Аланы ластаушы физикалық факторлар және көздері

Физикалық ластаушылар - Бұл биосфераға техногендік себептерден түсетін энергияның артық көздері. Мысалы, жылу (атмосфераға қызған газдардың бөлінуі); жарық (жасанды жарықтың әсерінен табиғи жарықтың нашарлауы); шуыл (шуылдың мүмкін деңгейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио, теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттардың бөлінуі); озон бұзғыш (фреондардың атмосфераға бөлінуі). Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар - 200-дей заттардың Қоспалары. Мұнда отынның толық және жартылай жанған өнімдері - көмірсутектер болады. Транспорт моторы жай айналымда, жылдамдық алар кезде және кептелісте тұрғанда қоршаған ортаға көмірсутектер көп бөлінеді. Осындай жағдайда отын толық жанбайды да, лас ауа 10 есе көп бөлінеді. Қалыпты жағдайда қозғалтқыштан бөлінетін газдың құрамында С02 - 2,7% болса, жылдамдықты түсірген жағдайда - С02 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде - 6,9% дейін көбейеді. II валентті, IV валентті С02 ауаға қарағанда салмағы ауыр, жердің бетіне жақын жиналады. Сондықтан тротуарда, бесік- арбада отырған нәресте С02-ын анасынан көп жұтады. Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі - көліктерден бөлінетін газ құрамында көп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. Ауадағы қорғасын мөлшері көбейген сайын оның мөлшері адам қанында да көбейе түседі. Нәтижесінде қанның оттегімен қанығуы нашарлап, ферменттердің белсенділігі төмендейді. Ал бұл өз кезегінде зат алмасу процесінің бұзылуына алып келеді. Сондай-ақ II валентті СО-да қандағы гемоглобинмен қосылып басқа мүшелерге оттегінің жеткізілуін қиындатады. Транспорттан бөлінген газдардың құрамында одан басқа иісі күшті, тітіркендіргіш альдегидтер (акролен, формальдегид) болады. Мұнан басқа бөлінген лас газдардың құрамында отынның толық жанбауынан ыдырап бітпеген көмірсутектер болады. Негізінен этилен қатарына жататын гексан мен пентан. Отынның толық жанбауы себебінен көмірсутектердің бір бөлігі құрамында шайырлы заттары бар қара күйеге айналады. Егер автокөліктің моторы нашар жұмыс істейтін болса бөлінетін шайырлы заттар мен қара күйенің мөлшері де соғұрлым көп болады. Мұндай жағдайда машинаның артынан будақтап қара түтін шығады.

Көлік түтіні құрамында бензинге қосылатын тетраэтил-қорғасынның жануынан бейорганикалық қорғасын да бөлінеді. 1 литр бензин құрамында 1 гр тетраэтилқорғасын болады. Бензиннің құрамына траэтилқорғасынды антидетонатор ретінде қосады. Тетраэтилқорғасынның жануы кезінде бөлінген қорғасын қосылыстары бүкіл планета атмосферасына таралады. Соңғы 100 жыл ішінде Гренландия мұздықтарында қорғасынның мөлшері 5 есе, ал судағы еріген қосылыстарының мөлшері соңғы 20 жылда мұхитта 10 есеге көбейген. Атмосфераға бөлінетін қорғасыннын 86% автокөліктерден бөлінеді. Аэропорттарда ұшақтардың қонған және ұшқан кездерінде де ластаушы газдар мейлінше көп бөлінеді. Мысалы, «Боинг» ұшағының ұшуы кезінде бөлінген зиянды заттардың мөлшері бір мезетте оталған 6850 «Фольксваген» автокөлігінен шыққан зиянды заттар мөлшеріне тең.

Ағылшынша Noise pollution, Lның немiсi (акустикалық ) даңғырлатып ойнайтын ластануы ма?rm ) - қағылез организмдардың тiршiлiк әрекетi және адам озонды бұзатын ушықтыратын жасанды шу. Қағылез организмдар эволюцияның процессiнде оған бейiмделгендiгiнен, ушықтыратын шулар бар болады және (абиотикалық және биотиялық) табиғатта, дегенмен олар ластанумен қате санау.Даңғырлатып ойнайтын ластануын бас көз көлiк құралдары болып табылады - автокөлiктер, темiр жол пойыздары және ұшақтар.

