Тоқ ішек қатерлі ісігі

ОНКОГЕНЕЗ ГЕНЕТИКАСЫ

Жоспар

Кіріспе

Негізгі бөлім

Ісік ауруының себебі, оның тұқым қуалауы

Оны түбегейлі емдеу

Онкогенез гендерінің типтері

Онкогенез гендерінің типтері

Онкогенетика

Ісік ауруларының түрлері,пайда болу себептері,

емделу жолдары

Орытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Онкогенез-ісіктің пайда болу үдерісі. Ол көпшілік жағдайда адамдардың ең зілді ауруларының бірі-ісік (рак) ауруының дамуына алып келеді. Қазіргі кезде, әртүрлі популяциялардағы өлім-жітімнің негізгі себептерінің бірі-рак (ісік) ауруы деп есептелінуде және популяция дараларының орташа өмір сүру ұзақтығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым өлім-жітім себептерінің негізгісі болып онкологиялық аурулар саналады. Статистикалық деректер бойынша әлемде жыл сайын 6 млн. рак ауруы тіркеледі, олардың тең жартысы дүние салады.

«Рак» (ісік)-әртүрлі онкологиялық аурулардың басын біріктіретін құрама анықтама болып табылады. Бірақ, олардың бәріне ортақ белгі-жасушалардың бақылаусыз, шексіз өсуі. Жасушалардың мұндай өсуі ісіктің пайда болуына алып келеді. Егер ісік өсуі үдерісінде оның жасушалары көршілес ұлпалар мен мүшелерге жайылып, дененің алшақ орналасқан мүшелеріне таралып (метастазданып), сол жерде жаңа ісіктердің дамуына бастама болатьш болса, онда мұндай ісіктерді қатерлі ісіктер, ал басқа үллалармен мүшелерге жайылып таралмайтын (метастазданбайтын) болса қатерлі емес ісіктер деп атайды. Эпителий ұлпасьшың ісіктерін- карциномалар, дәнекер ұлпа ісіктерін-саркомалар, лимфа ұлпаларының ісіктерін-лимфомалар т.б. деп атайды.

Қатерлі емес ісікте-полип пайда ететін клон жасушалары ісініп жасушалар қабатынан сыртқа шығып тұрады, бірақ эпителий астындағы дәнекер ұлпаға енбейді. Қатерлі ісік (рак) клондары базальдық мембрананың астындағы дәнекер үлпаға енеді.

Рак (ісік) ауруының себебі не, ол тұқым қуалай ма жоқ па?

Оны түбегейлі емдеуге бола ма, жоқ па?

Бұл сұрақтар адамзатты жүздеген жылдар бойына мазалап келеді және осы күнге дейін оларға үзілді-кесілді нақтылы бір жауап әлі табылмай тұр. Дегенмен, жетістіктер де жоқ емес. Қазіргі кезде біз онкогенез (канцерогенез) туралы, осыдан 20-50 жылдағымен салыстырғанда, әлде қайда көп білеміз, мысалы:

1) ісік (рак)-мультифакторлы ауру, оның дамуына генетикалық және қоршаған орта факторлары бірлесіп әсер ететіндігін;

2) ісік жасушаларында «бүзылған-бұрыс» геномның болатындығын, яғни олардың кейбір маңызды геңдерінің модификацмяланғандығын;

3) ісіктің (рак) тұкым қуалайтын түрлері аурудың ата тетіктерінің біреуінің жыныс жасушасында алғаш пайда болған белгілі бір ген мутациясы екендігін;

4) ісіктің (рак) кездейсоқ (тұқым куаламайтын) түрлері аурудың дене жасушаларының белгілі бір гендерінің құрылымының өзгеруі салдарынан болатынын;

5) ісіктердің (рак) дамуы бір геннің бүзылуы емес.

Сондықтан да ісіктің (рак) дамуы тек мутация салдары емес, көптеген генетикалық кемістіктердің ұзақ уақыт жинақталу нәтижесі. Осы кемістіктер (дефект) жиынтығы белгілі бір сыңарлы межеден өткенде қалыпты жасуша ісік жасушасына айналады.

Онкогенез гендерінің типтері

Адамның, шамамен 30 мыңдай гендерінің ішінен тек 120-150-і ғана және кейбір вирустар гендері, онкогенезге қатынасады. Онкогенезге қатынасы бар гендерді бірнеше топқа бөледі:

Мутаторлық гендер-олардың белсенділігі төмендеген кезде мутациялардың жинақталу қарқыны күрт өседі. Бұл типке ДНҚ күйін бақылау жүйесінің және оның бұзылыстарын репарациялайтын гендер жатады.

Вирустар гендері

Кейбір вирустардың ісік пайда ететіндігі дәмеленген және олардың бәріне ортақ міндетті ерекшелік, ол вирус геномының (ДНҚ, РНҚ) жасушаның бір хромосомасына жалғануы болып табылады.

Папова-вирусы — бұлардың геномы қостізбекті сақиналанған ДНҚ болып табылады және ол зақымдалған жасуша хромосомасымен қосылмай-ақ, өз бетінше дербес қызмет ете алады. Бірақ, өте сирек, миллион жасушадан біреуінде ғана вирус геномы не оның тек онкогені қожайын-жасушасының хромосомасына енуі мүмкін.

Мұндай онкогендерге папова-вирустың t және Т-гендері жатады. Олар қалыпты жағдайларда вирус ДНҚ-сының репликациясын іске қосады, ал қожайын хромосомасымен қосылғаннан кейін, олардың өнімдері жасуша ДНҚ-сының бақылаусыз репликациясын стимулдау қабілетіне ие болады.

Ретровирустар — бұлардың геномында РНҚ-ның (+) тізбегі болады. Олардың қызмет етуі үшін міндетті түрде қожайын хромосомасымен қосылуы (жалгануы) қажет.

