Жыраулар поэзиясындағы «Көк бөрі» бейнесі
Жыраулар поэзиясындағы көк бөрі ұғымын бір-біріне қарама-қарсы екі түрде берілгендігін байқадық.
Бірі, қасиетті түсінікті елдің рухын ояту мақсатында өз шығармаларында қолданса, екінші жағынан, белгілі бір тарихи себептерге байланысты бұл ұғым бөріден үрген итке баланады.
Мәселен, Нысанбай ақынның "Кенесары — Наурызбай"
жырында ер Науанның қасындағы отыз жігіті де көкжал бөріге баланып /104, 21/, олардың әрбірінің қол бастауға қабілетті екендігі меңзеледі. Шернияз Жарылғасұлының бір өлеңінде: "Ел үстіне жау келсе, Көк бөрідей ер керек" /129, 92/, — деген жолдар бар. Махамбет Өтемісұлы "еңіреп жүрген ер" екендігін бейнелеу барысында: "Исатайдың барында Екі тарлан бөрі едім" /185,225], — деп толғайды.
Әлбетте, көк бөрі бейнесінің идеялық-көркемдік талқысы (трактовкасы) әдебиеттің ішкі даму қисынына қарай, сондай-ақ қоғамдық-әлеуметтік ахуалға байланысты түрленіп-түстеніп отыруы заңды.
Ноғайлы мырзаларының бас-басына би болып, бүліншілікке ұшырай бастағанын көзбен көрген жыраулық поэзияның жүйрігі Шалкиіз (Шәлгез) Тіленшіұлы:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер,
һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса,
Олардың һәр біреуі
һәрбір итке жем болар! /82, 43/, —
деп, "бөрінің де тәңірісі бар" екендігін және одан көз жазса, басқаларынан бақ таятындығын білдірген. Біздіңше, "бөрілерді" бұлайша "жіктеу" арқылы (абаданы және бөгделері) ынтымақ-ымыраға, бір ауызды болуға шақыру — өлең өрнегінде бұрын кездеспеген белгі.
Орыс отаршылдығы орнаған заманда көк бөрінің дәстүрлі кескін-кейпі "азуға" айналды.
Махамбеттің көтеріліс жеңілген кездегі күйзелісін көрсететін "Мұнар күн" атты толғауында: "Жез қарғылы құба арлан Жез қарғыдан айырылып, Қорашыл төбет болған күн" – делінген. Сөйтіп, мұнда метонимиялық шендестірудің көмегімен жау жеріне жортқан ердің енді ауыл арасынан алысқа ұзамайтын тентек-теліге теңеліп, абыройдан ажырағаны тұспалданады. Және бұдан былайғы өлеңдерде жақсы мағынадағы "жез қарғы" тіркесінің қарама-қарсы — жағымсыз мәнде жұмсалуы байқалады.
Осының жайын Қ.Өмірәлиев Дулат пен Абайдың өлеңдеріне сүйене отырып, төмендегідей салыстыра саралапты: "Аягөз" деген өлеңде Дулат ел атқамінерлерінің тағы бір картинасын жасайды. "Би, старшын мойнына жезден қарғы тағынды" деп, олардың патшадан алған, мақтан көрген мансабы белгісін (шенін) ит мойнындағы "қарғыға" балайды да, артынша:
Төсек жады мырзалар
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді,
Отының басын айналып, —
дейді. Осы өлең Абайдың:
Елде болыс
Үйден үрген итке ұқсап,-.
дегеніне көп ұқсас"/87, 162/.
Қалай болғанда да, қасиетті қасқырдың бейнесі (көкжал бөрі, абадан, құба арлан) ұсақтап, ол қорашыл төбетке, үй күшікке, үйден үрген итке айналып шыға келді. Бұл — жалауы ойға жиырылып түскен жұрт рухының көркемсөзге дәл көшірілген көрінісі.
Бірақ халықтың өзіндік сана-сезімі сілкінетін сәттерде ұлттық бағзы бейнелер мидың бізге белгісіз кұпия қатпарларынан, тылсым түкпірлерінен қайта бой қылтитатынын дана тарих дәлелдеумен келеді. Қазақ қоғамы да бұл заңдылықтан қаға беріс қалған емес.
