Тақырыбы: Рай категориясы
Дәріс мазмұны:
1. Ашық рай.
2. Бұйрық рай.
3. Шартты рай.
4. Қалау рай.
Негізгі әдебиеттер:
1. Құлманов С. Қазақ тіліндегі мүмкіндік модальділігінің функционалды-семантикалық өрісі. Канд.дисс.автореф. А., 2004.
2. Дүйсембекова Л. Қазіргі қазақ тіліндегі бұйрық райдың парадигмасы мен мағыналық құрамы. Канд.дисс. автореф. А., 1998.
3. Мамаділов Қ.А. Қазіргі қазақ тіліндегі етістіктің модальдық құрылымдары. Канд.дисс. авторефераты. А., 1996.
Қосымша әдебиеттер:
- Елшібаева Ә. Шарт мәнін беруші тәсілдердің қолданыс ерекшелігі // Қазақ тілі мен әдебиеті, № 11, 2005, 71-77.
Сөйлеушінің қимыл, іс-әрекетке көзқарасын, іс-әрекеттің шындыққа, болмысқа қатысын, модальдық мәнін білдіріп, белгілі парадигмалық тұлғалар жүйесінен тұратын етістіктің грамматикалық категориясы рай категориясы деп аталады. Рай категориясының ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, қалау рай сияқты төрт түрі көрсетіліп жүр. Осы райлардың қимылдың шындық өмірді білдіру дәрежесі бірдей емес.
Етістік білдіретін қимыл шындық өмірге қатысты болса (оқыдым, оқып отырмын, оқимын), онда ол реальді қимыл болады, ол объективті модальдықты білдіреді. Етістік білдіретін қимыл шындық өмірге қатысты болмаса (оқыса, оқы), онда ол неғайбіл қимыл болады да, субъективті модальдық мағынаны білдіреді. Осымен байланысты райлар екіге бөлінеді: 1) реальді қимылды яғни объективті модальдықты білдіретін ашық рай; 2) неғайбыл қимылды яғни субъективті модальдықты білдіретін – бұйрық рай, қалау рай және шартты райлар.
Ашық рай (индикатив)деп қимылдың шындық өмірде белгілі бір мезгілде болатынын, болып өткенін, я болып жатқанын, я болмайтынын нақтылы білдіретін етістіктің категориясы аталады. Ашық рай іс-әрекет үш шақтың (осы шақ, келер шақ, өткен шақ) бірін білдіретін рай түрі. Демек, ашық райдың басты семантикалық ерекшелігі – қимыл, іс-әрекеттің объективті шындыққа қатысты болу-болмауының сөйлеп тұрған сәтпен байланысты өтіп кеткенін, өтіп жатқанын, әлі өтпегенін, бірақ өтетін сипатын білдіру, сөйтіп ашық рай, бір жағынан, етістіктің рай категориясының бір түрі болса, екінші жағынан, бір өзі етістіктің шақ категориясын құрайды. Осыған байланысты райдың басқа түрлерінен айырмашылығы тікелей ашық рай жасайтын арнайы қосымшалары жоқ болып келеді. Мысалы, Ол күңгірт көпті ойлаумен өмір кешкен. Өмірдің күңгірт жүзді күзі жетті. Барлығы да көктеп, жайнап тұр. Аспан жібектей жеңіл сезіледі.олар ертең келер.
Неғайбіл райларқимылға сөйлеушінің пікірін, көзқарасын, ниетін білдіретін болғандықтан, олар субъективті модальдылыққа жатады да, қимылдың реальсіз екенін білдіреді. Бұл қасиет неғайбіл райлардың бәріне тән жалпы қасиет. Неғайбіл райлардың жалпы ортақ қасиеті болуымен бірге мағыналарында айырма бар. Өйткені субъектінің қимыл арқылы білдіретін пікірі әр түрлі. Бірде етістік субъектінің қимылдың жасалу-жасалмауын қалайтынын білдірсе, бірде етістік субъектінің қимылдың жасалу-жасалмауын бұйыратынын немесе қимылдың жасалу-жасалмауына шарт қоятынын білдіреді.
Субъективтік модальдылықтың бұл мағыналары етістіктің бұйрық, қалау, шартты райлары арқылы беріледі. Сондықтан бұйрық, қалау, шартты райлардың көрсеткіштері субъективтік модальдық мағынаны білдіруге қызмет етеді.