Бұл кезде төмендегідей құбылыстар бірізділігі орын алады:

а) Кері транскрипция—РНҚ-ның (+) тізбегін матрица ретінде пайдаланып ДНҚ-ның (-) тізбегінің синтезделуі;

б) Пайда болған РНҚ-ДНҚ буданынан вирус РНҚ-сының ыдырап жойылуы;

в) ДНҚ-ның (-) тізбегінен (+) тізбегінің синтезделуі және сақиналы қостізбекті ДНҚ пайда болып, жасуша 5 ядросына енуі;

г) осы ДНҚ-ның жасуша хромосомаларының біреуіне жалғануы;

д) Вирус гендерінің транскрипциялануы; пайда болған РНҚ-ның (+) тізбектерінің кейбіреулері вирус ақуыздарының синтезделуі үшін а-РНҚ қызметін атқарса, екінші біреулері басқа ақуыздармен бірлесіп, жаңа вирус түйіршіктерінің пайда болуына қатынасады. Кейбір вирус ақуыздары онкогендік әсер етуі мүмкін. мысалы, Раус саркомасы геномында небәрі 4 ген болады, оның біреуі r*V-src гені адамдардың SRC геніне өте ұқсас. Олардың екеуі де мембрана интегриндерінен МАПК каскадына сигналдың берілуіне қатынасатын рецепторлық емес тирозинкиназаны (Src ақуызы) өндіреді.

Бірақ, вирус ақуызы құрылымының болар-болмас өзгеруінің нәтижесінде, реттеуші әсерлерді сезбей, барлық уақытта белсенді күйде болады. Соңдықтан МАПК каскады үнемі стимулданып, тиісті құбылыстар жалғасады, (+) вирусДНҚ і яғни жасуша үнемі бөліне береді.

Протоонкогендер

Протоонкогендер—жасушаның қалыпты гендері. Олар жасуша тіршілігінде маңызды қызметтер атқарады, бірақ қызметтерінің өзгеруі не бақылаусыз, беталды, экспрессиялануы нәтижесінде қауіпті онкогендерге айналады. Протоонкогендер саны шамамен 100-дей.

Протоонкогендердің онкогендерге айналуы. 2 жол арқылы жүзеге асуы мүмкін: біріншісі-онкоген өнімінің көбеюі (амплификация) арқылы, ал екіншісі-протоонкогендердің кодтаушы бірізділігінде пайда болған нүктелі мутациялар.

Онкоген өнімінің көбеюі инсерциялық мутагенез және ген амплификациясы арқылы жүзеге асады. Мысалы, онкогендік ретровирустар қожайын геномының түс онкогеніне жақын жеріне немесе тікелей сол генге енеді, нәтижеде ұзын терминалдық қайталану деп аталатын вирус ДНҚ-сының бірізділігі, түс генінің промоторы ретінде әрекет етіп, осы геннің белсенді

экспрессиясын тудырады.

Адамдардың Беркитт лимфомасы Эпштейн-Барр вирусымен инфекцияланғаннан кейін дәл осы тетік (механизм) арқылы дамуы мүмкін.

Протоонкогендердің активтенуі жасушаның стресс жағдайларында, қорғаныстық реакция ретінде, протоонкогендер амплификациясы (көшірмеленіп көбеюі) арқылы да жүзеге асуы мүмкін. Бұл кезде жасушада протоонкоген көшірмелерінің саны бірнешеуден жүздеген данаға дейін жетеді. Кейбір онкогендердің амплификациясы (әсіресе түс) нейробластома және өкпенің үсақ жасушалы рак ауруларында байқалады.

Мутациялар себебінен протоонкогендердің онкогендерге айналуы әсіресе ras гендері тобына жиі байқалады: Ha-ras, Ki-ras, N-ras. Ras гендерінің мутациясы рак ауыруының, шамамен 30% түрлерінде

кездеседі.

Қатерлі ісіктерде әртүрлі типті хромосомалық аберрациялар (бұзылыстар), көптеп кездеседі. Кейбір хромосомалық аберрациялар (бұзылыстар), әсіресе транслокациялар, хромосоманың протоонкогеңдері орналаскан учаскелерінің қайта құрылуына алып келеді. Осының нәтижесінде биохимиялық қызметтері өзгерген, химерлік гендер пайда болады. Адам қуығының ісігінен алынған жасушаларды тышқанға енгізгенде, тышқанның кейбір жасушалары ісік жасушасына трансформацияланған. Сол геннің ДНҚ бірізділігін клондап зерттегенде ол Ha-ras генінің мутантты аллелі екендігі анықталған. Ras-ақуызы ГТФ-мен байланысқанда белсенді түрде, ал ГДФ-мен байланысқанда активсіз күйінде болады. Ha-ras онкогенінің мутациясы ras ақуызының активсіз күйіне өтуіне кедергі жасайды, яғни ол үнемі белсенді күйде болады, ал осы ақуыздың белсенді болуы жасуша бөлінуіне сигнал болып саналады.

Ісік супрессорлары

Бұл жерде гендердің кызметтерінің күшеюі (өсуі) қауіпті емес, керісінше-қызметтерінің жойылуы қауіпті. Бұл әрине белгілі бір генетикалық қайтақұрылу не мутация салдарынан қалыптасады. Ісік супрессорлары гендерінің саны шамамен 20-олар: ДНҚ репарациясына, жасуша циклына, апоптоз және жасуша жіктелуіне қатынасқан акуыздар гендері.

Супрессор гендері, қалыпты жағдайда, жасуша бөлінуін бастырмалайды. Олардың көпшілігі аутосомды-доминантты күйіңде болады. Демек, жасушаның қалыпты бөлінуі үшін супрессор генінің қалыпты бір аллелінің өзі жеткілікті.

