Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 7 страница

2. Барлық әсер етуші факторлады бақылау

3. Табиғи орта өзгерісстерің кеінгі жагдайын бакылау

4. Әсер ету алдындагы антропогендік факторлардың өзгерісін болжау

Мониторинг жәктелуі:

1. Әмбебап жүйелер және олардын өзі аймақтық табиги улттык мониторинг жатады

2. Әр түрлі орталарда б/ша ауа су топырак антропогендік факторлар мониорингі

3. Әсер етуші көздер бойынша: көлік өндіріс өндіретін орындар; ластану көздер

4. Озоносфера және мухиттар мониторингі жатады

5. Физикалык химиялык монит.

6. Медико-био,эко,клиникалык монит.

Табиғатты қорғау. Барлық табиғатты қорғау іс-шараларының негізгі қоршаған орта сапасын нормау болып табылады. Бұл термин қоршаған ортаға адамның әсер ететін іс-әрекетінің шектеулі нормативтерін белгилері:адамның экокауыпсыздыгы, адам, жануарлар мен осимдиктер генофондын сактауды, туракты даму жагдайында табиги ресурстарды тиімді пайдалану мен калпына келтіруді қамтамасыз етеді. Қоршаған орта сапасы мен оларға әсер ететін факторлардың нормативтері төмендегідей:Санитарлық-гигиеналық нормативтер: зиянды заттардын концентарциясы, физикалык факторлар, 2. өгдірістік шаруашылык нормативтері: курамына зиянды заттар бар агызынды сулардагы олардын концентрациясы, табиги орта компонентердин молшери; ондиристик нормативтер; 3. комплексти нормативтер. Қазіргі кезде табиғи сулар ұшін зиянды тигізбейтін мөлшері концентрациясы 1900ШМҚ,атмосфералық ауа үшін-130ШМК болып табылады.

Жануарлар мен өсімдіктер. Адамның өмірі мен жануарлардың тіршілігі атмосфералық оттекті жасаушы жасыл өсімдіктерсіз мумкін емес. Адам мен жануарлар өсімдіктердін жасаган органикалык заттарымен коректенеді. Осылайша фотосинтез процесінің нәтижесінде жасыл өсімдіктер алғашқы биологиялық өнім мен оттегі түзіп, Жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуы мен дамуына жағдай жасайды. Біздің планетамыздағы жануарлар биомассасы мөлшерінің өте аз, бар болғаны бүкіл биосферадағы тірі заттың 2% ғана кұралады. Жануарлардың көп түрлігінің әсіресе биосферадағы негізгі процесс-заттар мен энергияның биотикалық айналымы үшін маңызы зор. Жануарлар дүниесінің ресурстарына сол сияқты үй жануарлары да, бағалы терілері үшін аң фермерларында өсірілетін жабайы түрлер де жатады. Өсімдіктер мен жануарлардың сақтап қалу үшін қорықтар мен қорықшылар ашып, бағалы және пайдалы түрлері көбейтідің арнаулы іс-шаралары жасалынып, оларды аулауға шек қойылады.

Биосфера-біздің тіршілік ететін ортамыз, бізді қоршаған табиғат. Адам баласы, ең алдымен, өзінің тыныс алуы, тіршілік еті іс-әрекеті арқылы осы табиғатпен тығыз байланысты.В.И.Вернадский. Академик В.И.Вернадскийдің биосфера жөніндегі негізгі идеялары ХХ ғасырдың басында қалыптаса бастады. Алғаш рет 1926 жылы оның БИОСФЕРА атты еңбегі жарыққа шықты. В.И.Вернадский биосфера- табиғаттың негізгі тірі және өлі заттарынығ бір-бірімен озара әсері болып табылатын тіршілік аймағы деп қарастырады. Осылайша В.И.Вернадский: биосфераның негізгі ерекшелігі-Күн сәулесі энергияны әсерінен болатын химиялықэлементтер атомдарының миграциясы нәтижесінде жүретін организмдердің көбеуі, өсу және зат алмасу процестері болып табылады деп түсіндірді.

