Арнаулы қабілеттер туралы түсінік және олардың дамуы.
Адамның ақыл-ойының дамуы 19-20жасқа дейін жетеді, тұрақтылық фазасы 30-34 жасқа дейін интеллек-туалды қызметтің өнімділігі төмендейді. Жалпы ақыл-ой қабілеттерімен айналысатын іс-əрекет (оқу жəне кəсіби) түрлерінің дамуыадамның жас ерекшелігіне байланысты болады.Қабілеттердің дамуы оқушылардың жекелік айырмашылықтармəселесі болып табылады. Барлық адамдардың əрекет түрлерінорындау мүмкіндіктері бірдей болса, онда қабілеттер туралы сөз ет-пеуге де болар еді. Мүлдем еш нəрсеге қабілеті жоқ адам болмай-ды. Əр адамның бойында бір нəрсеге деген қабілет болады, бірақ олқабілеттер дəрежесі əр адамда əртүрлі деңгейде болады. Олардың іс-əрекетінің белгілі бір түрлеріне қабілеті жоғары немесе төмен бо-лып келеді. Бұған қарап, мысалы, музыкаға, хореографияға немесематематикаға қабілеті төмен оқушыларды дарынсыздар қатарына жатқызу дұрыс емес. Қабілеттің басқа салада жатқандығыныңбелгісі. Қабілеттер туа бітті қасиет емес, олар өмір сүру барысындаіс-əрекет арқылы дамып отырады. Айтылғандарды қорытындылай келе, «қабілет» термині адамның белгілі бір істі орындап, одан нəтижеге жеткізетін қасиетінбілдіреді деуге болады. Демек, əр баланың бойындағы табиғи нышандардың, жоғарғы қабілеттер деңгейіне көтерілуі, тек баланың белсенділігіне жəне дұрыс ұйымдастырылған оқу-тəрбие жұмысынабайланысты.«Жалпы қабілеттің қалыптасуы үшін, тек ақыл-ой деңгейі ғана асақажет емес, сондай-ақ оқу-тəрбиелік əсердің де, жас кезеңдерінде демəні зор», - деп көрсетеді Н. С. Лейтес.
2.Қабілеттіліктерді жақсы дамытуға арналған шарттарды атаңыз. Психология ғылымында қабiлеттiң үш конценциясы қалыптасқан.Оның бiрi – қабiлет – жеке адамның биологиялық басым қасиеттерi,олардың көрiнуi мен дамуы тұтастай тұқымқуалаушылықа байла-нысты деп дəлелдейдi жəне қабiлеттiң тұқымқуалаушылықпенанықталу кезқарасын терiске шығарады. Қабiлеттiң бiрiншi концепциясына қарама-қарсы екiншi концепция – қабiлет толығыменорта жəне тəрбиеге байланысты анықталады деп көрсетедi.Өмiрлiк бақылаулар жəне арнайы зерттеулер қабiлеттiң табиғи алғышарттарын терiске шығаруға болмайтындығын делелдейдi.Арнайы iс-əрекеттерде олар ерекше орын алады. Ғылымитұжырым бойынша адам миының анатомиялық қалыптасуыдаралық ерекшелiктерiн көрсетедi жəне оның функциясы-на əсер етпей қоймайды деп көрсетедiАрнайы дарындылық – субъектiде мəселенi шешу мен жоспар-лау стратегиясын функциялау арқылы көрiнетiн нақты (iс-əрекеттекөрiнетiн) ой, пiкiр, дағды, бiлiмдердiң жылдам жəне нақты жүзегеасыру мүмкiншiлiктерiнiң болуымен сипатталынады. Қабiлеттгiңсезгiштiк қасиетiнiң материализациясы үш түрден тұрады:1. Табиғаттың бөлiгi ретiнде өзiн жəне сыртқы ортаны бейнелеуқабiлетi (бiз естимiз, көремiз, сеземіз т.б. бұл процесте барлық сезiммүшелерi жұмыс iстейдi).2. Өзiн сыртқы ортамен байланыс жасай алу қабiлетi (жаңа нəрсенi құру, табиғатқа ойша əрекет жасау, киялмен жұмыс, болжам құру).3. Өзiнiң iс-əрекет барысында заттар мен өнiмдердi құру қабiлетiжəне үйлесiмдiлiк өлшемi бойынша өзiн iштей өңдейді (ойдың iскеасуы, нақты заттармен, құбылыстармен нақты əрекеттi жүзеге асыру).Адамдағы өзара байланысқан барлығы табиғаттан берiлгендiгiнайта кету керек.