Супрессор гендерінің ішінен жақсы зерттелгені—ретинобластома гені.Ретинобластома-көздің торлы қабатының жасушаларынан басталатын көз ісігі ауруы. Бұл балаларда жиі кездеседі, оның жиілігі шамамен 40% тең. Жанұялық жағдайларда (бір жанұя мүшелерінде кездеседі) тұқым қуалайтын ретинобластома көздің екеуінде де көптеген ісіктердің пайда болуымен сипатталады. 60% жағдайларда ретинобластома кездейсоқ, тұқым қуаламайтын, күйде кездеседі. Ретинобластоманың кездейсоқ тұқым қуаламайтын формасы, бір көздің зақымдануы және жекелеген ісіктердің пайда болуымен сипатталады.

Ретинобластоманың жанұялық (тұқым қуалайтын) және кездейсоқ (тұқым қуаламайтын) формаларының дамуының айырмашылығының тетіктерін (механизмін) түсіндіру үшін Кнудсон 1971 ж. канцерогенездің қосалқы тетіктері (механизмі) гипотезасын ұсынды. Оның мәні мынада: аурудың дамуы үшін ретинобластома генінің екі аллелінде де өзгерістер (мутация) пайда болуы қажет. Түқым қуалайтын формасында алғашқы мутация жыныс жасушасында пайда болады және ол тұқым қуалайды. Сол генде не оның айналасында пайда болатын екінші мутация, дамып келе жатқан көздің тор кабатының сома жасушасында түзіледі. Бұл жасушалар саны өте көп болғандықтан (шамамен 1 млн.) екінші мутацияның пайда болу ықтималдығы әжептеуір жоғары болады. Ал осы ген мутациясының жиілігі-0,5-1,5 105 тең. Сонымен, көптеген гетерозиготалы тасымалдаушыларда ата-аналарынан алынған мутацияға, сома жасушасында пайда болған мутация қосылып, ісік үдерісі дамиды. Кейбір гетерозиготалы тасымалдаушыларда соматикалық мутация пайда болмай, ісік дамымайды.

Ретинобластоманың тұқым-қуаламайтын-кездейсоқ формасында екі мутация бір сома жасушасында пайда болуы қажет, ал мұның ықтималдығы өте аз болады. Егер ондай екі мутация пайда бола қойса, онда ісік тек бір көзде дамиды.

Ретинобластома гені клонданған және секвенденген. Оның өнімі-pRe ақуызы фосфорсызданған күйінде, Е2Ғ-ДР-транскрипция факторымен байланысып, оны активсіздендіреді. Белсенді Е2Ғ-ДР-жасушаның Gl-кезеңінен S-кезеңге өтуі үшін қажет. Ал егер pRb циклинтәуелді киназа арқылы фосфорланса Е2Ғ-ДР активтеніп жасуша бөлінуін стимулдайды. Егер pRb гені мутацияланса оның ақуызы Е2Ғ-ДР ақуызын активсіздендіру қабілетінен айырылады және жасуша бақылаусыз бөлінеді. Сондықтан да ретинобластома генін ісік өсуінің супрессоры гені деп атайды.

Тағы бір супрессор-гені—р53 ақуызының гені.Осы геннің бір мутациясы доминантты тұқым қуалайтын Ли-Фраумен синдромының дамуына алып келеді. Бұл балалық шақта сүт безінің, тоқ ішектің, мидың көпшілікті ісіктері дамитын сирек кездесетін синдром. Сол сияқты, жүмсақ үлпалардың саркомасы, остеосаркома, лейкоз және басқа да ісіктер кездесуі мүмкін. Бұл геннің пенетранттылығы, ретинобластома гені сияқты, әжептеуір жоғары болады. 70 жасқа келгенде осы геннің мутациясы кездесетін адамдардың 90%-нда катерлі ісік дамиды.

Ретинобластома генінен бөлек р53 генінің соматикалық мутациясының өзі канцерогенез себебі болуы мүмкін.

р53 гені 17 хромосоманың қысқа иінінің 13 аймағында (17р13) орналасқан. Ол кем дегенде 6 генмен әрекеттесетін транскрипция факторын кодтайды. Бұл гендердің арасында циклинтәуелді киназа (ЦТК) ингибиторының синтезін бакылайтын р21 гені де бар. Бұл ингибитор циклин тәуелді киназа (ЦТК) арқылы ретинобластома генінің активсізденуін бастырмалайды. Нәтижеде, жасуша ДНҚ бұзылыстарын репарациялау үшін Gl-кезеңнен өте алмай біршама уақыт осы кезеңде сақталады. р53 гені ДНҚ бұзылыстарына жауап ретінде апоптоз үдерісін индукциялайды. р53 генінің мутациясы ДНҚ бұзылыстарының репарациялануын болдырмай, апоптозды іске қоспай, канцерогенездің дамуына алып келеді.

Ісік өсуінің супрессор гендеріне І-типті нейрофиброматоздың гені(17qll) және ІІ-типтігені (22ql2)-^e жатады. Нейрофибримотоз-І-генінің онімі-ГТФ фазаларды активтендіретін ақуыз нейрофибромин. Нейрофибромин ras фақуызының АТФ-сының гидролизін күшейтіп, оны активсіз (белсенді емес) формаға көшіруге қабілетті. Ras ақуызы пассив (белсенді емес) күйінде сигналды жеткізу қызметтерін атқара алмайды, сондықтан жасуша бөлінуін тоқтатады. Нейрофибромин генінің мутациясы ras ақуызының белсенді күйде қала беруіне мүмкіндік жасайды, ал бұл жасушаның жіктелуін болдырмай әрі қарай бөліне беруіне алып келеді.

