I. цогаланған; 1-түпкі Пшіігі; 2-алдыңғы белігі; I <>ктынүшы;4-диаметрі; ■і-виіктігі

32-1-сурет. Октардың түрлері. Шартты белгілер:

1-кабығы (болат, мельхиор, томпак); 2-коргасын; 3-алюминий; 4-томпак; 5-түтанғыш күрам; 6-із калдыратын күрам; 7-жарыл-ғыш күрам.)

Гегіс үшты).

Сонымен қатар, сауыт бүзар (бронебойная), сауыт бұзар-өртегіш, өртегіш, жарылғыш түріне топтастырылады.

Әдеттегі оқтар - олардын. болаттан жасалған өзегі болады, бүл өзекті қорғасын жабылғысы қаптан түрады, ал қорғасын жабылғысы болатпен қапталады.

Тығын — қолдан немесе зауытта жасалынуы мүмкін. Зауыттан шығарылатын тығындар киізден жасалынады. Ксйінгі кездерде патронға тығынның орнына ішіне бытыра не-мссе картечь салынған полиэтилендік контейнерлер колданы-лады. Ал қолдан жасалған тығындар қолға түскен кез келген материалдардан, атап айтқанда: картоннан, қағаздан, матадан, киізден жөне т.б. жасалады.

Гильзалар —аңшы мылтығына арналған гильзалар: металдан, картоннан немесе қағаздан, пластмассадан жасалған гильзалардын,төменгі жағы мівдетті түрде металмен капталады. Бүл гиль-іллардын. формасы цилиндрлі болып келеді. Автоматтандыры-щ лн немесе жартылай автоматтандырылған қарулардың гильзалары тек қана металдан жасалады, ол пішіні жағынан: цилиндрлі, шөлмекті, конусты болады.

Гильза құрылысының негізгі бөлшектері — калыптан (корпус), түпкі қалпақшадан (донышка гильзы), қалпақшанын, жиегінен (фланец), капсюль үяшығынан (түпкі қалпақшаның ортасындағы)түрады.

Сурет 33. Әскери патрон

Гильзаларының тұрлері және

Бөлшек атаулары. А-бөтелке

тәріздес; Б-цилиндрлі;

І-гильзаның аузы; 2-гильзаның енісі; 3-гильза кабырғасы; 4-жиегі; 5-түбі; 6-капсюль; 7-маркілік (зауыттык) белгісі; а-гильза аузынык диаметрі; б-гшіьзаның биіктігі

Гильзалардың түпкі калпақша-ларывда — шығарылған зауыттың белгісі, калибрі, шығарған жылы және т.б. белгілер көрсетілуі мүм-кін.

III. Сот-баллистикалық зерттеу объектілеріне бегетте қалған ату іздерін де жатқызып, оларды екі топқа бөліп жіктеуге болады:

— атудан қалған негізгі іздер;

— атудан калған қосымша іздер. Атудың негізгі іздеріне — снарядтан (оқтан, бытырадан, картечьтен) пайда болған зақымдар жатады. Снарядтың энергиясына, бөгеттің қаттылығына және калындығына, олардьің кездесу бұрышына байланысты зақымдар өтетін және етпейтін болып бөлінеді.

Өтетін зақымдар снарядтың кедергіден өту нәтижесінен пайда болады. Олар тесіп өтетін және етпейтін болып келеді. Әтпейтін зақымдар снаряд бөгетке енбеген жағдайларда пайда болады. Оларға үлкен емес шұкырлар, жанама зақымдар (сна-ряд объектінің тек шетін жанап немесе беткі қабатымен өтеді), тайып кету іздері (рикошет, снарядтың бөгет бетімен жанасып ұшу бағытын өзгертуі). Рикошеттің бөгет бетівдегі ізі тырналып (бороздка түрінде) ең жіңішке және үзын жағы оқгың үшып шығу жағына кдрай бағытталады.

Атудың қосымша іздеріне —атумен қатар жүретін қүбылыс-тың әрекеттері нәтижесінде пайда болатын іздер. Жақын арақашықтықтан ату кезінде пайда болатын қосымша іздер жақын-нан ату іздері деп аталады. Қосымша іздердің пайда болуында порохтық газдардың, оқпан аузының жалынының, порохтың өртенбеген түйірлері, капсюльдік қүрамның ыдыраған бөлшек-терінің, майлау бөлшектерінің және басқа да заттардың атқара-тын рөлі үлкен. Атумен кдтар жүретін құбылыстардың нәти-жесівде келесідей іздер пайда болады:

мұндай бөгет белшектері окпен түйісу кезінде бүзылып үш. оны жүмсақ заттар, маталардың бетінен кере аламыз.