Мәселен, Махамбеттің көтеріліс жеңілген кездегі күйзелісін көрсететін "Мұнар күн" атты толғауында: "Жез қарғылы құба арлан Жез қарғыдан айырылып, Қорашыл төбет болған күн"/185, 209/, — делінген. Сөйтіп, мұнда метонимиялық шендестірудің көмегімен жау жеріне жортқан ердің енді ауыл арасынан алысқа ұзамайтын тентек-теліге теңеліп, абыройдан ажырағаны тұспалданады. Және бұдан былайғы өлендерде жақсы мағынадағы "жез қарғы" тіркесінің қарама-қарсы — жағымсыз мәнде жұмсалуы байқалады.
Осының жайын Қ.Өмірәлиев Дулат пен Абайдың өлеңдеріне сүйене отырып, төмендегідей салыстыра саралапты: "Аягөз" деген өлеңде Дулат ел атқамінерлерінің тағы бір картинасын жасайды. "Би, старшын мойнына жезден қарғы тағынды" деп, олардың патшадан алған, мақтан көрген мансабы белгісін (шенін) ит мойнындағы "қарғыға" балайды да, артынша:
Төсек жады мырзалар
Ала баспақ байланып,
Үй күшіктей үреді,
Отының басын айналып, —
дейді. Осы өлең Абайдың:
Елде болыс
Үйден үрген итке ұқсап,-.
дегеніне көп ұқсас"/87, 162/.
Қалай болғанда да, қасиетті қасқырдың бейнесі (көкжал бөрі, абадан, құба арлан) ұсақтап, ол қорашыл төбетке, үй күшікке, үйден үрген итке айналып шыға келді. Бұл — жалауы ойға жиырылып түскен жұрт рухының көркемсөзге дәл көшірілген көрінісі.
Бірақ халықтың өзіндік сана-сезімі сілкінетін сәттерде ұлттық бағзы бейнелер мидың бізге белгісіз кұпия қатпарларынан, тылсым түкпірлерінен қайта бой қылтитатынын дана тарих дәлелдеумен келеді. Қазақ қоғамы да бұл заңдылықтан қаға беріс қалған емес.
Петроглифтерде салынған мыңдаған суреттер мен таңбалардың бірегейі–көктүріктердің (жалпы түрік ) әлемдік деңгейдегі елдік белгісі- көк түсті желек туда бейнеленген Көкбөрінің таңбасы болды, ол – «Бөрілі байрақ» деп аталады.
Түркі халықтарының дала жыртқышы қасқыр (бөрі) бейнесі қазақтың жауға шапқанда жауынгерлік рухын оятатын байраққа бедерленген:
Бөрілі менің байрағым,
Бөрілі байрақ көтерілсе,
Қозып кетер қайдағым, – деп жырлайды атақты Сүйінбай ақын.
Көшпелі тірлік құрған жауынгер, азатшыл түркі халқының бір ұрпағы қазақтардың байрағына бөрінің басы рәміз ретінде алынуы – көне рухтың белгісі. Ол рух «біз көк бөрінің ұрпағымыз» деген ұғымды береді.
Ғалым Қ. Өмірәлиевтің «көне замандардан «алтын бөрі бас» ту ұстап, «көк бөрі» ұранын ұстанып, «тутуң будун», «қадақ будун», «қазақылық» сынды әскери қызмет атқарған жұрттың қазақ халқына тікелей қатысы бар» деп жазуы – ғылыми қуатты пікір. Қазақ – көне түркілердің елдің рухын жігерлендіретін бөрілі байрақ рәмізін сақтап қалған халықтың бірі.
Жоғарыда келтірілген мысалдар мен талдаулар Сүйінбай ақын жырына бөрі бейнеленген байрақтың не себептен кестеленгенін анық ұғындырады деп ойлаймыз. Ендігі кезекте жауға қарсы бөрілі байрақ көтерілгенде жалаудың бойына жан бітіретін ұран «Алаш» сөзінің мағынасын ашуға кірісеміз.