Ісік өсуінің тағы бір супрессор гені ретінде тоқ ішектің жанұялық полипозы генін (APC-5q21) қарастыруға болады. Бұл геннің өнімі жасуша адгезиясына және ядролық транскрипциялық кешеннің түзілуіне қатынасатын -катенин ақуызымен әрекеттеседі. Бұл аурудың тұқым қуалайтын формасының клиникалық көріністері-көпшілікті аденоманың не тоқ ішек полиптерінің пайда болуы, балалық шақта-ақ байқалады. Ересек ауруларда осы полиптердің бәрі-малигнизациялана бастайды да қатерлі ісікті дамытады.

Сүт безінің рак ауруының гендері —BRCA-1 және BRCA-2 гендері де супрессор-гендеріболып табылады. Осы гендер мутациясы әйелдерде

сүт безінің және аналық без рагының түқым қуалайтын формасының дамуына алып келеді. Түқым қуалайтын мутантты гендер кездесетін жанұяларда ер адамдардың сүт безі рак ауруының қаупі жоғары болады. Осы екі геннің екеуі де ДНҚ-ның қосарланған үзілістерінің репарациясына қатынасатын ЯАД-51 ақуызымен әрекеттесетін транскрипциялық факторларды кодтайды.

Жоғарыда сипатталған супресор-гендерден басқа, ісік өсуінің супрессорларына Вильмс ісігі гені (WTI, 11р53),Ковден ауруы гені (PTEN, 10q23)-^a жатады.ҮТІ гені-р53 ақуызымен байланысып оның әсерлерін күшейтетін транскрипция факторын, ал PTEN гені-проапоптоздық әсер ететін фосфотаза ақуызын кодтайды.

Ісіктің басқа да гендері

ДНҚ репарациясына жауапты гендердің мутациялары да канцерогенезге алып келетіні белгілі.

Өнімдері ДНҚ бұзылыстарының репарациялануына қатынасатын кейбір гендер мутациясы салдарынан дамитын бірнеше тұқым қуалайтын аурулар белгілі. Олар-пигменттік ксеродерма, Блюм синдромы, атксия-телеангиоэктазия т.б.

1) Пигменттік ксеродерма-аутосомды-рецессивті аурулар тобы. Олардың клиникалық көріністері түрліше болады:

-тері және көздің жарыққа өте жогары сезімталдығы;

-тері пигментациясы;

-тері рагының ерте дамуы;

-катаракталардың дамуы;

-әртүрлі неврологиялық бұзылыстар, оның ішінде ақыл-естің кем болуы;

Пигменттік ксеродерманы дамытатын кем дегенде 4 ген белгілі, олардың арасында геликазаны және эндонуклеазаларды кодтаушы гендер. Осы гендер мутациясы ДНҚ бұзылыстарының эксцизиялық репарациялануын бұзады.

ДНҚ молекуласына ультракүлгін сәулесі әсер еткенде пиримидиндік димерлер (Т=Т) пайда болады, яғни бір тізбектегі тиминдер (Т) екінші тізбектегі комплиментарлық негіз-аденинмен (А) сутектік байланысын үзіп, озара (Т=Т) коваленгтік байланысады. Бүл ДНҚ молекуласының дұрыс репликациялануына кедергі келтіреді. Осы димерлерді танитын және тізбектен үзіп шығарып тастайтын ерекше ферменттер жүйесі болады. Содан кейін қалыпты екінші тізбек негізінде үзілген ДНҚ учаскесі синтезделіп қалпына келеді. Осы үдерістердің бәрін эксцизиялық репарациядеп атайды. Блюм синдромы — түрліше клиникалық көріністер байқалатын аутосомды

-рецессивті ауру:

-ерекше дақтары бар тері пигментациясы;

-иммундық дефицигтің дамуы;

-өкпе фиброзы;

-малигнизациялану қабілетінің өте жоғары болуы;

-хроматидалар аралық алмасу жиілігінің жоғары болуы;

-хромосомалық аберрациялардың көп болуы, т.с.с. Мутация ген Q геликаза тобына жататын генде пайда болады. 3) Атаксия-телеангиоэктазия синдромы — аутосомды рецессивті ауру, оның клиникалық белгілері:

-мишық атаксиясы (қозғалудың бұзылуы); -бет терісінің телеангиоэктазшысы; -малигинизациялануға қабілеттілігі;

-хромосомалық аберрециялардың көптеп байқалуы; т.с.с. Мұның гені Hq22-q23-Te орналасқан. Оның енімі, қалыпты жағдайда, ДНҚ бұзылыстарын сезіп жасуша бөлінуін тоқтатады.

Осы ауруларда байқалатын ДНК, репарациясының бұзылыстары-жасушаның геномдық түрақсыздығына алып келеді, ал бүл өз кезегінде, жасушада гендік, хромосомалық мутациялар жиілігін әжептеуір, жоғарылатады.

Онкогенетика

Қатерлі ісіктер (жинақы аталуы рак) - жер бетіндегі халыктың, әсіресе жасы ұлғайған адамдар арасындағы өлімнің негізгі себептерінің бірі болып табылады.

Бүкіл әлемдік есеп бойынша дүние жүзінде жылына түрлі мүшелердің: өкпенің, асқазанның, сүт бездерінің, тік ішектің, жатырдың т.б. мүшелердің рак ауруларымен науқас 6 миллионнан артық адам тіркеліп, оның жартысы дерлік өліммен аяқталады.

Олай болса, рак аурулары бүкіл адамзат қоғамындағы аса маңызды медициналық және әлеуметтік мәселелердің бірі деп есептеледі.

Қалыпты жағдайда (дені сау ағзада) жасушалардың бөліну процесі олардың көбеюін жылдамдатып немесе тежеп жэне өзара бірін-бірі теңестіріп отыратын екі топ факторлармен бақыланады.

