Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 9 страница
Өнеркәсіп шығындылары.Өнеркәсіп өндірісі дамыған ірі қалаларда топырақластануының басты көзі болады.Ірі өнеркәсіптік қалаларда топыраққа туседі орташа химиялық жүктеме фоннан 40 есе жқғары, ал ең шекті жүктеме-600 есе артық.Химиялық заттардың ең жоғарғы шоғырлануы өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістер маңайында байқалады.Мысалы,Өскемен, Шымкент, Балқаш тусті металлургия өнеркәсіп алаңшылары ауданында қорғасын,мырыш,кадмий,мыс концентрациясы топырақта ШРЕКтен 100-500 есе жоғары. Қуат көздерінің шығындылары.Ірі ЖЭОда қатты отын жағылған кезде топыраққа күл,ыс,және улы металдар туседі.Қазақстанда аса ірі отын энергетикалық кешен Екібастұздық кешен. Қатты және сұйық қалдықтар.Өзінің қажетін өтеу үшін адамдар дидіретін дуниенің барлығын өнеркәсіп,ауылшаруашылық өндірісінде өндірген кезде өніммен бірге қалдық заттар да шығарылады.Осы қалдықтардың бір бөлігі қаттты,ал екншісі сұйық заттар.Соңғы 25 жыл ішінде ТМД елдерінің ірі қалаларында соның ішінде Қазақстанда,қалдық көлемі екі есе ұлғайды.Қала қоқысының 45,3% ас үйлік,тағамдық қалдықтар, 28,3%қағаз, 5,1% тері және резина, 2,6%пластмасса, 5%метал, 5,5%шыны болады.Қоқыс заттардың уйінділеріндегі қалдық заттар жағылғанда улы затттар пайда болады(қорғасын,мырыш,кадмий,мыс) олар топырақтың үстіңгі қабатын ластайды. Сұйық қалдықтар құрамында улы заттар бар шаруашылық тұрмыстық және өнеркәсіптік жуынды сулар,бұлар әсіресе егін шаруашылығында ауылшаруашылық дақылдарын суару үшін қолданғанда топырақты ластайды. Өнеркәсіп қалдықтары қалдықтары топырақ пен судың ластануына ерекше қауіп туғызады.Олар өнеркәсіп кәсіпорындарының маңайында шамамен 60% шамасында жиналады(тусті металлургия,өнеркәсіптік көмір,химия салалары,ЖЭО),олардың қалдықтары сынап,қорғасын,кадмий,бериллий,мышьяксияқты улы заттардың құрамында болуы мумкін. Улы химикаттарды дұрыс пайдалнбау олардың топырақта және суда жинақталуына және ауылшаруашылық егіншілікпен мал шаруашылығынан алынатын өнімдеріне,азық түлікке зиянды әсепр етуі ыктимал.Улы химикаттар республиканың оңтүстігінде,мақта шаруашылығы,күріш,шаруашылығы және бақшалық шаруашылықтары шоғырланған жерлерде анықталған.
