіп, беті қусырылады. Ішінен күріш суы тәріздес сұйықтық қана шығып, үні әрең шығады, тамырдың соғуы әрең сезіледі. Бірнеше сағаттан 3-4 күнге созылады. Адам өлімі жоғары.
Анықтау: бактериялық зертханада нәжіс пен құсық массасын стерильді банкаға салып, оны мұият жауып, сыртын қаптап, орап, инструкцияны қатаң сақтай отырып зетханаға жібереді.
Аурудың алдын-алу: Суға санитарлық-гигеналық бақылау орнату, тырысқақ ауруы шыққан аймақтан келгендерге қатысты карантиндік іс-шаралар аурудың алдын алу ісінде маңызды роль атқарады. Сырқатты анықтау үшін үй-үйді аралап, жедел түрде оларды ауруханаға жатқызып, суды хлорлайды, су көздеріне бақылау күшейтіледі және шыбындар мен тұрғын жайларда, сол сияқты олардың көбейетін жерлерінде оған қарсы күрес (ДДТ, хлорол, хлорофос) шаралары күшейтіледі. Тырысқақ бактериофагі вакцинасы егіледі.
Ауру ошақтарында (пәтерлер, жатақханалар, жұмыс орындары және т.б) залалсыздандыру шаралары жүргізіледі: 10% хлорлы известь ерітіндісімен нәжісті және құсық массасы дезинфекцияланады; күтуші персонал қолын 0,5% хлораминнің ерітіндісімен жуады, содан кейін сырқат тұтынған ыдыс-аяқтарды қайнатады.
Оба – аса қауіпті, жұқпалы ауру. Оба ауруын бактериалдардың ерекше түрі туғызады, таяқшасы 0,5-1,5 мк, содан ағза жалпы уланады. Оба ауруы – көне заманнан бері келе жатқан індет.
Оба ауруының қоздырушысы қозғалыссыз, ол төменгі температураларда ұзақ уақыт бойы сақталады, мұзға қатырғанға төзімді. Қайнатқанда оба бактериялары тез өледі.
Негізгі індет таратушылар табиғатта 200-ге жуық кеміргіштер (сарышұнақтар, егеуқұйрықтар, тышқан тәріздес табағандар және т.б.) мен түйелер. Ауру тасымалдаушылар – бүрге және сырқат адам.
Адам обаны бүрге шаққанда немесе ауруға шалдыққан хайуанаттардың терісін сыдырғанда және оны сойғанда жұқтырады.
Обаның түрлері: бубондық, өкпе, септикалық, тері бубондық.
Бубондық түрінде қоздырғыш адам денесіне бүрге шағудан тері арқылы енеді. Бұл кезде жақ, қолтық асты, жамбас, шат асты ісінеді. Томпайып, қызарып, ісінген жердің терісі іріңдеп, жара пайда болады да, ол ұзақ уақыт бойы жазылмайды.
Өкпе обасы обаның бубондық түрінің асқынған кезінде қанды іріңнің жарылуынан пайда болған оба таяқшаларының ауа арқылы қанға берілуі арқылы пайда болады. Негізгі белгілері: бүйір шаншиды, тыныс тарылады, көбікті қанды жөтел пайда болады, тіл ағарады.
Септикалық түрі (емделмесе өлімге апарады). Ауыр сепсисте тері мен шырышты қабықтың қанталауы, қан құсу, қансырау болады. Асқазан-ішек жолдары арқылы іш құрылысына да жұғуы мүмкін. Терілік түрі кезінде дақ пайда болады, олар күлдіреуі және іріңді безеу сатысы арқылы ойық жараға айналады, ол ұзақ уақыт бойы байқалад, баяу жазылады, тесіктер пайда болады.
Аурудың барлық түрлері 6 күн ішінде, ал көбінесе одан да аз уақытта өтеді. Ауру белгілері: температура 390С-тан жоғары, тіл қалыңдап, ақ бор түске ие болады, бас қатты ауырады, бұлшық еттер ауырады, жүрек айниды, құсады, дене дел-сал болады.
Обаны емдеудің негізгі құралы антибиотиктер болып табылады. Бубондық, өкпелік түрлерін тетрациклинмен емдеген тиімді, оны алғашқы 48 сағат бойында үлкен мөлшерде белгілейді (4-6 г/тәулік), бұдан кейін мөлшерді төмендетеді.
Ауыр түрлері кезінде алғашқы 24 сағатта көктамыр ішіне тетрациклин енгізіледі, төзбейтін жағдайда оның орнынан 2 тәуліктің бойына әрбір 4 сағат сайын 0,5 г стрептомицин белгіленеді. Кейіннен 6 сағат сайын белгіленеді. Срептомицин орнына биомицин, левомицин, қолдануға болады. Неомицин тобындағы антибиотик коломицин, мицирин қолданылады.
Сырқат адамды міндетті түрде оқшаулау қажет. Сырқаттың төсек орны 8% лизол ерітіндісімен мұқият дезинфекцияланады.
Обаға қарсы жартылай тірі вакцина егіледі және стрептомицинмен экстренді спецификалық алдын-алу жүргізіледі.
Обаға қарсы күресу стансалары ұйымдастырылады. Олар далаға шығып, қоздырушылардың өліктерін зарарсыздандырады (крысид, цинк фофиді, күкірт қышқыл калий қолданылып), тірілерін ұстап алып, ауру немесе ауру еместігі тексеріледі.