Рак жасушаларының негізгі қасиеті тоқтаусыз бөлінуге қабылеттігі, өйткені оларда жасушаның көбеюін тежейтін механизмдер мен факторлар болмайды.

Қатерлі ісіктер шығу тегі бойынша моноклональды, яғни барлық ісік жасушалары бастапқы бір ізашар жасушадан дамып-жетіліп, соның ұрпақтары болып табылады.

Қалыпты жасушаның трансформацияланған жасушаға (ісік жасушасына) айналу процесі онкогенез немесе канцерогенез деп аталады.

Онкогенез өте ұзақ, бірнеше ондаған жылдарға созылатын күрделі, көпсатылы процесс.

Рак полиэтиологиялық немесе көпфакторлық ауруларға жатады. Бұл аурулардың ерекшелігі, көп жағдайларда патологияның себебін анықтау мүкін болмайды; Олар ауру адамдарда көзге көрінетін нақты себептері жоқ жағдайда байқалады.

Жасушалардың ісіктік трансформациясына себеп болатын канцерогендік факторларға иондаушы сәулелену (рентген сәулелері), химиялық қосылыстар, ісікті туғызатын вирустар жатады.

Ісік ауруларының түрлері,пайда болу себептері,

Емделу жолдары

Әлемде жыл сайын қатерлі ісіктердің 10 млн. жаңа жағдайы тіркеліп, шамамен 8 млн. науқас көз жұмады. Дүниедегі барлық өлімнің 13% қатерлі ісік ауруларына тиесілі. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымының болжамы бойынша 2020 жылға дейін бүкіл әлемде қатерлі ісікке қатысты ауру-сырқаушылық пен өлім-жітім 1,5-2 есеге артады. Ауру-сырқаушылықтың өсуі ерлерде өкпе мен тоқішек-тікішек қатерлі ісігі, ал әйелдерде сүт безі және жатыр денесі қатерлі ісігі есебінен өрбиді.

Қазақстанда Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтының мәліметі бойынша соңғы 5 жылда қатерлі ісік ауруларының тұрақтануы байқалады (2005 ж. – 100 мың тұрғынға 192,6; 2006 ж. – 186,7; 2007 ж. – 184,7; 2008 ж. – 179,7; 2009 ж. – 182,6; 2010 ж. – 100 мың тұрғынға 181,3). 2010ж. 29574 науқас тіркеуге алынды. Қатерлі ісік ауру-сырқаушылығының құрылымында алдыңғы қатарда өкпе қатерлі ісігі (12,3%), сүт безі қатерлі ісігі (11,3%), тері қатерлі ісігі (10,6%), асқазан қатерлі ісігі (9,2%), жатыр мойны қатерлі ісігі (4,65%) орын алады.

Соңғы 5 жылда ерте диагностика, скрининг бағдарламалар мен емдеудің заманға сай тиімді кескіндерін енгізумен байланысты өлім-жітім көрсеткіші 100 мың тұрғынға шаққанда 114,4 тен 104,0 дейін кеміді.

Денсаулық сақтауды 2011-2015ж.ж. дамытудың «Салауатты Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасында негізгі ықпал алдын алу шараларын күшейтуге, Ұлттық скрининг бағдарламалары, тұрғындардың денсаулықты қорғау мен нығайту сауалдарында хабардылығын, әрбір адамның өз денсаулығы үшін жауапкершілігін арттыру есебінен қатерлі ісіктерді ерте анықтауға бағытталған.

Скрининг тексеру әдісімен профилактикалық қарауларды жетілдіру үшін медициналық мекемелер 111 маммографпен қамтылған, сүт безі мен жатыр мойны дерттерін ерте анықтау үшін мамандар арнайы оқытылған. Қазіргі таңда 3млн. аса қыз-келіншектер тексеруден өткен. Сүт безі қатерлі ісігі тексерілгендердің ішінен 0,14% жағдайда анықталған (Европалық стандарт – 0,3%), жатыр мойны қатерлі ісігі тексерілген қыз-келіншектерде 0,003% құраған (Европалық стандарт – 0,001-0,002%).

Қатерлі ісік ауруларының алдын алу және ерте диагностикалау сапасын арттыруға бағытталған іс-шаралар қатерлі ісік ауруларынан өлім-жітім деңгейін төмендету бойынша жетекші тапсырмалар болып табылады. Осыған байланысты Салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемалары Ұлттық Орталығы Қазақ онкология және радиология ғылыми-зерттеу институтымен бірлесе асқазанның, тоқішектің және тікішектің ісікалды мен қатерлі ісік ауруларын ерте анықтаудағы скрининг бағдарламаларын жоспарлап әрі енгізу, тұрғындарды ақпараттандыру жұмыстарын жүргізуде.

Қазақстан және Астана қ. бойынша қуық обырына шалдыққан адамдардың бес жылдық тірі қалу қабілеттілігі 2008 жылы 31.3%-34.6% құрады.

Қазақстан және Астана қ. бойынша бүйрек обырына шалдыққан адамдардың бес жылдық тірі қалу қабілеттілігі 2008 жылы 54% и 59.4% құрады.

Республика және Астана қ. бойынша үрпі обырына шалдыққан адамдардың бес жылдық тірі қалу қабілеттілігі 2008 жылы 20.4%-23.7% құрады.

Республика және Астана қ. бойынша атабез обырына шалдыққан адамдардың бес жылдық тірі қалу қабілеттілігі 34%-40%, ал Германияда 90%-ды құрады.

Осылайша, Астана қаласында бүйрек, қуық, үрпі және атабез обырының ерте диагностикасын арттыру үшін шаралар қабылдап, оларды емдеудің тиімділігін арттыру қажет.

1. Бүйрек обырын анықтау үшін қала тұрғындары жыл сайын ультрадыбыстық зерттеуден өтулері қажет.