XX ғасыр әдебиетіндегі «Көк бөрі» бейнесі
ҰЛЫ ЕНЕ. ТОТЕМ БАБА. АЛАШ. Түркі тектес халықтардың арасына кең тараған таным бойынша Алаш – ортақ ұран және түпкі баба. Ұран мен ұлы баба халықтың тотемдік наным-түсінігіне байланысты қалыптасатыны белгілі. Бөрілі байрақтың тотемдік сипаты сурет арқылы анық болса, сөзбен жеткен «Алаш» ұранының түпкі мағынасы өте көмескі. Байрақтағы бөрі басында қандай көнелік сипат болса, ұранға айналған «Алаш» ұранында да сондай белгі бары анық.
Алаң қоғаның кенже ұлы Боданшардың бірінші әйелінен туған балалары Борчигин руы [Қазақстан тарихы туралы моңғол деректемелері, 38 б.], яғни «бөріден туғандар, бөрі тектілер» деп аталады. Түркі, моңғол шежірелік еңбектерде Шыңғыстың руы осы «Борчигин» деп көрсетіледі. Шыңғыс – Борчигиннің тоғызыншы ұрпағы. Тіпті, Шыңғыстың алғашқы есімі Темучин де «чино, шино» атауы жүр. Сондай-ақ «шино» сөзі түрленген дыбыстық өзгерістер арқылы қазақтың Кіші жүз руларының тайпалық бірлестігі «Алшын» атауында да орын алған.
«Алаш» ұраны, біздіңше, Шыңғыстың арғы анасы «Алаң» мен жарық сәуле болып көктен түскен тотем баба қасқырдың, яғни «шоно, чино, чин» сөздерінің кіріге бірігуінен түзілген. Мифологиялық танымнан нәр алатын екі сыңар сөздің бірігуінен түркі-моңғол тектес көшпелілердің шыққан тегін білдіретін ұран сөз туындаған. Сөздердің бірігуі арқылы жаңа сөз түзеу – түркі тілінде жиі кездесетін тілдік құбылыс.
«Алаң» мен «шонодан» туған ұрпақты «Алаш», яғни «қасқыр, бөрі ұрпағы» деп тану моңғол-түркі халықтарындағы тотемизм түсінігінің әсерінен туған.
Қорыта келгенде, кіріге біріккен Алаш атауының құрамына еніп отырған «шино (чин, шын)», «шоно», яғни қасқыр деген мағына беретін сыңарының мағынасы көне аңыз, мифтер, ру-тайпалар атаулары, кісі есімдері арқылы қазақ халқының танымына орныққанын.
Мәңгілік тәуелсіз елді аңсаған сол Алаш қайраткерлерінің туындыларындағы бөрі символы астарында мәңгілік ел идеясы жатты.
XX ғасырдың басындағы алаш өлеңінің айтулы өкілдері Мағжан Жұмабаев пен Бернияз Күлеевтің туындыларында көк бөрі рухы белгі берді. Алғашқысы "Тез барам" атты өлеңінде: "Тұлпар мініп, туды қолға алайын,Суырып қылыш, қан майданға барайын. Жердің жүзі кім екенім танысын, Жас бөрідей біраз ойын салайын" /35,56/, — деп аруақ шақырса, кейінгісінің батырлық жырдың үлгісімен жазылған "Жорықта" монологтық поэмасының каһарманы да өзін жауға жалғыз шапқан бөріге теңестіреді
Қазақгың тарихи танымының ұзақ ұйқыдан соңғы тағы бір тыңайған тұсы — 60-80 жылдардын азаматтық поэзиясында да көк бөрі образы шығармалардың көркемдік кестесінен бастапқы бітімі мен мән-мазмұнына сай тиесілі орнын ойып алды.
