МОӨЖ 14. Басқару қызметінің психологиялық ерекшеліктері
Тапсырма.
1. Басқару қызметіндегі жетекшінің психологиялық-педагогикалық міндеттері.
Психологиялық қызмет концепциясының ғылыми негізі даму және адам психикасының әлеуметтік табиғаты жайлы отандық психологияда өңделетін фундаментальді теоретикалық жай болады: адам психикасы (филогенетикалық сияқты, онтогенетикалық қатынаста да) дамудың нәтижесі болып келеді; психикалық даму адамдармен жинақталған (Л.И.Божович, Л.С.Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин және т.б.) әлеуметтік тәжірибені иелену процесінде жүреді. Бұл теоретикалық ұсыныстарға сәйкес тұлға тұтастай психологиялық құрылым, қоғамдықтардың сана формасын және жүріс-тұрысты меңгеруіне негізделген адам өмірінің процесінде қалыптасушы. Тұлғаның қалыптасуы өмірдің бірінші минутынан басталады және баланың психикалық дамуымен бірге жүреді. Психиканың дамуын, С.Л.Рубинштейн белгілеген, өсу шегі ретінде ғана қарастырмай, сонымен қатар өзгеріс, процесс ретінде сандық күрделендірулер және өзгерістер сапалыққа, тамырлыққа, маңыздылыққа өтеді және секірмелі көрсетілетін жаңа түрлерге әкеледі.
Баланың психикалық дамуының негізгі шарты оның өзіндік іс-әрекеті болып келеді. А.Н.Леонтьев астын сызды, «... негізгі процесс баланың психикалық дамуының мінездемесін беретін адамдардың алдыңғы ұрпағының жетістіктерін меңгеру және иемденудің спецификалық процесі болып келеді. Бұл процесс адамзат жетістіктері іске асырылған бала іс-әрекетінің пәнге және қоршаған орта құбылыстарына қатысты жүзеге асады». Баланың өзінің дәл осы белсенді мотивацияланған іс-әрекетінде оның тұлғалық қалыптасуы жүреді. Сонымен қатар бұл қалыптасу дәл қазір онтогенез кезеңінде бастауыш болып келетін, бала тұлғасының психикалық процесстері мен психологиялық ерекшеліктерінің негізгі өзгеруін шарттайтын іс-әрекеттің қарамағында болады.
Бастауыш іс-әрекеттің негізгі мағынасын белгілеу оның өсіп келе жатқан адамның психикалық дамуына әсер етуінің мәнін түсінуде болады. Осыған байланысты, балалар оқу мекемелерінде әлі де сөздік тәрбиелеу және оқыту әдістері өте үлкен орын алуда. Әрине, сана арқылы тәрбиелеу - бұл керекті, бірақ та жалғыз әдіс емес. Тәрбиелеуде сөздік әдісті қайта бағалау өнегелі формализмге, оқытуда - білімді формальді меңгеруге әкеледі.
Баланы кез келген іс-әрекетпен меңгерту тек үлкендермен қарым-қатынасқа түскеннен ғана болады, олармен өзара әрекеттесуден және олардың ылғи басқаруынан. Сондықтан үлкендермен қарым-қатынас - әр баланың психикалық және тұлғалық дамуының маңызды және қажетті шарты.
Үлкендермен қарым-қатынас тұлғаны қалыптастыру процессінің әр кезеңінде спецификалық функцияларды орындайды. Функцияның, түрдің және үлкендермен қарым-қатынас мазмұнының жастық дамуының алғашқы сатыларында тікелей баланың пәндік әлемді меңгеруіне байланысты. Үлкендермен қарым-қатынастан басқалармен қарым-қатынасқа түсу қажеттілігі қалыптасады, оларға эмоционалды қатынас, психикалық процесстер, пәндік-манипулятивті іс-әрекет дамиды, тек 6-7 жаста ғана балада «өзіндік коммуникативті іс-әрекет» анықталады.