Топырақтың пестицидтермен,минералды тыңайтқыштармен ауыр металдармен мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластануының экологиялық зардаптары. Пестицидтерадам үшін қажетсіз ағзаларды жоюға не санын кемітуде қолданылатын заттар.Пестицидттерге мыналар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданылатын гербицидтер, бунақденелілер инсектицидтер,саңырауқұлақтар фунгицидтер,кенелерге акарицидтер,балдырлар альгицидтер. Пестицидтерді қолданудың экологиялық зардаптары. Есептеулер қоршаған ортаға енгізілген улардың тек 1% ғана,олар қарсы пайдаланатын ағзалармен тікелей жанасатынын көрсетті.Ал қалған массасы қоршаған ортаның әр түрлі звеноларына түседі.Олардың әсері ізсіз кетпейді. Пестицидтердің экологиялық заңдылығы негізінен олардың улылығына,өмір суру уакытына ,жеке ағзаларға таңдщамалы түрде әсер туіне және ортада өзгеруіне байланысты болады. Белгілі ДДТ препараты ультракүлгін сәулелердің әсерінен басқа тұрақты және улы көмірсутек полихлорлы бифенилге (ПХБ)айналады.Бұл заттың ДДТ тәрізді өмір сүру уакыты ұзақ,Қоректік тізбек буындарында жиналады және кобею мүшелерін зақымдайды. Экологиялық жағынан пестицидтерді пайдаланудың көлемінің артуы қауіп тудырып отыр.Бұл тек өңделетін жерлердің артуымен ғана емес,ағзалардың пестицидтерге уйренуімен де байланысты.Уақыт өтуіне қарай бірдей нәтиже алу үшін пестицидтерді көп қолдану қажет. Адам қоркетену тізбегінің ждоғары деңгейінен қоректік заттар алады.Сондықтан,пестицидтер мен олардың туындылары адам ағзасына жоғары концентрленген түрде түседі.Дүние жүзінде жыл сайын шамамен 500 мың адам пестицидтерден зардап шегеді. Пестимцидтерді қолданудың белгілі бір сатысында адам өзі зиянкестердің көбеюін туғызады.Бұған жылдам бейімделуден басқа, олардың бәсекелестері немесе жыртқыштарын жою әсер етеді.
Минералды тыңайтқыш.Экожүйеде тыңайтқыштарды енгізуден іс жүзінде өнімнің артуы болмайтын,ал тыңайтқыштар мөлшерінің одан әрі артуы өнімнің төмендеуіне әкелетін жағдай қалыптасуы мүмкін.Топырақ жуйесінде оның құнарлылығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер жүреді: қышқылдығының артуы,топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады,заттардың зат алмасуы,құрылымы бұзылады және басқа да қасиеттері нашарлайды. Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл азот тыңайтқыштары әсерінен топырақтың қышқылдығының артуы одан кальций мен магнийдің шайылып кетуіне әкеледі.Бұл процесті нейтралдау үшін топыраққа осы элементтерді енгізу керек.Азоттық тыңайтқыштардың жоғарғы дозалары өсімдіктердің ауруы қаупін туғызады. Фосфорлық тыңайтқыштардың азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық қышқылдандырушы эффектісі болмайды.Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеушілігіне және алынған өнімде стронциийдің жиналуына әсер етеді. Көптеген тыңайтқыштарда қоспа заттар болады.Олар радиоактивті фонның,ауыр металдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін.Аталған құбылыстарды болдырмау үшін оптималды дозасы,зиянды қоспалардың минималды мөлшері,органикалық тыңайтқыштармен кезектестіріп отыруы керек. Калий тыңайтқышы.Негізінен хлорлы калийді енгізгенде өсімдікте хлордың жиналуы арқылы калийдің артық мөлшері уландырады.Негізгі калий жинаушы дақылдар:картоп,жүзім,қарақұмық,теплица көкөністері. Фосфор мен калий әдетте азоттың зиянды әсенрін төмендетеді.Бірақ көп мөлшерде бұл элементтер де өсімдіктердің жеңіл улануына әкеледі. Ауыр металдар.Сынап :Жуйке жуйесіне, ас қорыьту органдарының,бүйректуң қызметіне әсер етеді,хромосомдарда өзерістер туғызады.Ластаушы көздер:ластанған су мен топырақ. Мышьяк:терінің рак ауруларын,интоксикация туғызады,жуке жуесіне әсер етеді.Ластаушы көздер:Ластанған топырақ пен зақымданған дәнді дақылдар. Қорғасын:Суйек тканьдерінбұзады, қанда протеиннің синтезделуін нашарлатады,жуйке жүйесі мен буйректің қызметне әсер етеді.Ластаушы көздер:Ластанған топырақ,жер бетілік,жер астылық сулар. Мыс:Тканьдерде органикалық өзгерістер туғызады,суйек тканьдерін бұзады,гепаттит пайда болады.Ластаушы көздер: Ластанған топырақ,жер бетілік,жер астылық сулар. Кадмий:Бауырдың циррозын туғызады,бүйректің қызметін бұзады,протеинурия пайда болады.Ластаушы көздер:ластанған топырақ. Топырақты бұлардан басқа гельминтті инвазиялар,патогенді микроорганизмдермен ластаушылар фекалды массалар,өндірістік қалдықтар,топырақтан шайылған су немесе жануарлардың өліктері болуы мүмкін.Топырақтың гельминттермен латануы тұрғын үйлер маңындағы огородтарды жиі кездеседі.