3.Лингвистикалық қабілеттер.
Лингвистикалық қабілетті анықтауға арналған Айзенктің
сөздік (вербалдық) субтесті. Мақсаты: жасөспірімдерден бастап үлкендерге дейінгі жас кезеңіндегілердің сөздік интеллектің жəнешығармашылық қабілеттін зерттеу.Вербалдық субтест сөздік интеллектіні немесе логикалық ой-лау процесін зерттеуге арналған. Тесте анаграммалар кеңіненқолданылған. Анаграмма дегеніміз – ретсіз жазылған əріптержинағы. Оны шешу үшін берілген əріптердің орындарын ауы-стырып қою арқылы мағыналы сөз шығару керек. Сонымен қатаркөптеген сөздердің ортақ жұрнағын, жалғауын т.б. бөліктерін дұрыстабу арқылы шешілетін тапсырмалар келтірілген.Субтестіде бірте-бірте күрделенетін 50 тапсырма берілген.Қабілеттіліктің даму деңгейін бағалау белгіленген уақыт ішінде дұрысшешіліп, тапсырмалардың, жалпы санын орындаудың нормакөрсеткішімен салыстыру жолымен жүргізіледі.Орындау ережесі: «Сіздерге 30 минутта шешуге 50 тапсыр-ма берілген. Тапсырмаларды көп ойланбай тез орындау қажет.Егер субтестің қандай да бір тапсырмасы тез орындалмаса, оныөткізіп жіберіп, келесісін орындаңыз. Уақыт қалса, тастап кеткентапсырмаға қайта оралуға болады».Нəтижелерін бағалағанда берілген уақытта дұрыс.
Билет
1.Танымдық және ақыл - ойдың коэфициенті туралы түсінік. Тапсырмаларды орындату үшін əр оқушының қолына тапсырма-лар жинағы жəне жауап парағы беріледі. Оқушылар жауап параққаөздері туралы мағлұматтарды толтырғаннан соң, оларға тапсырма-лар кезегімен орындатылады. Зерттеу жұмысы топпен жүргізілетінболса, барлық балалар əр тапсырманы бірдей бастап, бір уақыттааяқтауы керек. Сондықтан берілген уақыт аяқталғанда тапсырманыжинап алып, келесі блокты орындау уақыты басталғаны айтыладыжəне оны орындау ережесі түсіндіріледі.Оқушылардың ақыл-ой дамуын анықтау тестінің əр субтестісінжеке дара қолдануға болады. Мысалы, «артығын тап» субтестбаланың ұғымдық қорын бағалауға, заттардың ортақ қасиеттерінанықтауға жəне абстракциялануға қабілетін зерттеуге ыңғайлыжасалған тест болып табылады.
2.Диагностика саласындағы ақыл - ойдың дамуын зерттеу. Тапсырмаларды орындату үшін əр оқушының қолына тапсырма-лар жинағы жəне жауап парағы беріледі. Оқушылар жауап параққаөздері туралы мағлұматтарды толтырғаннан соң, оларға тапсырма-лар кезегімен орындатылады. Зерттеу жұмысы топпен жүргізілетінболса, барлық балалар əр тапсырманы бірдей бастап, бір уақыттааяқтауы керек. Сондықтан берілген уақыт аяқталғанда тапсырманыжинап алып, келесі блокты орындау уақыты басталғаны айтыладыжəне оны орындау ережесі түсіндіріледі.Оқушылардың ақыл-ой дамуын анықтау тестінің əр субтестісінжеке дара қолдануға болады. Мысалы, «артығын тап» субтестбаланың ұғымдық қорын бағалауға, заттардың ортақ қасиеттерінанықтауға жəне абстракциялануға қабілетін зерттеуге ыңғайлыжасалған тест болып табылады.