Мысалы, тұрғын аудандардағы даңғырлатып ойнайтын ластануын деңгей қалада қаланың сызығындағы әуежайдың орналастырылуын арқасында терiс қалалық жоспарлау күштi үлкейте алады.Көлiктен тысқары 60 бе?80 % даңғырлатып ойнайтын ластануы ) қалалардағы даңғырлатып ойнайтын ластануының басқа маңызды көздерiмен өнеркәсiптiк кәсiпорындар, құрылыс және жұмыстың Ремонтноелерi, автомобилдiк сигнализациялар болып табылады, ит үр, шулы адамдар және тағы басқалар.Даңғырлатып ойнайтын ластану экосистемалардағы табиғи баланстың бұзушылығы жылдам шақырады. Даңғырлатып ойнайтын ластану кеңiстiкте, қарым-қатынас, азықтың iздестiруi және тағы басқалар бағдарлануды бұзылысына алып келе алады. Осыған байланысты кейбiр малдар қатты дыбыстардан астам шығарады, өздерi олар артынан не екiншi дыбыстық ластағыштардың рөлдерiнде болып қалыптасады.

Даңғырлатып ойнайтын табиғаттың ластану келтiрiлетiн залалдардың өзi белгiлi жағдайларының бiрi дельфиндер және киттер (сонарлар ) әскери гидролокаторлардың сарт-сұрттары артынан бағытты жоғалта жағаға лақтырылғанда көп жағдайлар болып табылады.Жылулық қалдықтар (Тепловые отходы) — адамзаттың шаруашылық әрекеті нәтижесінде пайда болатын, айнала қоршаған ортаға тарайтын жылулық. Жылулықтың қомақты бөлігі энергия өндіру, химиялық процестер, суыту процестері кезінде бөлінеді. ірі қалаларда және өндіріс орталықтарында жылулық қалдықтардың атмосфераға таралуы ауаның жылдық орташа температурасының кейбір жекеленген пункттерде 1°С-қа дейін көтеруге алып келді. Нәтижесінде, қаланың орталығының температурасы оның шет аймақтарына қарағанда белгілі дәрежеде жоғары болып, қалалық жылулық аралын туғызады. Оқшауланған аймақтарда жылулықтың артуы жылу электр станциялары мен өндірістік кәсіпорындардың күшті жылу шығаруларымен байланысты болады. Мұндағы ауа температурасының артуы мен ылғалдануы тұманның, аймақтық бұлттың және жергілікті жауын-шашынның пайда болуына апарып соқтырады. Өзен суларын электр станцияларына, оның ішінде атом электр станцияларын салқындатуға апарып соқтырады, себебі олардан шыққан сулар температураны көтеріп жібереді. Әдетте, суыту агрегаттары өзінен шыққан судың температурасын 8—10°С-қа дейін көтереді. Жазғы уақытта мұндай сулар суқойманың температурасын 30°С-қа дейін жоғарылатады. Мұндай температурада көптеген су организмдері өзінің өсуін, азықтануын және кобеюін тоқтатады. 27°С-та суқоймадағы организмдердің жұтаңдануы басталады. Температураның 25—26"С-қа дейін көтерілуі барлық организмдердің көбеюіне жағдай жасайды да, нәтижесінде судың жаппай гүлденуі және гидротехникалық имараттарды балдырлардың қаптауы басталады, кальцийлік тепетеңдік бұзылады, судағы оттек мөлшері азаяды, ол кейде тіршілік ету деңгейінен де (3 мг/л) төмендеп кетеді, сөйтіп балықтардың қырылуына әкеп соқтырады. Осылайша жылулық қалдықтар эвтрофтануеа соқтырады, ал оның жанама салдары көптеген уытты ластағыштардың күшеюіне алып келеді.