Айталық, орыс тілінде жазатын көрнекті қазақ ақыны Олжас Сүлейменовтің 1961 жылы дүниеге келген "Бөлтіріктер" атты өлеңінде қасқырдың түркіге ортақ тектік-тотемдік тұлғасы жаңаша контексте жаңғыртылады. Өлеңнің фоны — жапан дүз, жазық дала. Соның жонында жаяу-жалпы жортқан беймәлім бір жан жолындағы қалың жыныстың арасында жусанды жастана жан тапсырып жатқан қаншық каскырдың үстінен шығады. Аналарының қазасының қайдан, қалай келгендігінен хабарсыз аш, аңқау бөлтіріктер өздеріне өмір сыйлаған өліктің жарасын қыңсылай жалап, жансыз емшегін жұлқылай сорғанда, олардың тұла бойларына құшырлана ішкен суық қанмен араласқан әлдебір кек сезімі де таралып барады. Әр қилы бағытта жұмсалатын қазақ бойындағы кек соның дәлелі. Әйтеуір ертең кезіккеннің бәрін дұшпан көретін бөлтіріктер сияқты бастары бірікпей, жеке-жеке жортып, қарайғанға азу ақситатыны бар, тіпті жолыққан жерде бірін-бірі жұлмаламақ. Қысқасы, оларды күтіп тұрғаны сатқыншылық белең алған тұманды, таласты тірлік.
Қорыта қарағанда, "Бөлтіріктер" – сыртқары өктемдіктің себебімен тарихи түп-төркінінен адасу арқылы жақсы мен жаманды ажырата алмай, ауызбіршілік мұратынан айырылған, ол – ол ма, сөйтіп жақынынан жау іздеп жұтаған халықтың трагедиясын тұспалдайтын символикалық астар арқалаған өлең.
Бұдан басқа, ақындардың көбі көк бөрі бейнесіне бабалардың батырлығын жырлап, соларды бүгінгі ұрпаққа өнеге-өрнек ету үшін немесе қазіргі қоғамның шындығын атамзаманғы адамдардың аузымен айтқызу мақсатында табан тірейтіндігі байқалады.
Мысалы, Ф.Оңғарсынованың "Сиыну" атты өлеңінде /200, 174-175/ зынданда отырған қарақшы "далада кендік болғанмен, қорқау көңілдер тар мұнда" деп, қоғамдағы жасандылық пен жағымпаздыққа, әлеуметтік әділетсіздікке күйінеді. Сөз жоқ, бұл жерде автор дәстүрлі "қорқау касқыр" деген тіркесті қорқау көңіл деп жаңалап, мұның көмегімен пейілі тар, парасаты кем жандарды алмастыра айтып отыр. Оған кешегі күні жортуылменен далада дабыл кақтырып жүрген қарақшының монологындағы: "Итшілеп өмір сүргенше, көкжал боп өлгенім мың артық!", — деген сөздер қарама-қарсы қойылады да, өлеңнің негізгі идеясы мағыналык шендестірулер ("қорқау – көкжал", "ит — көкжал" жұптары) арқылы ашылады.
Бертінгі буындағы азаматтық дауыстары айқын, талантты ақындардың шығармашылықтарында көк бөрі кейпі байырғыша төбе танытады.
Фариза секілді Ш.Әбдікәрімов та "Қонған жер" атты бас-аяғы екі шумақтан тұратын шып-шымыр өлеңінде /201,16-17/ найзаның ұшымен, айбалтаның жүзімен жарым жалғанды бағындырған бабаларының рухын романтикалык әуезбен әсірелей отырып: "Барып-барып Балқантаудан астың ба? Өліп-талып көк бөріден қаштың ба?", - деген риторикалық сауалдардың жәрдемімен қасқырдың ұлттық үғымдағы жолбасшылық маңызын мегзейді.
Сонымен, бірнеше ғасырлар бойғы қилы-қилы тар жол, тайғақ кешулерге қарамастан, қазақ халқының сана-сезімінде көк бөрі туралы ежелгі таным-түсініктердің сол күйінше сақталып, ұрпақтан ұрпаққа ұласуында өлең өнерінің атқарған қызметі айырықша деп ойлаймыз. Өз кезегінде бұл бағзы бейненің поэзиялық туындылардың көркемдік жүйесіне кірігуі, белгілі бір функционалдық мақсатта өзгеріп-өнделуі, жаңарып-жетілуі де мәнді мәселе саналады.