Бұйрық рай(императив) деп қимылды жасау я жасамауды басқадан талап ететін, қимылға қозғау салатын рай аталады. Қимылдың жасалу я жасалмауын талап ету, қозғау салу қызметі сөйлеушіге ғана қатысты. Басқаша айтқанда, сөйлеуші – бұйрық беруші, бұйрық иесі. Демек, бұйрық – субъектінің пікірі ғана, қимыл – әлі шындық өмірде жоқ қимыл.
Бұйрық беруші сөйлеуші болғандықтан, ол бірінші жақ болып түсініледі де, бұйрық екінші жақтағы тыңдаушыға не 3-жақтағы бөгде адамға бағытталады. Осымен байланысты бұйрық рай жақ категориясымен байланысады. Бұдан бұйрық райдағы етістіктің құрамында міндетті түрде жіктік жалғауы болуы қажет екені анықталады.
Бұйрық райдағы қимылға сөйлеуші – субъект, тыңдаушы және бөгде адам қатысады. Бұйрық мағына сөйлеушіден екінші, үшінші жаққа бағытталатын болғандықтан, бұйрық райдағы етістік жіктеледі. Бұйрық райдың жақ мағынасын білдіретін өз жіктік жалғауы бар. Өз жіктік жалғауы аталатын себебі бұйрық райда қолданылатын жіктік жалғаулары басқа ешбір райда қолданылмайды, тек бұйрық райда ғана қолданылады. Олар төмендегідей:
Бұйрық райдың жіктік жалғаулары
Жекеше Көпше
І жақ: -айын, -ейін, -йын, -йін; І жақ: -айық, -ейік, -йық, -йік;
ІІ жақ: Ø ІІ жақ: -ыңдар, -іңдер, -ңдар, -ңдер;
сыпайы: -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз; сыпайы: -ыңыздар, -іңіздер, -ңыздар,
-ңіздер;
ІІІ жақ: -сын, -сін. ІІІ жақ: -сын, -сін.
Бұйрық райдағы етістіктердің құрамында бұйрық мағынасын білдіретін көрсеткіш жоқ, бірақ бұйрық мағынасы бар. Жалпы теория бойынша мағына бар жерде ол мағынаны білдіретін тілдік таңба болады, ол – міндетті заңдылық. Сондықтан бұйрық мағынасы болғандықтан, бұл етістіктердегі бұйрық мағынаны білдіретін қосымшаның жоқтығы нөлдік морфема арқылы беріледі деп саналады.
Бұйрық рай мағынасы аналитикалық формант арқылы да жасалады. Бұйрық рай жасайтын аналитикалық формант мыналар: -ушы болма, -а көр, -а көрме.
-ушы болма аналитикалық форманты қимылдың жасалуына тыйым салуды білдіреді. Мысалы: Сен бұлардың көзінше жылаушы болма. Сіз тісіңізден шығарушы болмаңыз.
-а көр, -а көрме аналитикалық форманттары өтіну, бұйыру сияқты мағыналарды білдіреді. Бұлардағы -а көр болымды мәнді білдіреді, -а көрме болымсыз мәнді білдіреді. Мысалы, Кешіре көріңіз, Рязанов мырза. Бірақ мені мынадай столдың қасына жолата көрмеңіз.j
Бұйрық райлы етістік ір түрлі мағыналық реңкте қолданылады, олар төмендегідей:
1. Бұйрық мағынаға: бұйрық, команда, жарлық, тапсырма сияқты мағыналық реңктер жатады: Сабап-сабап айдап таста Дәркембайды деп көзімше бұйрық берді. – Тура! Алға жүгір! Тоқта! Бішкек қаласында Қазақстан Республикасының елшілігі ашылсын! Осы ережені ертең жаттап кел.
2. Талап ету. Бұл мағыналық топқа талап ету, күштеу, қорқыту реңктері жатады. Мұнда қимылды орындату мақсаты көзделеді: Қазір дереу акт жасаңыз! – Шығар шапшаң құлжаны! – Кет, қане, өлмей тұрғаныңда.
3. Тыйым салу. Бұл мағыналық топқа қимылдың жасалуына қатты тыйым салу, өтіну түрінде тыйым жасау жатады: Өтірік айтушы болма! Айта көрмеңіз. Аман келе көр.
4. Өтіну. Өтінуге бұйрық райдың өтіну, жалбарыну, жалыну реңктері кіреді: - Апа, екеуіне де жақсы сый беріп аттандыршы! – Апатайлар, мені ала кетіңдерші! А, құдай, ең болмаса осы тілегімді бере көр!
5. Тілек мәніне алғыс, тілек, бата жатады. Сапарларың оң болсын! –Босағаңа жамандық жетпесін, Төріңнен жақсылық кетпесін.