Бастауыш сынып жасындағылардың бойында үлкендермен қарым-қатынас баланың тұлғалық дамуының бастаушы факторының бірі болып қалады, бірақ бұл кезеңнің аяғында құрбыларымен қарым-қатынасы маңызды рольді алады (Л.И.Божович, В.В.Давыдов, И.В.Дубровина, Д.Б.Эльконин және т.б.).
Жас өспірімдік шақта бірінші орынға құрбыларымен қарым-қатынас шығады, бұның негізгі функциясы әр түрлі міндет пен талаптарға сәйкес қоршағандармен қарым-қатынасты құру қабілетіне байланысты, жеке ерекшеліктері мен адамдық қасиеттерге бағытталуы, ұжымда қабылдаған қалыпты саналы қабылдау немесе қабылдамауды қалыптастыру (Т.В.Драгунов, А.В.Захарова, А.В.Петровский, Д.Б.Эльконин және т.б.). Нақ мектепке дейінгі және мектептегі балалық шақта қарым-қатынастың өзара байланысы мен баланың сана-сезім жақтарының дамуы, яғни өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау, өзін-өзі жөнге келтіруі нақты бақыланып отырады.
Үлкен сыныптағы жаста ересектермен қарым-қатынас жастық шақта пайда болған перспективті өмірдегі өз тағдырын өзі шешудің проблемаларына байланысты мәнді мағынаға ие болады.
Осыған байланысты, қарым-қатынастағы қажеттілік - адамның негізгі әлеуметтік қажеттіліктерінің бірі, ол ерте пайда болып, баяу дамиды. Дегенмен, тәрбиелеу тәжірбиесінің көрсетуі бойынша, баланың қажеттілігі жиі өзінің қанағаттануын алмайды, яғни ары қарай даму реалды білім беру процесіндегі қажетті шарттардың жоқ болу күшінде. Көптеген балалармен оқушыларда ересектермен формалдықсыз тұлғалық қарым-қатынас қажеттілігінен терең қанағаттанбаушылық туады, бұл адекватты емес және тұрақты емес өзін-өзі бағалауға, тұлғалық дамудағы қиындықтарға, әлеуметтік-психологиялық бейімделуге байланысты жоғары үрейлілікті дамытады, өз-өзіне сенбеушілікке әкеледі.
Тәжірибелік психологияға принциптерді дұрыс түсіну және кәсіби сауатты қолдану, барлық жастық кезеңдерде баланың психикалық дамуында бастаушы роль оқыту екендігін бекітеді (П.П.Блонский, Л.С.Выготский, В.В.Давыдов, Л.В.Занков, А.А.Смирнов, С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконин және т.б.). «Даму процесстері, - Л.С.Выготский жазған, - оқыту процесіне сәйкес келмейді... даму процесстері оқыту процесстерінің артынан жүреді, жақындағы даму аймағын құрушы».
Басқа сөзбен айтса, оқыту «актуальді даму аймағына» бағытталмауы керек, яғни қалыптасып қойған және құрайтын, Л.С.Выготскийдің ойынша, «кешегі күн» емес, «жақындағы даму аймағы» - «ертеңгі күнге».
«Жақындағы даму аймағы» бала әлі де өзі орындай алмайтын міндеттер мазмұнымен анықталады, бірақ та ересектердің көмегімен шешеді. Бұл бала дайын болған, оның дамуындағы келесі қадамы, және ол қадам жасалу үшін үлкен емес түрткі қажет. Баланы жаңа бірдеңеге үйрете, ересек оған сол тапсырманы шешуге көмектеседі, ол түсінуге және меңгеруге дайын болған, бірақ әлі өз бетімен орындай алмайды. Л.С.Выготский айтқан, егер бала ересектің көмегімен тапсырманы орындай алмаса, онда ол «жақындағы даму аймағы» шегінен тыс тұр және ешқандай дамытушы әсері болмайды; жақсы жағдайда баланы ұқсас тапсырмалар мен іс-әрекеттерді орындауға «тасуға» болады. «Жақындағы даму аймағы» сыртқы бақылауға көрінбейтін психикалық процестің есею деңгейін көрсете, «актуальді даму аймағы», бала орындай алатынды ғана көрсететінге қарағанда, болжау мен оқытуда көбірек мағынаға ие.