Радионуклидтердің қоршаған ортаға түсу адам ағзасына әсері.

Радиоакгивті заттар, тек адамдар үшін ғана емес, өсімдіктер, жан-жануарлар үшін де зиянды. Тәулігіне 2-5 радка дейін сэулелер шашырағанда, өсімдіктердің өсуі күрт баяулап, жануарлар түрі қысқара бастаған. Невада, Теннесси шөлдеріне, Оңтүстік Каролинадағы Ривер даласына кобальт-60 пен цезий-137, жылдамдығы 10000 кюриден асатын гамма сэулелер шашылған болатын. Бүл маңайда, кдзір ешқандай жануарлар мен екпелі өсімдіктер өспейтінін тэжірибелер көрсетіп отыр.

Радиоактивті заттарды атом электр станцияларында, сүңгуір қайықтарда отын ретінде пайдалану көлемі өскен сайын, олардың қалдықтарын көму жұмыстары кең етек алады. Сөйтіп, қоршаған ортаны, тіпті биосфераны радионуклидтерден қорғау үлкен проблемаға айналып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ даласында бірнеше I уран өндіру кен орындары бар. Мұңдағы казып алынған уран кені, тасымалауға арналған темір жол торабына жеткенше жүк машиналарымен ондаған километр жол жүріп, радиоакгивті сәулелерді жолай кездескен талай елді мекендерге таратады. Бұгінгі атом электр станцияларында қолданыльш жүрген ядролык ашық отын жүйесі мынадый:

- Уран кенін қазып алу;

- гидрометаллургиялық заводтарда уранды, кеннен ажыратып алу;

- алынған уранды байытып, ³⁸П жэне ^23зП изотоитарын бөлуге әзірлеу;

- уранның қостотығын алу үшін ұнтақтау, таблеткаға айналдыру үшін күйдіру;

- ядролық отывды салатын ТВЭЛ-дарды (жылу тарататын элемент-байытылған уран гранулалары салынған үзын болат түтікшелер) даярлау;

- ТВЭЛ-ды заводтан, атсш электр станциясына тасымаддау;

- отын Жанып біткен соң, қалдықгарын реактордан алып, қатты түйіршіктерге айналдырып, жақсы бітелген арнаулы ыдыстарға салу;

- қаддықгарды дүрыстап көму.

Сондықган, уранды қазудан бастап, қалдықтарыи көмуге дейінгі үзақ жолда өте абай болып, иондык сәулелердің қоршаған ортаға шашырамауын бақылау кажет. Қазір, АЭС-терді жабық оттын жүйесіне көшіру, қалдықгарды қайта өңдеуден өткізіп, отын ретінде пайдалану, сөйтіп көмуге жататын мөлшерін азайту, қоршаған ортаға зиянын тигізбеу міндеті тұр. Радиоактивті қалдыктарды көметін орынның күрылысы күрделі: бетоннан салынған, араларына су өтпейтін қатпарлары бар көмбенің ішін бірнеше үяға бөліп, радиоактивті қалдығы бар түтіктерді қорғасыннан жасалған контейнерге салады. Үстіне бетон қүйып, бос қуыс қалдырмай жауып тастайды. АҚШ-та сүйық радиоактивті қалдықтарды жинаи, 5-10 жылдан кейін кальцинациялау, өртеу, күйдіру эдісімен қатты түтіктерге айналдырып, бетоннан жасалынған, ішін тот баспайтын қүрышпен қапталған көмбелерге салып сақтайды. Мұндай көмбелер, 300-500 жыл бойы бұзылмай бүтін қалпында түрады. Ресей, сүйық радиоактивті қалдықтарды әуелі тот баспайтын құрыштан жасалған ыдыста сақтап, біраз уақыт өткен соң шыныға немесс кірпішке айналдырып, хром мен никель қосындысынан жасалған, суда, топырақта, бетоңда мүжілмейтін контейнерге салып бетондап тастайды. Мұншама мехнаттан қашып, кей еддерде, қалдық салынған контейнерлерді түнделетіп теңіз суына тастау фактілері де жиі кездеседі. Радиоактйвті Қалдықтарды ғарыш кеңістігіне шығарып тастау

болжамдары да жоқ емес.

Атом бомбаларын сынау, атом электр станцяларын пайдалану көбейген сайын, радиоактивті калдықгар саны да арта тусуде.