2. Қуық обырын анықтау үшін, қандай да бір ісік пайда болған жағдайда, урологтің кеңесіне жүгіну қажет, осы дәрігер қажетті тексерулер кешенін анықтайды.

3. Үрпі обырын диагностикасы үшін, 40 жастан асқан ер азаматтар скринингтік зерттеулерден өтуі қажет. Скринингте жыл сайын міндетті түрде үрпіні саусақпен жасалатын ректалды зерттеу, жылына 1 рет (көрсетілімдер болса, жиірек) қажет болған жағдайда биопсиямен бірге трансректалды ультрадыбыстық зерттеу жүргізіледі. Көрсетілген жастағы ер азматтарда үрпі сарысу антигендерін толық зерттеу, маркер деңгейі артқан жағдайда, міндетті түрде үрпінің биопсиясы алынады.

Қазақстанда өкпенiң қатерлi iсiгi өлiм-жiтiм көрсеткiшi бойынша, қатерлi iсiк ауруларының iшiнде 1-орында тұр. Тәулiгiне бiр адам осы дерт салдарынан көз жұмады екен. Өкпенiң қатерлi iсiгiнiң пайда болуына зерттеу жүргiзген мамандар мен ғалымдардың пайымдауынша, өкпенi өршiтiп тұрған ең басты себеп – темекi тартушылық, қоршаған ортадағы ауаның ластығы десе, одан кейiнгi себептерге түрлi созылмалы аурулардың салдарын жатқызды. Дегенмен, қатерлi iсiкке ұшыраудың 90 пайыз жағдайына белсендi және сирек темекi шегушiлiк себеп болады екен. Конференцияда елiмiздiң және Ресейдiң үлкен ғалым-дәрiгерлерi баяндама жасап, өкпенiң қатерлi iсiк ауруларының алдын алу мәселелерiн талқылады. Ғалымдар басқа қатерлi iсiк ауруларына қарағанда өкпенiң қатерлi iсiгiн анықтау мүмкiндiгi зор дей келе, осы дертке ұшыраған науқастардың 70 пайызының дәрiгерге ауруы асқынған кезде келетiндiгiне өкiнiш бiлдiрдi. Сол үшiн тұрғындарға жылына 1 рет флюорографиялық тексеруден өтiп тұру жөнiнде ұсыныс жариялады

Диагноздың уақытында қойылмауының себебі ісіктің клиникасының көп түрлі болуына және ерте белгісінің айқын болмауына байланысты.Екіншіден , көптеген дәрігерлердің тоқ ішектің әр бөлігінде орналасқан ісікке тән клиникаларымен жөнді таныс болмауында.

Тоқ ішек қатерлі ісігі

Тоқ ішектің анатомиялық бөліктерінде рак әр жиілікте кездеседі.Рак бүйенде (35 пайыз) және сигма тәріздес тоқ ішекте (34 пайыз) жиі кездесіп, өрлемелі тоқ ішекте ( 9 пайыз) және ішектің бауыр мен көк бауыр бұрышында (5,3 пайыз) сирек кездеседі.

Этиологиясы мен патогенезі.Рак ауруының пайда болуында физикалық және химиялық факторлардың әсетрі көп.Оның ішінде қатпа пайда болып, нәжістің ішекте ұзақ іркілуінің әсері ерекше.Нәжістің ұзақ іркілуіне ішек бойында қабынудың әсерінен пайда болған бүгілістер, кеңулер себеп болады.Ұзақ уақыт болған қатпа ішектің шырышты қабатын жарақаттауы мүмкін.Осы жарақатты болған жерге белокты заттардың ыдырауынан пайда болған канцерогенді (индол,скатол,фенол) заттар зиянды әсерін тигізеді.Нәжісте болатын көптеген бактериялардың шығаратын ферменттері белоктардың,фосфолипидтердің,май және өт қышқылдарының алмасуына қатысады. Осы бактериялардың флорасының әсерімен амин қышқылынан аммиак,нитрозамин,жеңіл қышқылдар пайда болып, бастапқы өт қышқылы қосымша қышқылға айналады.

Осы пайда болған қосымша өт қышқылының ішекке тигізетін канцерогенді , мутагенді әсері көптеген тексерулермен дәлелденген.Өт қышқылының концентрациясы белокты және майлы тамақты қолданғанда көбейеді, ал клетчаткалы өсімдік тағамдарын және А мен С витаминдері көп тағамды қолданғанда азаяды.

Өсімдік клетчаткаларында целлюлоза,гемицеллюлоза ,пектин сияқты тағам талшықтары болады.Бұл талшықтар нәжістің көлемін көбейтіп, ішектің жиырылуын жандандырады да, ішек қуысындағы нәжістің қозғалуын жылдамдатады.Онымен қоса өт қышылының тұздарын байлап, қышқылдың нәжістегі концентрациясын азайтады. Өркендеген мемлекеттердің халықтары кейінгі жылдары ірі клетчаткасы көп тағамдарды қолдануды азайтуда.Соның нәтижесінде ісік пайда болуға себеп болатын созылмалы және жаралы колит, полип секілді аурулар көбеюде.

Тері рагі күн астында көп уақыт өткізетін терісі ақ адамдарда жиірек кездеседі. Әдетте ол күн сәулесі мол түсетін жерлерде пайда болады. Тері рагінің әр түрлі формалары бар. Әдетте ол кішкентай сақина тәрізді болып басталады, ортасы батыңқы, маржан түстес болып келеді, оның бірте-бірте көлемі ұлғая бастайды. Көп жағдайларда, тері рагі егер дер кезінде емдесе онша қауіпті емес. Рак өсіндісі хирургиялық жолмен ғана алынады. Егер рак ісігіне айналуы мүмкін созылмалы жара пайда болса, онда дәрігерге көрініңіз. Тері рагін болдырмау үшін ақ түсті адамдар күн көзінен қорғанып, үнемі ши қалпақ киіп жүруі керек. Тері рагімен ауыратын адам, егер оның күн көзінде ұзақ болуына тура келсе, күн сәулесінен қорғайтын арнаулы кремді пайдалануына болады. Мырыш тотығының майы — онша қымбат емес, әрі тері рагі ауруының алдын алу үшін пайдалы дәрі.