6. Кеңес мәні сөйлеушінің көмекші, ақылшы болғысы келген ниетінен туындайды: - Шырақтарым, алқынбаңдар, аптықпаңдар, жүректеріңді басыңдар. – Қызыға жаз, қыза жаз, қыздыра жаз, қызықтыра жаз!
7. Қарғыс мағынасы: Көзің аққыр, көзің шықсын, қарғыс атқыр!
Қалау райдеп сөйлеушінің қимылды жүзеге асырғысы келетін ниетін, ықыласын, ойын білдіретін етістіктің түрі аталады. Қалау рай субъектінің қимылдың жасалуын тілейтінін, ұнататынын білдіреді де, тілекті модальдылыққа жатады.
Қалау рай жасайтын көрсеткіштер мыналар: 1) –ғай, -гей, -қай, -кейжұрнағы: барғайсың, қайтқайсыз, білгейсіз, көрсеткейсіздер. 2) –ғай еді (-қай еді, -гей еді, -кей еді) аналитикалық форманты: қайтқай еді, көрсеткей еді, алғай еді, біткей еді. 3) –са игі форманты: сұраса игі еді, білсе игі еді, кешірсе игі еді. 4) –са еді форманты: бұйырса еді, білсем еді, ұмытпасаң еді. 5) –са екен форманты: келсе екен, ұтсам екен, озсаң екен.
Қалау райдағы етістіктің жақ мағынасы жіктік жалғаулары арқылы беріледі.
7) Қалау рай –ғай жұрнағы арқылы жасалғанда, оған жіктік жалғаудың толық түрі жалғанады: білгеймін, білгейсің, білгейсіз, білгей.
8) –ғай, -гей жұрнағы арқылы жасалған тілекті қалау райлы етістіктің жақ мағынасы жіктік жалғаудың толық түрі арқылы жасалады. Ол төмендегідей:
Мен алғаймын, білгеймін Біз алғаймыз, білгейміз
Сен алғайсың, білгейсің Сендер алғайсыңдар, білгейсіңдер
Сіз алғайсыз, білгейсіз Сіздер алғайсыздар, білгейсіздер
Ол алғайØ, білгейØ. Олар алғайØ, білгейØ.
3) –са игі еді, -са еді, -са екен, -ғай еді форманттары арқылы жасалған тілекті қалау рай тұлғадағы етістіктердің жақ мағынасы жіктік жалғаудың қысқа түрі арқылы беріледі және ол жіктік жалғауы –са жұрнағынан соң жалғанады. Мысалы, білсем екен, ұмытпасаң еді. –гей еді формантында жіктік жалғау еді көмекшісіне жалғанады. Мысалы, келгей едің, білгей едім.
Қалау рай тұлғалы етістік синтаксистік сипаты жағынан жақсыз сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Мысалы, Менің оқығым келеді.
Шартты рай деп екінші қимылдың жасалу-жасалмауына шарт болатын қимылды білдіретін етістік аталады. Шартты райлы етістік бар сөйлемде екі етістік болады да, бірі екінші қимылдың шарты болады. Бұл шартты райлы етістіктің шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемде қолданылуын қалыптастырған. Шартты бағыныңқылы құрмалас сөйлемді шартты рай тұлғасындағы етістік бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болады. Мысалы, Құнанбай осы жолы сол сөз қайта шықса, келісіп аттанбақ.
Шартты райдағы етістіктің жақ мағынасын жіктік жалғаудың қысқа түрі білдіреді. Шартты райлы етістіктің жіктелу жүйесі төмендегідей:
Жекеше Көпше
Мен ойласам, көнсем Біз қуансақ, күлсек
Сен ойласаң, көнсең Сендер қуансаңдар, күлсеңдер
Сіз ойласаңыз, көнсеңіз Сіздер қуансаңыздар, күлсеңіздер
Ол ойласа, көнсе. Олар қуанса, күлсе.
Шартты райдағы етістік те шындық өмірде болған, шындық өмірге қатысты қимылды білдіретін болғандықтан, неғайбіл райларға жатады да, шартты модальдылықты білдіреді. Тілдің кейінгі дамуына байланысты шартты райдың жұрнағы басқа рай көрсеткіштеріне көшкені де бар, ондай жағдайда ол форманттар жай сөйлемде қолданыла береді, яғни олар шартты бағыныңқылы сөйлем жасамайды.
Шартты рай етістікке -са, -се қосымшасы жалғану арқылы жасалады.
Апта