Бір элементтін ауыр ядросы ыдырау нәтижесінде, басқа элементтердің екі жеңіл ядросын түзуі ядролық реащияныңнегізін құрайды. Екі жеңілдеу ядро қосылып, басқа элементтің бір ауыр ядросын түзуін ядролық синтез деп атайды. Екі жағдайда да, реакция өнімдері массаларының қосындысы бастапқы материалдар массасынан аз. "Жоғалған" масса, А.Эйнштейн ашқан Е=тс² қатынасы аркылы аныкгалатын фундаментальды зандылықка сәйкес энергияға айналады. Ядролық реакция кезінде бөлініп шықкан энергия мөлшері орасан үлкен. 1 кг заттың ядроларының лезде ыдыраған немесе қосылған эффектісі атом бомбасының жарылысы шамасындай болады. АЭС-терде жүретін негізгі процесс — басқару арқылы жүргізілетін ыдырату; бұл кезде энергия біртіндеп жылу түрінде бөлініп шығады да, суды буландыруға жұмсалады, ал ол өз кезегіңце турбогенераторларды қозғалысқа келтіріп, электр энергиясың алуға мүмкіндік береді.

Радиоактивті сәуле шашатын элементтердщ изотоптары (атом ядроларында протон саны бірдей, нейтрон саны бірдей емес химиялық заттар) радиоактивті изотоп немесе радионуклид Д⁶¹¹ аталады. Радиоактивті сәулелердің мөлшерін өлшеу үшін Кюри (Ки) қолданылады. Радиоактивті заттан секунтына 3,7 10¹⁰ атом немесе минут сайын 2,2 10¹² атом ажырайтын болса, ол шама 1 кюриболады. Мысал ұшін, 1 грамм радийдің атомдары ыдырауы 1 кюриге тең. Радиоактивтілікті, денеге сіңген сәулелердің мөлшерін өлшеу арқьшы немесе радиоактивті затта болатын ажырау санын өлшеу арқылы анықтайды. 1 кюри жоғары жылдамдық болып саналады, совдықган практикада одан кішірек шамалар: милликюри (мКи), микрокюри (мкКи), пикокюри (пКи) кодданылады. Аталған өлшемдер, атомдардың ыдырау жыддамдығын ғана көрсетеді де, радиоактивті сәуленің организмге өткен мөлшерін өлшемейді. Сондықтан, көбінесе Раднемесе Рентгенөлшемдері кеңірек қодданылады. Иоңды сәуленің әсерінен организмге келетін зиянды өлшеу үшін, Рад орнына Бэр (биологический эквивалент рада) қолданылады.

Атом электр станциясында қызмет жасайтындар - 1,75 бэр шамасында, қалған түрғындар 0,1 бэрден артық сәуле алмауы тиіс. Сонда ғана, АЭС-те жұмыс істейтіндер организмінде, өмір бойы 19-25 бэр, басқа тұрғындар 10 бэр иовды сәуле жинайды. Халықаралық норма бойынша, радиоактивті сәулелермен жұмыс жасайтын мамандар үшін, жылына 5 бэрден, қалған тұргындар үшін 0,5 бэрден аспауы көзделген. Өкінішке орай, кейде денесінде 100 бэрге дейін сәулесі бар науқастар да кездеседі.

Қоршаған ортаның радиоактивті затгармен ластануы, әсіресе осы уақытқа дейін, жарылыс жасайтын полигондардағы радионуклидтер есебінен болып келді. Бір ғана Семей полигонында - 260-тай ауада, 300-ден аса жер астында жарылыстар жасалды. Бұл өлкеде 1949 жылдан бері сутегі бомбалары, әр түрлі әскери қарулар үшін жарылыс-сынақгар қүпия түрде жүргізіліп келді. Мұнан басқа да - Батыс Қазақстанда, Атырауда, Маңғыстауда, Ақгөбе, Оңтүстік Қазақстан облыстарында үлкенді-кішілі 20-дан аса жарылыстар болды. Тіпті, жер астынан газ сақгайтын қоймалар жасау үшін де жарылыстар жүргізілді. Жергілікті халық, көп уақытқа дейін ешнәрседен бейхабар күйде уланған, сәулеленген ауаны жұтып өмір сүрді. Семей облысының - Қарауыл, Сарыжар, Кайнар елді мекендеріндегі түрғындардың бойындағы ионды сәулелер мөлшері - 150-ден 200 бэрге дейін жиналғандығы мәлім болды. Осы облыстың 3 ауданындағы, 100 мыңнан астам түрғындары Радиоактивті сәулелер ауруына шалдығып, көбі өліп, қалғандары ^аРьімжаң, мүгедек болып қалды. Қазақ халқының генетикалық қоры осындай зиянкестікке ұшырап, үрпақгар оның зардабын ондаған жылдар, ғасырлар бойы көретін болып отыр.

Сынақ полигондары, уран казатын кен көздері, радиоактивті қалдықгар төгілген орындар,Қазақстан жерінде жеткілікті. Олар -Нарын мен Тайсойған кұмывда, Үстірт жонықца, Ақтөбе, Қызылорда, Тараз, Оңтүстік Кдзақстан, Алматы, Талдықорған, Семей т.б. облыстарда толып жатыр. Қаддықгар төгілген жердегі, шектеулі рұқсат етілген сәуле мөлшері 25 микрорентгенн-нен аспауы шарт. Ал жоғарыдағы айтылған орындардардағы радиоактивті-лікті дозиметр аспаптары 2000 микрорентгенге дейін көрсетіп отыр.