• майлану қыртыстары (шөгінділер): оқпанның майлауымен байланысты, онда тапаншадан майлар 150 см-ге дейін ұшады. Бірінші атыстан кейін майдың болмауы да мүмкін;

• күйе қыртыстары кіретін саңылаудың жан-жағында орна-ласып, жақыннан ату нәтижесінде пайда болады. Мысалы: «Макаров» тапаншаларының жүйесінде 40 см-ге дейін). Егерде бөгет 0,5-тен 5 см-ге дейін арақашықтыктағы бірнеше кабаттардан тұрса, ату қашықтығы 1000 м болса да күйенің екінші қабатта пайда болуын көре аламыз. Бірінші қабатта күйе іздері болмайды;

• бегетте порох түйірлерінің қыртыстануы мен енуі. Бұл белгі жақыннан ату нәтижесінде пайда болады;

• күйіп қалу - бұл жылулық жағынан жалынның бөгетке әсер етуі. Ол ете жақыннан және нысанаға тақап атудан пайда

болады;

• бөгеттің ішінара қирауы порохтық, газдардың әсерінен бола-ды және нысанаға тақап және өте жақыннан атудан байқалады;

• кару-жарақ бөлшектерінің іздері. Адамға тақап атудан оның денесінде, маталарда оқпан ұңғысынын іздері пайда болады - штанцмарка.

Атқан кезде пайда болған зақымданудын, формасы, елшемі және солардың кіру және шығу іздерінің жөне де канаддардың срекшеліктері зерттеледі.

Кіру саңылауы сыртқы келбеті жағынан домалақ, октың бойлық кескініне дейін болады. Бірак көбінесе бұл зақым домалақ, ; ал жиектері оқтың қозғалу бағытына карай шеңберленіп келеді.

Оқ бөгетпен соғылу нәтижесінде бөгеттің бөлшектерін үшы-|)і.ш түсіреді, «минус материал» атгы құбылыс пайда болады. Егер бөгетосал болса радиалды және концентрлік сызықтарды байқауға болады.

Кіру саңылауыныңбірденбір белгісі болып жан-жағында күңгірт түсті жиектін — түйісу белбеуі болып табылады.

Шыгу саңылауыөдетте қисық пішінді больш кіру саңылауы-иан бірнеше есе үлкенірек болады. Оның шеттері оқтың ұшу бағытымен бағытталады. Саңылаудың жанында бөгет болуы мүмкін. Ату жарақатынын. (зақымынық) каналы барлық жерінде Оір диаметрлі немесе шығу саңылауына қарай бара-бара үлкеюі

мүмкін.

Бөгеттегі талшықты материалдардың талшықгары снарядтьщ

і'і иалысынақарайбағытталады. Ату жаракаты құрғак ағашта әдетте домалак пішінді, ал дым-кыл ағашта - сопақша немесе саңылау тәрізді болып келеді. Дымқыл ағаштағы саңылау оқтан гөрі кішірек болып келеді. Шығу саңылауы әдетте дұрыс емес пішінді болып, талшықтары оқтың қозғалысына қарай бағытталады және де бұл ағаштын жаңқаларывда байкалады.

Шыныда болатын ату жаракдтының пішіні оқ калибрінін диаметрінен улкенірек болады. Қозғалыс барысында шыны үгітіліп сыныктарға айналады. Егер атыс жақыннан болса, онда шыны порохтык газдың күшімен үшырылып кетеді. Ок өткен шыныда иреленген радиалды және концентрлік санылаулар байқалады. Баяу жылдамдыктағы снарядтан пайда болған са-ңылау снаряд диаметрінен кішірек, ал радиалды саңылаулар тік сызыкты болады.

Трикотажды материалдардағы зақымдар әдетте домалак пішінді болады, ал басқа материалдарда жіпшелер негізі мен арқауы тік бұрышта қиылысса, саңылау төртбұрышты болады. Матаның шыныдан айырмашылығы, матада түйісу белбеуі бай-қалынады және жіпшелері оқтың қозғалыс бағыты бойында орналасады. Егер мата оқпен емес шегемен тесілсе, онда «ми-нус материал» кұбылысы болмайды.

Ок арқылы тесілген металдын жиектерін тегістеу кезіңде «минус материал» қүбылысы көрінеді. Жиектері октың қозға-лыс бағытына қарай бүгіледі, ал саңылау оқтың өлшеміне кдрай сәйкес келеді.