Кеуде қатерлі ісігі

Шаш пен тырнақтан өзге ағзаның бәрін зақымдау мүмкіндігі бар қатерлі ісік аурулары жас талғамайтын болған. Бұрындары бұл аурумен жасы егде тартқандардың ілуде біреуі ауыратын болса, қазір жас та, жасамыс та осы сырқаттың құрығына ілініп жатыр. Әйтсе де сырқатты анықтаудың сатыларына байланысты неғұрлым ертерек ем-дом жасалса, соғұрлым 90 па-йызға дейін айықтырып жіберуге бүгінгі медицина қауқарлы. Ол үшін үкімет арнайы бағдарламалар қабылдап, қатерлі ісікке қарсы тұрар әр түрлі шараларды қолға алуда. Республикалық бюджеттен қыруар қаражат бөлініп, шетелдерден сәулемен емдейтін аппараттар, арнайы құрал-жабдықтар алынып жатыр. 2008 жылдан бері Еуропалық стандарт-қа сай су жаңа 4-5 медициналық қондырғыға қолы жеткен қала сыртындағы онкологиялық диспансердің тыныс-тіршілігі бұрынғыдан едәуір жақсарып қалған. Мұндағы Чехословакия елінен шыққан «TERASIX» аппараты рак клеткаларының қай жерде екенін дәл анықтауға мүмкіндік берсе, «TERAGAM» қондырғысында компьютерлік бағдарлама арқылы сәулелі терапия жасалады. Ем қабылдаушылардың 70 пайызы осы жерде емделеді. Ал, Германияда жа-салған «MULTISOURCE» аппараты арқылы әелдердің жатыр мойнындағы қатерлі ісіктерін емдейді. Ағылшындар жасаған келесі бір аппаратта тері рагі аурулары 100 пайызға дейін емделеді дейді дәрігер мамандар.

Жалпы рак ауруына шалдыққандарға медицинада үш түрлі тәсілмен ем жасалады. Олар: хирургиялық (ота жасау арқылы ісікті алу), сәулемен емдеу (радиоактивті аппараттар арқылы) және химиятерапиялық (нәтижесі жоғары химиялық дәрілермен емдеу). Аты жаман аурудың емін алуды кез келгеннің қалтасы көтере алмайды. Сондықтан да Еуропа елдерінде қолданылып жүрген сәуле мен хирур-гиялық операция жасайтын аппараттар және химиялық дәрілердің шығынын мемлекет өз мойнына алып отыр. Емдеудің алдыңғы екі тәсілінен гөрі химиятерапиялық тәсіліне мемлекет тарапынан көп шығын жұмсалады. Сырқатқа жұмсалатын бір курс емнің құны орта есеппен бір миллион теңгенің шамасында.

Рактың табиғатын, оның пайда болу көзін жіктеп айту қиын. Бірақ бір нәрсе айқын - рак сау жерден шықпайды. Мәселен, ұзаққа созылған, толығымен айықпаған, асқынған науқаспен ауырғанда ағзадағы иммунитетті сақтау мүмкіндіктері нашарлағанда, сондай-ақ, ішкі-сыртқы әсерлердің дендеп, бәрінің қосылып бірігуінен қатерлі ісік пайда болуы мүмкін. Қатерлі ісік клеткалары – қан тамыры, лимфа жолдары арқылы бүкіл денеге тарайды. Ал қатерсіз ісік - қатерлі ісіктің баспалдағы болуы мүмкін. Әрине, бәрі емес. Мысалы, сүйектің саркомасы кейбір жарақаттан, ал әйелдердің сүт безі, жатыр рагы олардың көбінесе түйін тастап, гармондардың өзара тепе-теңдік байланыстарының бұзылуынан, ұзақ созылмалы қабынуы әсерлерінен болады.

Облыс бойынша 2010 жылы 1274 сырқатта осы дерттің белгілері бары анықталды. Оның 52 пайызы – алғашқы сатыдағы сырқаттар. Ал 12 пайызы ауруын өткізіп алып, дәрігерге кеш келгендер. Осы аурудан дүние сал-ғандар санын алсақ, 2009 жылы – 813, ал 2010 жылы -746 адам. Ал республика бойынша 2009 жылы 100 мың адамға шаққанда сыр-қатқа шалдыққандар 158,5 пайыз болса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 165,5 пайызға дейін көтерілген.

Қатерлі ісік қалай пайда болады?

Онколог мамандар рак тудырғыш заттардан абай болуды ескертеді:

• Сәби кезінде баланың тісіне көңіл бөлу керек. Дұрыс шықпаған немесе ауру тістер ағзада ісіктің пайда болуына бейім келеді;

• Артық салмақ қосу;

• Бір орында қозғалыссыз ұзақ отыру;

• Ішімдікті үнемі және шектен тыс пайдалану;

• Ұзақ уақыт шылым шегу;

• Дұрыс тамақтанбау, соның ішінде құнарлылығы аз, консервант тағамдарды пайдалану, күйген тамақты жеу (қазанның қаспағы);

• Қыстың қамын ойлап, жаз маусымында тұздап сақтаған қияр-қызанақтардың, қайнатылған тосаптардың ұзақ тұрып қалуы;

• Сонымен қатар күннен бөлінетін ультракүлгін сәулелер нәтижесінде терінің қатерлі ісігі пайда болады. Сондықтан 17 жасқа дейінгі балаларды күн сәулесіне күйдірмеген абзал. Әсіресе күндізгі сағат 11 мен кешкі сағат 5-6 аралығында ультракүлгін сәулелер көп бөлінеді. Бұл уақыт аралығы тіптен қауіпті. Бүгінде «солярий», яғни ультракүлгін сәулелерінің жасанды түрі шығып жатыр. Оны жас балаларға пайдалануға мүлдем болмайды. Жас ұлғая келе оның зардабынан теріде қатерлі ісік пайда болуы әбден ықтимал.