Жұқтырылған иммунитет жетіспеушілігі синдромы (ЖИЖС). Жер бетіндегі тіршілікпен бірге көптеген аурулар пайда болады. Адамзат өмір-бақи аурулармен күресіп келеді. Адам баласы адмзатқа қауіп төндірген оба, тырысқақ сияқты індеттерді жеңіп шықты. ХХ ғасырда кейіннен «ХХ ғасырдың обасы» атанған ЖИЖС ауруы пайда болды.
Бұл – адам ағзасының өмірлік маңызы бар иммунды жүйесін зақымдайтын адам иммунитетінің жетіспеушілігі вирусынан (АИВ) пайда болатын жұқпалы ауру.
Бұл ауру алғашқы рет 1981 жылы Калифорния (АҚШ) штатындағы гомесексиуалистер арасынан шықты. Аурудың басты ошақтары – АҚШ,Африка, Батыс Еуропа елдері. 1981 жылы ТМД елдерінде бірең-сараң ғана ЖИЖС тіркелген.
ЖИЖС орташа мөлшердегі оған тән вирус арқылы тарайды. Ол 570С температурада өледі. Химиялық немесе физикалық әсерлерге өте төзімсіз. Медицинада қолданылатын спирт, ацетон, эфир, гидрохлорид натрий және т.б.дезинфекциялық заттарға вирус төзімсіз келеді.
Бұл вирус 30 минут ішінде қанға кіріп, ағзаның иммундық жүйесіндегі маңызды буын болып табылатын қанның ақ түйіршіктерінің (лимфоциттердің) белгілі бір түрлерін зақымдайды. Ауру 3-4 айдан 4-6 жылға дейін және оданда артық уақытта инкубациялық кезеңге созылады.
ЖИЖС – адамның иммунитетінің жетіспеушілігі вирусынан туындаған (АИВ) және жыныстық қатынас кезінде, сонымен қатар адам қанымен берілетін жұқпалы аурудың соңғы сатысы.
Бастапқы кезеңдегі клиникалық белгілері әр түрлі болғандықтан және олар басқа ауруларда да көп кездесетіндіктен, ЖИЖС-ты бірден анықтау қиын. Дегенмен осы саланы зерттеген ғалымдар мынадай клиникалық белгілері аурудың бастапқы кезеңіне тән деп санайды: ағзаның жалпы әлсізденуі, тағамға тәбет тартпауы, түсініксіз ұзақ дене қызуы, бірнеше аптаға созылатын дененің түнде терлеуі, дене салмағының азаюы, лимфа түйіндерінің үлкеюі, әсіресе қолтық астындағы, жақ астындағы және шаттағы түйіндер, көпке созылатын іш өтуі, ішектің қатты қандануы және асқазанның ауырғн сезімімен ұштасуы, бұлшық еттердің сыздап ауыруы, бауыр мен көкбауырдың ісініп, ұлғаюы, әр түрлі жарақат әсерінен теріден қан кете беруі, терідегі, ауыздың, мұрын жолдарындағы шырышты қабықшаларында пайда болатын қызғылт және көкшіл дақтардың пайда болуы.
Аталған белгілер ЖИЖС-ты дәлме-дәл дәлелдемейді, бірақ олардың бірнешеуі қатар кездесетін болса, онда міндетті түрде тексерілу керек.
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының жіктеуіне сәйкес ЖИЖС дертінің дамуының бірнеше кезеңі болады. Бастапқы кезеңді иммунитет жетіспеушілік вирусымен зақымдалған кезең дейді, ал нағыз ЖИЖС деп жұқпаның қызған үшінші, төртінші кезеңдерін айтады. Қандай жағдайда да ЖИЖС зертханалық тәсілдермен, әсіресе, иммуноферменттік т.б.тәсілдермен дәлелденуі қажет.
Жер-әлемде ЖИЖС-ты жұқтырған бірнеше мың сырқаттардың тізімі алынды, тіркеудің арқасында оның мына жағдайларда ғана басқа адамдарға қолма-қол жұға қоятындығы анықталды: сақтық шаралары жасалмаған жыныс қатынасы салдарынан; залалсыздандырылмаған ине мен шприцтер арқылы; есірткіні тікелей тамырға енгізуде; АИВ-ты жұқтырған әйелден балаға іште жатқанда, сондай-ақ сәбиді емізу кезінде; вирусы бар қанды немесе препараттарды құю кезінде.
Дәрігерлердің зерттеуі бойынша ЖИЖС-тың вирусы адамдар қол алысқанда, әңгімелескенде, түшкіргенде және жөтелгенде, яғни, ауа арқылы жұқпайтындығын дәлелдеді. Сондай-ақ тұрмыс-тіршіліктегі ара қатынас – жолығу, кездесулар, жәндіктер шаққанда, ұй жануарларымен араласқанда, көпшілік көліктермен жүргенде, әжетхана, бассейнге және саунаға барғанда, ыдыс-аяқ, киім-кешек арқылы, азық-түлік арқылы, құшақтасу, сүйісу кезінде, ауру бала мен сау баланың бір сыныпқа бірге барып жүруі де ЖИЖС вирусын жұқтыра алмайды.
Адам баласына ЖИЖС-тың тигізетін зардаптарын тек атом бомбасының жарылысынан келетін зардаптармен ғана салыстыруға болады. Әзірге мұның емі жоқтығы мәлім. Қазірге дейін ЖИЖС-ты емдеудің ең тиімді жолы табылмағанымен, осы бағыттағы қауырт жұмыс дүние жүзінің барлық жерлерінде жаңа препараттар іздеу жан-жақты жүргізіліп жатыр. ЖИЖС вирусының өсіп-өнуін едәуір тежейтін екі дәрі бар (азидотимизин және ривобирин).
Дәріс.