Топырақтың маңызы мен экологиялық қасиеттері.Топырақтың табиғи ландшафтармен экожүйелердегі маңызы зор.Топырақты жекеленген экожүйе деп қарастыруға болады. В.В.Докучаев XX ғасырдың басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары,тіршілік ету заңдылықтары мен өзін өзі реттеуге қабілетті табиғи тарихи дене деп қарастырады.Топырақ зат айналымның маңызды буыны.Биологиялық айналым топырақтан басталады:одан минералдық заттар мен су сіңіріледі де ,айналым редуцент ағзалардың қызметімен аяқталады.Топырақтағы детрит пен гумуста,оның сіңірілу комплексінле энергия мен химиялық элемнттер шоғырланады.Топырақтың тазартушылық рөлі оның физикалық және химиялық қасиеттеріне байланысты.ОЛ су мен сулы ерітінділерді тазартуда кушті сузгі және химиялық элементтер мен қосылыстарды байланыстыруға қабілетті.Топырақтың буферлік қасиеттері де жоғары.Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі Докучаев топырақтың планетаның тарихымен ,тау жыныстарымен,климатымен,өсімдіктермен рельефімен және ландшафтымен тығыз байланысты болатынын атап көрсеткен.Докучаев «топырақ ландшафттың айнасы»деген. Топырақтағы энергияның жиналу және сақталу факторы ретнде ең алдымен ерекше органикалық зат гумуспен тірі ағзаларды атауға болады.Аталған затардың топырақтағы мөлшерінің кемуі құнарлылықпен қатар,оның өзін өзі реттелуі мен тұрақтылығын да төмендетеді. Топырақ барлық материалдық игіліктердің көзі.Ол азық түлік,малға жем,киім үшін талшық,құрылыс материаларынын береді.Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта келіп,К.Маркс,еңбек байлықтың әкесі болса,топырақ анасы деген.Топырақ тешнәрсеге айырбасталмайтын табиғи ресурс.Қазіргі таңда,ғылым әлі күнге дейін табиғи топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ.Өсімдкті топырақсыз өсірудің кез келген әдісі (гидропонды,пластопонды,аэропонды)топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды.Сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңызды проблема топырақтың топырақтың топырақ тузілу процесінлегі Адамның топыраққа әсері табиғи ландшафттардың бұзылуымен,алуантурліліктің кедейленуімен,экожуйелердің тұрақтылығының күрт төмендеуі мен,өнімділігі мен биомассасының өздігінен қалпына келу қабілетін сақтап қалуға барынша жағдай жасау. Топырақтың деградациялануының негізгіфакторлары:эрозия,миреалдық тыңайтқыштар мен пестицидтерді шамадан тыс көп қолдану т.с.с. Топырақтыңқорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқат обьектілермен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар.Ең алдымен топырақ атмосфералық ауа мен жер бетілік суларға қарағанда әлдеқайда қозғалыссыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи өздігінен тазарту қасиеті жоқ.Топыраққа түскен антропогендік ластаушылар онда жинақталып,көбейе береді.