Табиғи суларды олардың оздігінен тазару құбылысы жүреді. Бірақ бұл процесс өте жай жүреді. Ағызынды суларды оларды ластаушы заттардан тазарту кұрделі процесс. Олар механикалық физико-химиялык, химиялық және биологиялық болып бөлінеді. Қазіргі тандагы су корлары мен онын ресурстарынын ластану кездері. Ластану денгейімен сапалық дәрежесіне байланысты ерекшеленеді. Осыган сойкесінше биосфералык галамдык су мәселелері шыгады:

1. ауыз су мәселесі

2. судын табиги және жасанды радиоактивті ластануы

3. су тапшылығы

4. әр аймақтын су коздеріненің ерекшілігі

Су ластанудың көздер:

1. электроэнергетики

2. өнеркәсіптің барлық түрлері

3. радиоактивтілік

4. тұрмыстық қалдықтар

5. табиги көздер

Судың ластаушы қалықтар:

1. өнеркәсіптік

2. тұрмыстық

3. ауылшарушы

4. жанбырлык н-е атмосфералық

Экология терминін (грекше үй, тіршілік ету ортасы) 1866 ж неміс биологы Эрнст Геккель ұсынды. Ол өз зерттеулері б/ша экология термини бірнеше сатыларға бөлді:1) Организмдердің өзара ж/е қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін биолоэкология. Биоэкология- особьтар экологиясы, популяциялар экологияы , қауымдастықтар экологиясы болып бөлінеді.2) Эклогия-әртүрлі иеархиялық деңгейдегі экожүйелерің тіршілік етуінің жалпы заңдылықтарын зерттейтін ғылым.3) Экология- барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасын зерттейтін комплексті ғылым.4) Экология- адамның түр ретінде ж/е қоғамның планета экосферасындағы орнын, оның экологиялық жүйелермен байланыстар мен олларға әсер ету жағдайларын зерттейді.5) Экология адамның шаруашылық тіршілік әрекетінде өз қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін биофера ресрстарын тиімді пайдалану жолдарын қарастыратын ғылым.Экологияның зерттеу нысандары: аутоэкологиялық ж/е синэкологиялық. Аутоэкологиялық әдіс- бір түрге жататын организмдердің қоршаған ортамен қарым-қатнасын, ал синэкология- көптеген түрлрдің қоршаған ортамен қарым-қатынасы.Бұл зерттеулер: бақылау, тәжірибелер, модельдеу әдістер жатады: табии ж/е техногенді әдістерді зерттеу, проестермен құбылыстарды статистикалық әдіспен бағалау, математиалық модельдеу, әлеуметтк-демографиялық, табиғи жасанды объектілерді паспорттау, экологиялық менеджмент, эклогиялық сараптама.Қазіргі экологияның негізгі міндеті- бүкіл биосфераны қамтитын процестермен құбылыстарды зерттеу.

Экологияның даму тарихы. Экологияның қалыптасуына үлес қосқан К.Линней, Ж.Б: Ламарк. Ч. Дарвин. Э. Геккель, В.И. Вернадский және т.б.ғалымдардың ролі. Білімнің барлық салалары сияқты экология ғылымы да тұрақты дамыды.Жануарлар мен өсімдіктердің таралу сипаты , қоршаған ортамен байланысы туралы мәліметтердің жиналуы адамның табиғатты терең меңгеруінен басталды. Аристотель жануарлардың 500 түрін інез-құлығын сипаттап жазды. Ал оның шәкірті Теофраст әр түрлі өсімдіктердің ерекшеліктерін , олардң пішіні мен өсуінің топыра пен ауа-райына тәуелділігі туралы мәліметтер жинақтады.Қайта өрлеу дәуірінде географиялық ашылуларға байланысты түрлі жануарлар мен өсімдіктер ашылды. Бірінші эволюциялық ілімнің авторы- Ламарк ол «сыртқы жағдайлардың әсері ағзалардың бейімделуі ж/е өсімдіктердің мен жануарлардың эволюциясының негігі себептерінің бірі», Дарвин табиғаттағы тіршілік үшін күресті теория жүзінде тұжырымдады «түлердің табиғи сұрыпталу жолымен шығу тегі немесе тіршілік үшін күресте оған қолайлы қолтұқымдардың сақталуы», Геккель өзінің еңбектерінде экологияны ағзалардың қоршаған ортамен іршілік ету жағдайларымен қатынасын зерттейтін жалпы ғылым ретінде түсіндіреді. Экология ғылым ретінде негізінен 19ғ аяғында қалыптаса бастады.

Одумдар,Сукачев,Реймерс, 20ғ экология жылдам дами бстады.Жалпы экологияны қарқнды дамтқан ғалымдар: Одумдар,Сукачев,Реймерс, Шварц, Наумов т.б. Қазақстанда экология мәселелерімен Ғылым Академиясының топырақтану, ботаника, зоология, физиология институттары айналсады.