Емшек безінің рагы 15-30 жас пен 50-59 жас аралығындағы әйелдерде өте жиі кездеседі. Алайда, бүгінгі таңда 15 жасқа дейінде қыздарда да емшек безінің рагы кездесуде. Республика көлемінде емшек безі рагының көбеюіне байланысты 2007 жылы қазан айында ҚР Денсаулық Сақтау Министрінің № 607 бұйрығы шықты. Бұйрыққа сәйкес, 50-60 жас аралығындағы әйелдерге емшек безі қатерлі ісігін қара қағазға (маммография) тегін түсіру мүмкіндігі берілді.

Еліміз бойынша емшек безінің рагы ауруына ең көп шалдығушылар Маңғыстау облысында тіркелген.

Ауырмайтын жол іздеудің орнына ауырып ем іздейтін нәзікжандылар өз денсаулықтарына немқұрайлы қарап, уақытында маммографияға түсуге дұрыс көңіл бөлмейді. Маммография дегеніміз емшек безі рагының қолға ілінбейтін, көзге көрінбейтін кезінде ерте анықтаудың бірден-бір жолы.

Қатерлі ісік кеселінің пайда болуының негізгі себебі әлі белгісіз. Бұл ісіктің өсіп шығуына 40-тан астам себептер әсер етеді. Жалпы алғанда, бұл себептерге ішкі бездер жүйесінің функциясының бұзылу құбылыстары, денедегі зат алмасудың бұзылуы, етеккірдің уақытында келмеуі, бедеуліктің болуы, кеш құрсақ көтеру, баланы емшекпен аз уақыт емізу, мастопатия, фиброаденома, емшек безінің өзегіндегі папилома болғанда, эстроген гармондарымен ұзақ уақыт емделу, перзентті жиі алып тастау, жиі түсік болу және тағы басқа дененің жағымсыз аурулары жатады.

Емшек безінің рагы кеселінің пайда болуына ықпал етуі мүмкін жағдайлар:

- тұқым қуалайтын кейбір аурулар;

- айналадағы табиғаттың жағымсыз әсерлері;

- қант диабеті;

- бауырдың, қалқанша бездің, жыныс бездерінің аурулары.

Емшек безі рагының дамуы 4 сатыға бөлінеді:

Бірінші сатысы: үлкендігі 2 см дейін өскен, айналасындағы май клеткасына кіріп өспеген, метастасы жоқ.

Екіншісі сатысы: ісіктің үлкендігі 2 см-ден 5 смге дейін, метастасы жоқ.

Үшінші сатысы: ісіктің көлемі 5 см-ден үлкен, регионалдық метастаздар бар.

Төрітінші сатысы: метастазы бар, ісік үлкен.

Емшек безі рагын емдеу жолдары

Бастапқы сатысында (деңгейінде) анықталмаған сүт безінің қатерлі ісігінің қауіптілігі өте жоғары. Жалпы алғанда, бұл ауруды емдеудің мынадай түрлері бар:

- хирургиялық жолмен толықтай сылып тастау;

- сәулемен емдеу;

- химиялық дәрілермен емдеу.

Орытынды

Ісіктің аса маңызды супрессор гендерінің бірі р53 белогының гені (молекулалық салмағы 53 килодальтон, КД). Оның көптеген (3400-ден артық) аллельдері бар. Адамның барлық ісік ауруларының жартысына жуығы осы р53 генінің мутантты аллельдерінің бақылауымен қалыптасқан.

Р53 гені қалыпты жағдайда жүйелі түрде жүретін бірқатар процестерді іске қосады. Ол процестер ең соңында ДНҚ-сының кұрылысы мен қызметі бұзылған жасушалардың алдын-ала бағдарланған өлімімен немесе апоптозбен аякталады. Ал р53 генінің мутациясы аномальдық жасушалардың апоптозын болдырмай олардың пролиферациясына және ісіктерге трансформациясына, яғни рак ауруларының қалыптасуына мүмкіндік береді.

Канцерогенез ұзақ уақыт жүретін созылыңқы процесс. Бұл процестің ерекшелігі канцерогенез барысында жасушалардың бөлінуі мен өсуіне қатынасы бар бірқатар гендерде мутациялардың жинақталуы байқалады. Мысалы, тоқ ішектің қатерлі ісігінің пайда болуы мен дамуы бірнеше сатылардан түрады. Алғашында АРС (adenomatous polyposis coli) супрессор генінің активтілігі жойылып, кішігірім ісік пайда болады. Ары қарай, ісік ұлғайып І-кластық аденомаға (тоқ ішек немесе тік ішектің эпителий жасушаларынан түзілген полип-өскін) айналады.

Протоонкоген K-ras-тың онкогенге айналуы ісіктің өсіп, ұлғаюына алып келеді (ІІ-кластық аденомаға). Ісік супрессоры ДСС-тың гомозиготалы жағдайдағы мутациясы кезінде ісік одан әрі өсіп ұлғаяды (Ш-кластық аденома). Мутация нәтижесінде р53 генінің екі аллелінің активсізденуі қауіпсіз аденоманы қатерлі карциномаға айналдырады. Ісіктің нақты бір жерде орналасуын бақылайтын геннің мутацияға ұшырауы, оның түрлі мүшелерге таралып өсуіне, метастаздалануына себеп болады.