Топырақтың биологиялық ластануы және оның эпидемиологиялық қауіптілігі.Топырақ көптеген қарапайымдылардың, жануарлардың,микроорганизмдердің,соның ішінде бактериялардың,көгеретін саңырауқұлақтардың,вирустардың тіршілік ететін ортасы. ТОпырақта тұрғыоықты немесе уақытша тіршілік ететін микроорганизмдер: а)жануарлар мен адамға зияндық жасамайтын сапрофиттер; б)патогендік микроорганизмдер. Топырақтағы патогендік бактериялар мынадай аурулар жұқпалы туғызады:сібірлік жара(қарасан),газдық гангрена,тырысқақ,ботулизм.Жұқпалы ауруды адам топырақты өңдеуде,ауылшаруашылық өнімдерін жинауда,құрылыс жұмыстарында,мал жайылымдарда,жер суаруда,немесе көкөніске,жемістерге,балыққа,саңырауқұлақтарға микробтар тускенде жұқтырады(ботулизм таяқшасы) Жануар мен адамның қаупі жұқпалы аурулардың қатарына сібір жарасы кіреді.Сібір жарасының қоздырғышы сібір жарасының таяқщасы,ол ауру малдың шығаратын зәр,тезегімен бірге түсіп,спора жасайды және сол күйнде жылдар бойы,әсіресе қызғылт және қаратопырақты жерлерде сақталады.Осы таяқшалармен ластанған шөпті жануарлар жеп,сібір жарасын жұқтырады. Адам ұлпалары жарақаттанса онда топырақпен ластанған газдық гангрена қоздырғышы адам денесіне кіреді.Топырақта жиі кездесетіндер А Перфрингенс тектес клостридий болады.Осы микробтар жараланған жерге түсіп,токсин өндіреді,ол ұлпалардың ісінуіне және өлуіне ұшыратады. Ботулизмді жұқтыру тағам өнімдерін уйде сүрлеп дайындау алараларымен тығыз байланысты болады:балық тұздағанда немесе не қақтағанда,консервіленген саңырауқұлақтар,көкөністер мен жемістер дайындауда болады.Ботулинус таяқшасы тудыратын токсин анаэробтық жағдайларда барлық басқа бактериалдық токсиндер мен химиялық уларға қарағанда адам организміне аса кушті әсер етеді. Актиномициттер,терінің үстіңгі қабатында және терең микоздар,сондай-ақ туберкулез,алапес,дифтерия,микобактерияларын тудырады топыраққа түскенде әжептәуір қауіп туғызады:топырақта туберкулез таяқшалары 15 айға дейін,дифтериялық таяқшалар 2-3 аптаға дейін тіршілік етеді. Адам организміне тускен глисттер паразаттер гельминттерден болатын аурулар –гельминтоздардың таралуында топырақтың алатын рөлі аса улкен. Кейбір гельминттердің даму кезеңдерінің бірі топырақта өтеді.Гельминттармен ластанған топырақта көкөніс,жеміс жидектерді,ластанған суды қолданғанда адам организміне гельминттердің жетілген жұмыртқалары туседі. Энтеровирустар полимиелиттің және кейбір ішек ауруларының қоздырғыштары топырақта 25 тен 170кунге дейін сақталады.Әдетте адам ішек жұқпалы ауруларын ластанған көкөністер арқылы,әсіресе шаруашылқ мақсатындағы жуынды сулармен егістермен суарғанда жұқтырады.
Қазақстанның кейбір аудандарындағы топырақ деградациясының себептері.Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км2. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60% шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн. га жазық жерлер, 185 млн.га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Жоғарыда аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиоактивті заттармен ластанған. Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр. Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр.
Тірі заттар және оның құрамы.Вернадскийдің биосфераның геологиялық кездейсоқ ьемес әртурлі жеті бөліктерден тұрады деп есептеді:тірі зат биогенді өлі билогиялық өлі радиоактивті ыдыраушы заттар шашыранды атомдардың заттары және космостық заттар. Тірі зат әдебиетке бұл ұғымды Вернадский енгізі бұл химиялық құрамы энергия және салмағы арқылы біріккен бүкіл тірі организмдердің жиынтығы.Тірі зат биосфераның аз ғана бөлігін құрғаны мен бүкіл биосфера салмағының 0.01% оның негізін құрайды.Вернадский бойынша тірі заттар бұл қуатты геологиялық фактор болып таблатн тіршілі ететін тірі организмдердің жиынтығы.Биосфераның тірі заттары химиялық және геологиялық тұрғыдан өте белсенді болп келеді.