Экологияның негізгі түсініктері,терминдер: биосфера, экожүйе, биогеоценоздар, популяция, қауымдастық, экологиялық факторлар.Биосфера-негізгі тірі ж/е өлі заттардың бір-бірімен өзара әсері болып табылатын тіршілік аймағы.Биосфераның құрылысы, құрылымы, ж/е энергетикасы онда тіршілік етеетінн тірі организмдердің тірілік процесстерінің жиынтғымен анықталады.Популяция- бір түрег жататын бір-бірімен өзара еркін будандасатын, белгілі бір территорины мекендейтін особьтар жиынтығы.Мұнда үнемі тұқым қаулаушылық өзгерістер болып тұрад. Биоценоз-белгілі бір территорияда, бір –бірімен өзара, ж/е қоршаған ортамен белггілі қарым-атынаста болатын бір түрдің барлық популяцияларынан тұрады.Экожүйе- құрамына белгілі бір территориядағы барлық организмдер кіретін ж/е оның қоршаған ортамен қарым-қатынасын нәтижесінде энергия ағыны белгілі трофикалық құрылымды, түрлердің көп үрліліг мен жүйе ішіндегі заттар айналымын түзетін үздіксіз өзгеріп отыратын кез келген құрылым. Бұл тірі организмдер қоректену, өсу, көбею үшін белгілі тіршілік ет у кеңісігін пайдаланатын тірі организмдер жиынтығы.

Экологияның негізгі заңдары, Б. Коммонер заңы, олардың маңызы.Ағылшын ғалымы Коммонер тірі ж/е өлі табиғатың арасындағы барлық эколоигялық өзара қарым-қатынастарды 4 заңға бірікірді. 1-ші заң: барлығы барлығымен байланысты. Бұл заңның негізінде тірі табиғаттағ жалпы байланыстар принципі жатыр. Аталған принцип б/ша табиғаттағы күрделі трофтық н/е басқа байланыстағы қандайда бі бөлігінің күтпеген нәтижелерге әкеліп соқтыруы мүмкін.Әрбір түр көптеген басқа түрлермен байланыста болады.М: оңтүстік аралдардың бірінде ДДТ препаратының көмегімен масаларға қарсы күрес жргізілген. Масалар олық жойылды.Бірақ біраз уақыттан соң осы бунақденелермен қоректенетін кеірткелер қырыла бастаған. Содан осы жорғалаушылармен қоректенетін жабайы мысықтардың саны кеми бастаған. Натижеде тышқандардың саны артқан. Кесірткелердің жойылуы натижесінде термиттер көбейіп, үйлердің ағаш тірелерін кемірген.Олай б/са масаларда қалыптасан экожүйенің маңызды құрамы болып табылады.2-ші заң:матери жойылмайы жоқтан пайда болмайды ол біір түрден 2- ші түрге өтеді. ККз келген табиғи жүеде бір ағзалардың экскементтері мен қалдықтары 2—шілер ұшін азық болып табылады. Жануарлардың тыныс алуы нәтиижесінде бөлініп щығатын қалдық ккөмір қышқыл газы жасыл өсімдіктер үшін қорек. Өсімдіктер жануарлар тыныс алуы кезінде сіңіретін оттегіні бөліп шығарады. Жануарлардың қалдықтары- олардың ыдырататын бунақденелілермен бактериалар үшін азық. Ал олардың қалдыққтар- бейорганикалық заттар.-өсімдіктер үшін азық .3-ші заң табиғат өзі жақы біледі. Табиғи жүйеге кез келген ірі антропогенді әсер зиянды. Табиғатта егер оны ыдырату жолы болмаса. Ешқандай органикалық зат жасалмайды. Тір ағада жасалатын кез келген оргаиккалық атт ыдыраттын фермент болады.Адамның қолмен жасалған,бұрын ттабиғатта болмаған жаңа органикалық затты ыдырататын фермент жоқ. Сондықтан бұл затжинала береді.Бұған улы химикаттар цесстидтер мен гербициттер мысал олады.4-ші заң: Тегін ешнарсе жоқ. Ғаламдық экожүйе біртұтас бүтінді құрайды. Адамның еңбе қызметі нәижесінде экожүйеден алынған нарсенің барлығы қайтарлуы тиіс.

Қазіргі кездегі экологияның құрылымы: жалпы,әлеуметтік, қолданбалы, адам экологиясы. Қазір Экология» ұғымы адам мен оның өмір сүру ортасна қатысты кеңінен қолданлад ж/е соған бағыталған. Қазіргі заманғы экологияның әлеуметтік, қолданбалы экология бөлімдері жылдам дамып келеді. Әлеуметтік экология- адамзат қоғамы мен қоршаған орта арасындағы қатынастарды, өндірістіік қызметтің қоршаған ортанң құрамы мен қаиеттеріне тікелей ж/е жанама әсерін, антропогенді факторлардың адамның адамның денсаулығымен адам популяцияларнң гендік қорына экологиялық әсерін зерттейді. Ол табиғатты тиімді пайдаландың теориялық негізі болып табылады.Қолданбалы экология- қоршаған ортаның практикалық мәселелерін шешу жақтарн қарастырады. Қоланбалы экологияда өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық, химилық,медициналық басқа бағыттарда дами бастады. Адам экологиясы-табиғи орта-адамның әсерінен болмашы өзгеріске ұшыраған орталр. Адамның қолымен жаалған орта-оларға тұрғын ж/е өндірістік ғимараттар өнеркәсіптік кешендер қала ж/е т.б. жатады. Бұл ортаға қалдықардың жиналуы, ластану тән. Әлеуметтік орта – ортаға адамдардың бір-бірімен өзара қарым-қатынасы, психологиялық ахуал, денсаулық сақтау, жалпы мадени байлықтар кіреді.

Жалпы экология пәні оның құрлымы мен міндеттері.«Экология терминін» (грекше үй, тіршілік ету ортасы) 1866 ж неміс биологы Эрнст Геккель ұсынды. Экология дп біз абиғат экономикасына қатысты барлы білімдерді – жануарлардың олардың оны қоршаған органикалық ж/е бейорганикалық ортамен, өзімен ікелей не жанама қатынаста болатын жануарлармен өсімдікермен өзара ынтымақтастық н/е қастастық жаулық әрекеттерінің бүкіл жиынтығын зерттеу.

Биосфера жаһандық экожүйе ретінде.Биосфера түсінігі. Жер планетасының биосферасы – адам және басқа барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы.Бұл-планетадағы тірі заттардың тіршілік аймағы.Биосфераның құрылымы,құрылысы және энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдердің тіршілік процестердіңжиынтығымен анықталады.Планетатүгелдей биосфера емес.Оның жоғарғы шегі теңіз деңгеінен озон қабаты,20-25 км –ге дейін,ал құрлықта 2-3 км мұхит түбіне дейінгі аралықты алып жатыр.Жер планетасында мекендейтін халық саны соңғы жылдары өте жоғары қарқынмен өсуде . Бұл адамзат қоғамы үшін жаңа проблемалар туғызары анық.Өте ертедегі тарихи кезеңдерден бастап өткен ғасырдың басына дейін халық саны аштық пен әртүрлі эпидемиялар әсерінен біресе азайып,біресе көбейіп,бірнеше жүз. Арасында ауытқып отырды.Тек ХVII-XIX ғасырларда жағдай біршама өзгерді.1960жылдарға қарай халық саны 3 млрд-қа,1975жылы 4млр-қа, 1987жылы 5млр-қа жетіп, жылына шамамен 90 млн-ға артып отыр.

В.ИВернадскийдің биосфера туралы ілімі.Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ .Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген. Биосфера атмосферадағфы шекарасы 20-25 мкм биіктікте азон қаьатына дейін жетеді. Азон қабаты жер бетіндегі тіршілікті күннің ультракүлгін сәулелірінен қорғайды.Зеңді саңы және кейбір бактериялардың споралары 22 км биіктікте табылған .Кейбір тірі организмдер қысымы 100 атом жоғары су тереңдігінде тіршілік ете береді. 12 мың атотм дейінгі қысымға шыдайтын бактерияларда бар.