Радиоакгивті заттар, тек адамдар үшін ғана емес, өсімдіктер, жан-жануарлар үшін де зиянды. Тәулігіне 2-5 радка дейін сәулелер шашырағанда, өсімдіктердің өсуі күрт баяулап, жануарлар түрі қысқара бастаған. Невада, Теннесси шөлдеріне, Оңтүстік Каролинадағы Ривер даласына кобальт-60 пен цезий-137, жылдамдығы 10000 кюриден асатын гамма сәулелер шашылған болатын. Бұл маңайда, кдзір ешқандай жануарлар мен екпелі өсімдіктер өспейтінін тәжірибелер көрсетіп отыр.

Радиоактивті заттарды атом электр станцияларында, сүңгуір қайықгарда отын ретінде пайдалану көлемі өскен сайын, олардың қалдықтарын көму жұмыстары кең етек алады. Сөйтіп, қоршаған ортаны, тіпті биосфераны радионуклидтерден қорғау үлкен проблемаға айналып отыр.

Оңтүстік Қазақстан облысындағы Созақ даласында бірнеше I уран өндіру кен орындары бар. Мұңдағы қазып алынған уран кені, тасымалауға арналған темір жол торабьша жеткенше, жүк машиналарымен ондаған километр жол жүріп, радиоакгивті сәулелерді жолай кездескен талай елді мекендерге таратады.1 Бүгінгі атом электр станцияларында қолданыльш жүрген ядролык ашық отын жүйесі мынадый:

- Уран кенін қазып алу;

- гидрометаллургиялық заводтарда уранды, кеннен ажыратып алу;

- алынған уранды байытып, ²³⁸ІІ және ^23зІІ изотоитарын бөлуге әзірлеу; - уранның қостотығын алу үшін ұнтақтау, таблеткаға айналдыру үшін куйдіру;

- ядролық отынды салатын ТВЭЛ-дарды (жылу тарататын элемент-байытылған уран гранулалары салынған ұзын болат түтікшелер) даярлау;

- ТВЭЛ-ды заводтан, атсш электр станциясына тасымаддау;

- отын жанып біткен соң, қалдықтарын реактордан алып, қатты түйіршіктерге айналдырып, жақсы бітелген арнаулы ыдыстарға салу;

- қаддықгарды дұрыстап көму.

Сондықган, уранды қазудан бастап, қалдықтарьш көмуге дейінгі ұзақ жолда өте абай болып, иондык сәулелердің қоршаған ортаға шашырамауын бақылау кажет. Қазір, АЭС-терді жабық отын жүйесіне көшіру, қалдықтарды қайта өңдеуден өткізіп, отын ретінде пайдалану, сөйтіп көмуге жататын мөлшерін азайту, қоршаған ортаға зиянын тигізбеу міндеті тұр.

Радиоактивті қалдыктарды көметін орынның күрылысы кұрделі: бетоннан салынған, араларына су өтпейтін қатпарлары бар көмбенің ішін бірнеше ұяға бөліп, радиоактивті қалдығы бар түтіктерді қорғасыннан жасалған контейнерге салады. Үстіне бетон құйып, бос қуыс қалдырмай жауып тастайды. АҚШ-та сүйық радиоактивті қалдықтарды жинаи, 5-10 жылдан кейін -кальцинациялау, өртеу, күйдіру әдісімен қатты түтіктерге айналдырып, бетоннан жасалынған, ішін тот баспайтын қүрышпен қапталған көмбелерге салып сақгайды. Мүндай көмбелер, 300-500 жыл бойы бүзылмай бүтін қалпында түрады. Ресей, сүйық радиоактивті қалдықтарды әуелі тот баспайтын құрыштан жасалған ыдыста сақтап, біраз уақыт өткен соң шыныға немесс кірпішке айналдырып, хром мен никель қосындысынан жасалған, суда, топырақта, бетоңда мүжілмейтін контейнерге салып бетондап тастайды. Мүншама мехнаттан қашып, кей еддерде, қалдық салынған контейнерлерді түнделетіп теңіз суына тастау фактілері де жиі кездеседі. Радиоактйвті Қалдықтарды ғарыш кеңістігіне шығарып тастау болжамдары да ^: жоқ емес.

Ракеталық-космостық техниканың қалдықгары, ракеталық Қару —жарақгарды пайдалану мерзімі біткен соң жою, қорғаныс министрлігіне қарасты қаруларды, баллистикалык ракеталарды жою, олардың қалдықтарын залалсыздандыру да бүгінгі күннің өткір экологиялык проблемаларының бірі.

Лекция № 10