Су коймаларындағы жане ластанган агынды сулардагы зиянды заттарды нормалау. Суды тазарту жане ластанудан коргау. Суды тазарту жолдары оның қандай заттармен және қаншалықты ластануына қарай жүргізіледі. Еріген қоспалардан суды айдау арқылы тазартады. Ауыз суын табиғи суларды тазарту арқылы алады, ол үлкен қалаларды сумен қамтудың ең басты мәселесі. Ол үшін табиғи суды алдымен тұндырып, содан кейін сүзгіден өткізіп алып, зиянды бактериялардан тазарту үшін хлорлау және озондау өдістері колданылады. Осы үрдістердің барлығы сумен жабдықтау стансаларында арнайы қондырғыларда жүргізіледі. Мұнан басқа ірі өндіріс орындарының өндірісте қолданған суларын да тазартпай ағын суға жіберуге болмайды, сол үшін қатаң экологиялық шектеу қойылып, үнемі тексеру жүргізіледі. Соңғы кездері суды тазарту үшін ион алмастырғыш шайырлар да кеңінен қолданыла бастады. Агынды суларды оларды ластаушы заттардан тазарту курделi процесс. Олар механикалык, физико-химиялык, химиялык жане биологиялык болып болiнедi. Суды тазартудын механикалык адiсi бойынша суды тундыру жане сузу аркылы ондагы механикалык коспалардан тазартады. Физико-химиялык адiс –ластаушы заттардын физикалык куйiн озгертуге негiзделген. Бул адiске коагуляция, флокуляция, флотация, ион алмасу, кристалдау, дистильдеу, электролиз жатады. Химиялык адiс – екi турлiжолмен жузеге асырылады; нейтралдау жане тотыктыру. Бул адicте суды тазарту ушiн хлор жане онын хлорамин, хлорлы iзбес, натрий гипохлоритi сиякты косылыстарды колданылады. Суды тазартудын биологиялык адiсi сулардын биохимиялык жане физиологиялык оздiгiнен тазару кубылыстарынын зандылыктарына негiзделген. Суга микроорг осiру аркылы олардын судагы орг жане минералдык заттармен коректенуi натижесiнде су бiршама тазарады. Типтерi; биофильтрлер, биологиялык тогандар мен аэротенклер, метантенклер.
Жер асты жане жер устi сулардын ластануы. Жер асты немесе жер устi суларына химиялык заттардын, микроорганизмдердiң немесе адеттегiден жогары температурадагы сулардын, не баска заттардын тусуi судың ластану козi деп аталады. Жер устi 
йндерi ластануынын негiзгiсебептерi өнеркәсіптік мекемелер, коммуналдык жане ауыл шаруашылыктары су коймаларына жеткiлiксіз тазартылган немесе тазартылмаган жуынды сулардын агызуы. Жеа асты суларынын ластану коздерiне жататындар; 1) онеркасiп калдыктарын сактайтын орындар мен оларды колiкпен тасымалдау: 2) коммуналдык жане турмыстык калдыктар аккумуляциялану орындары; 3) пестицидтермен жане минералдык тынайткыштармен онделетін ауылшаруашылык жерлер; 4) жер асты суларына куйылатын ластанган су коймалары; 5) ластанган атмосфералык жауын-шашыннын сузгiден откiзiлуі; шыгу тегi турi жане сапалык сипатына орай жуынды суларды 4 негiзгi категорияларга болуге болады 1) ондiрiстiк 2) турмыстык 3) ауылшаруашылык 4) жанбырлык. Ондірістік шайынды сулар технологиялык урдiстерде суды колданганнан кейiн артурлi онеркасiптiк обьектiлерден туседі. Оларга пайдалы казбалар ондiрiлуiнде жер бетiне сорылып шыгарылатын жуынды суларда жатады. Ластаушы коспаларга кышкылдар, сiлтiлер артурлi металдар туздары, кукiрттiк косылыстар, минералдык калкыган заттар кiредi. Турмыстык жуынды сулар жогары емес органикалык ластануымен, бiрак жогары бактериалдык ластануымен жане гельминттер жумырткасынын жогары молшерi болуымен сипатталады. Турмыстык жуынды сулао тургынд-уйлерден жане когамдык гимараттардан да онеркасiп ондiрiстердiн турмыстык болмелерiнен де туседi. Ауылшаруашылык жуынды сулар су коймаларынын экологиялык тепе-тендiгiне ауыл шар асерi кушеюде. Жана жерлердi егiндiкке жырту, батпактарда кургату, ормандарды шабу, онын iшiнде кiшi озендер бассейндерiнде орманды шабу озеннiн гидрогиологиялык тартiбiн озгерiске акеледi, кайнарлар мен булактардын кеуiп калуына акеледi. Жанбырлык агынды суларатмосфералык жауын-шашын тусуiнiн натижесiнде пайда болады. Оларды жауынды жане муздык деп боледi. Жауындык сулар категориясына егiн сугару, жуу суларын жаткызуга болады.