Ле Шателье-Браун принципі, Ле Шателье — Браун принципі, тепе-теңдіктің ығысу принципі — жүйені термодинамикалық тепе-теңдік күйден ауытқытатын сыртқы әсердің салдарынан сол жүйедегі тепе-теңдік осы әсерді әлсірететін (немесе оған қарсы әсер ететін) реакция бағытына қарай ығысатындығын тұжырымдайтын принцип. Жүйедегі тепе-теңдіктің ығысуына реагенттер мен өнімдердің концентрацияларының, қысымның (газдар үшін) және температураның өзгеруі әсер етеді. Тепе-теңдік күйге келген жүйеде тура және кері реакциялардың жылдамдықтары бірдей болады. Жүйедегі азот немесе сутектің концентрациясын арттырғанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік олардың концентрациясын кемітетін, яғни аммиак түзілетін бағытқа қарай ығысады. Керісінше, жүйедегі аммиак концентрациясын арттырғанда тепе-теңдік аммиактың концентрациясын азайтатын, яғни сутек пен азот түзілетін реакция бағытына қарай ығысады. Тура реакция жылу бөле жүретін болғандықтан жүйенің температурасын жоғарылатқанда тепе-теңдік Ле Шателье принципі бойынша сол әсерді бәсеңдететін, яғни жылу сіңіре жүретін реакция бағытына, яғни сутек пен азоттың түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше жүйенің температурасын төмендеткенде тепе-теңдік жылу бөле жүретін реакция бағытына қарай ығысады.Қысымның тепе-теңдікке әсерін болжау үшін реакция теңдеуінің сол және оң жақтарындағы молекулалар сандарын салыстыру керек. Қысымды ұлғайтқанда Ле Шателье принципі бойынша тепе-теңдік молекулалар саны азаятын, яғни аммиак түзілу реакциясы бағытына қарай ығысады. Керісінше қысымды кеміткенде тепе-теңдік молекулалар саны көбейетін жаққа ығысады. Егер қайтымды реакция теңдеуінің оң және сол жақтарындағы молекулалар саны бірдей болса, онда қысымның өзгеруі тепе-теңдіктің ығысуына әсер етпейді. Ле Шателье принциін 1885 ж. А. Ле Шателье (1850 — 1936) тұжырымдап, ал теорилық тұрғыдан 1887 ж. К.Ф. Браун (1850 — 1918) негіздеген.

Биосфера эволюциясы. Биосфера дамуының пайда болуындағы Вернадскийжн іліміБиосфера эволююциясы-түрлердің,оолардың ара қатынастарының үздіксіз бір мезгілде өзгеру және бір түрдің жойылып,бұрын блмаған 2-ші бір турлердің пайда болу құбылыстары.Қазіргі биосфераның қалыптасуы ғасырлар бойы орын алған эволюцияның нәтижесә.Биосфералық эволюция тіршіліктің пайда болуына дайындық кезеңінен,дәлірек айтқанда биологиялық эволюциядан тұрады.Олардың негізгі сатылары ғаламшармен оның атмосфеерасының түзілуі шамамен 4-5млрд жыл бұрн басталды.Алғашқыда пайда болған атмосферада температурасы жоғары азот су буы,етан ,аммияк,инертті газдардан құралған көміртегі тотығынң формальдегидпен басқа жай қосылыстар болуымүмкін.2.Күннің сәулелену энергиясымен атмосфераның сууыеың нәтижесінде заттардың абиотикалық айналымы пайда болды.Суық су пайда болып гидросфера құрылып,элементтердің судағы миграциясы мен ерітінділерде бірнеше фазалық химиялық реакциялар жүрді3.Күннің ультра күлгін сәуле энергиясының радиоактивтіліктің жжәне әртурлі энергиялық күш нәтижесінде көміртегінің,азоттың,сутегінің,оттегінің,қосылыстары конденсациямен полимеризацция процестеріне су арқылы органикалық қосылыстар тузілді.4.тортнші сатыны анторопоген сатысы деп атауга болады себебі жердің геологиялық тарихының соңғы кезеңі.Осы антропогендік кезеңнің көрнекті оқиғасы эволюцияның басқарушысы саналы адамның пайда болуы.Адамзат қоғамының пайда болуы мен даму өте көөп мөлшерде зать пен энергия ағысын тартып,биологиялық айналымның тұйықтығынн бұзды.Антропогендік экологиялық дағдарыстар туып эволюцияның джағымсыз факторына айналды. Биосфера ұғымы алғаш рет ғылымда 19ғ. Француз ғалымы ЛАмарк ал кейін термин ретінде австралиялық ғалым ЗЮСС қолданды.Биосфера,тіршілік аймағы туралы ғылыми ілімді жетілдірген орсы ғалымы Вернадский болды.Ол биосферадеп тіршілікті түзуде маңызды роль атқаратын жер қабатын түсінді.Тіршілік жер бетінің материясын құрайтын атомдардың көп бөлігін қамтуда деп жазды Вернадский Оның әсернен бұұл атомдар үздіксіз қозғалыста болады.Осы атомдардан әрдайым алуан түрлі қосылыстар түзіледі.Бұл процесс үзіліссіз ондаға млн жылдар бойы ертедегі археозой дәуірінен қазіргі кезге дейін жүруде жер бетінде бүкіл тірі организмдер сияқты үнемі әсер ететін, соңғы нәтижелері б\ша мықты да қуатты мұнай асқан химиялық күштер жоқ .Сондықтан Вернадскийдің тірі организмдерді негізгі өзгертуші күштер деп ерекше атап көрсетті.Сонымен биосфера деп тіршілігі бар кеңістікті яғни тірі организмдер немесе олардың тіршілік өнімдері кездесетін жерлерді айтады.Вернадскитйдің биосфера туралы ілімі жердің бигеологиялық даму кезеңдері ұзақ уақыт бойынша жүретін энергия мен заттар айналымының өнімі ретінде биосфераның құрылуына тірі заттың планетарлық геохимиялық рөліне негізделген.

Су коймаларындағы жане ластанган агынды сулардагы зиянды заттарды нормалау.Суды тазарту жане ластанудан коргау. Суды тазарту жолдары оның қандай заттармен және қаншалықты ластануына қарай жүргізіледі. Еріген қоспалардан суды айдау арқылы тазартады. Ауыз суын табиғи суларды тазарту арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін сүзгіден өткізіп алып, зиянды бактериялардан тазарту үшін хлорлау және озондау өдістері колданылады. Осы үрдістердің барлығы сумен жабдықтау стансаларында арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте қолданған суларын да тазартпай ағын суға жіберуге болмайды, сол үшін қатаң экологиялық шектеу қойылып, үнемі тексеру жүргізіледі. Соңғы кездері суды тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады. Агынды суларды оларды ластаушы заттардан тазарту курделi процесс. Олар механикалык, физико-химиялык, химиялык жане биологиялык болып болiнедi. Суды тазартудын механикалык адiсi бойынша суды тундыру жане сузу аркылы ондагы механикалык коспалардан тазартады. Физико-химиялык адiс –ластаушы заттардын физикалык куйiн озгертуге негiзделген. Бул адiске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, кристалдау, дистильдеу, электролиз жатады. Химиялык адiс – екi турлiжолмен жузеге асырылады; нейтралдау жане тотыктыру. Бул адicте суды тазарту ушiн хлор жане онын хлорамин, хлорлы iзбес, натрий гипохлоритi сиякты косылыстарды колданылады. Суды тазартудын биологиялык адiсi сулардын биохимиялык жане физиологиялык оздiгiнен тазару кубылыстарынын зандылыктарына негiзделген. Суга микроорг осiру аркылы олардын судагы орг жане минералдык заттармен коректенуi натижесiнде су бiршама тазарады. Типтерi; биофильтрлер, биологиялык тогандар мен аэротенклер, метантенклер.

Химиялык жане биологиялык ластанган сулардын адам денсаулыгына асерi. 1)мышьяк. Биосферада мышьяктын барлык жерде таралуына карамастан, су коздерi суында байкалган мышьяктын коп болiгi онеркасiптiк шыгарындылардын салдарынан болган. Адам орг мыш жалпы тусуiн еске алатын болсак, онда аз молшерде тускен кезде осы урдiстегі судың yлесi аса аз болады. Бiрак ауыз суда мыш молшерiнiн денгейi 0,05мг/л болса онда ол касiби арекетте душар болмаган адам ушiн тамак аркылы жалпы тусуiне тен немесе артык болуы да мумкiн. Мыш канга туседi, одан кейiн бауырда, булшыкетте, буйректе болады, содан сон зармен шыгады. 2) хром табиги суларда хромнын валенттiлiгіне судын кышкылдыгы асер етедi. Бейресмилiк pH магынасы болганда уш валенттiк хром ерiтiлмейтiн гидроксидке айналады. Орг болатын хромнын адамга колайсыз асерлерi алты валенттiк хроммен байланысты. Адам ушин эссенциалдык тури деп саналатын уш валенттiк хром iс жузiнде улы емес. Жогары дозаларда алты валенттiк хром адамнын ас корыту жуйесiнiн катерлi iсiк тауекел факторларынын бiрi болады. 3) сынап. Адам орг сынап ешкандай физиологиялык функция аткармайды. Жапонияда минамата ауруы байкалган, ол орталык жуйке жуйесiн закымдаумен, сойлеу кабiлетiнiн бузылуымен, кору мен есту касиеттерінін нашарлауымен сипатталады.