Өндірістік, турмыстык, жауындык, ауылшаруашылык агындылардын су коймалары суы мен жер асты суларына асерi артурлi. Жуынды суларга жане обьектiлерiне тусетiн ластаушылар 3 негiзгi топка болiнедi. 1) минералдык. 2) органикалык 3) бактериялык жане биологиялык. Минералдык ластаушыларга металлургиялык жане машина жасау ондiрiстерiнiн шайынды сулары, мунай, мунай ондеу жане кен шыгарушы онеркасiптердiн калдыктары жатады. Бул ластаушыларда кум, саз заттары, кен болшектерi, шлак, минерал туздардын, Кышкылдардын, сiлтiлердiн ерiтiндiлерi, минералдык майлар болады. Орг ластаушыларга шаруашылык-турмыстык канализациянын, ет комбинаттарынын, терi, кагаз-целлюлоза, сыра кайнату, арак-шарап ондiрiстерiнiн шайынды сулары жатады. Орг ластаушылар осiмдiк тектес жане жануар тектес болады. Осiмдiк ластанулардын негiзгi химиялык заты – комiртегi болады. бактериялык жане биологиялык ласт турмыстык жуынды сулар мен кейьiр онеркасiптiк ондiрiстерге тан. Оларда артурлi микроорг болады. Олар; ашыткылык жане когеру санылаукулактары, усак балдырлар, бактериялар, онын iшiнде тифтiн, паратифтiн, дизентериянын коздыргыштары, жане гельминиттер жумырткалары.
Әлемдiк мухиттардын экологилык маселелерi.Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. Гидрология режимінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді. Мұхит ластануы, Дүниежүзілік мұхиттың ластануы – адамдардың әрекеті нәтижесінде мұхит (теңіз) суларындағы табиғи процестердің бұзылуы. Ластаушы заттардың өте көп мөлшерде жиналуы салдарынан жылдан-жылға мұхиттың өзін-өзі тазарту мүмкіншілігінің төмендеуі – онда тіршілік ететін организмдердің құрып кетуіне немесе шектен тыс көбеюіне алып келеді. Мысалы, теңіз жұлдызының (Asteroіdea) тым көбейіп кетуінен Австралия жағалауындағы Үлкен Барьерлі рифтің түбінде “тікенді шеңбер” қалыптасуда. Сондай-ақ Дүниежүзілік мұхиттың, әсіресе мұнай өнімдерімен ластануы әлемдік мұхит пен атмосфера арасындағы газ алмасу процесіне кері ықпал етеді, соның салдарынан Жер атмосферасындағы газ қоспаларының концентрациясы үздіксіз артуда; жағалауға жақын және атыраулық аймақтарды қоса есептегендегі теңіздік ортаға заттардың немесе энергияның тікелей не жанама жолмен түсуі теңіз биотасының дамуына кедергі келтіріп, судың сапасын нашарлатады. Бұл жағдай тірі организмдер мен адамның денсаулығына қауіп төндіреді.
Арал дагдарысы. Бұл проблеманың тууына себепші болған - адам әрекеті. Арал теңізі — Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген Теңіз ХХ ғасырда ауданы жағынан (68 мың км2) әлемде төртінші орында болған болатын, бірақ 1960 жылдардан бастап теңіздің суы азайып келеді. Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км², тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген. Арал апатына себеп болған факторлар: