АзаҚстан республикасы министрлер кабинетiнiҢ Қаулысы
22 қазан 1993 ж. N 1055
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң "Жаппай саяси ағын-сүргiн құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын күшiне енгiзу туралы" 1993 жылғы 14 сәуiрдегi қаулысын орындау үшiн Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Ақталған азаматтардың жеңiлдiкпен пайдалану құқы туралы куәлiктiң осыған қосылған үлгiсi бекiтiлсiн.
2. "Жаппай саяси қуғын-сүргiн құрбандарын ақтау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 18-бабында көзделген жеңiлдiктермен пайдалану құқы бар азаматтарға аудандар мен қалалардың атқарушы органдары ақтау туралы анықтаманың немесе сот анықтауының (қаулысының) көшiрмесi негiзiнде жеңiлдiкпен пайдалану құқы туралы бiрыңғай үлгiдегi куәлiк бередi деп белгiленсiн.
3. Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат министрлiгi ақталған азаматты осы қаулымен бекiтiлген үлгiге сәйкес жеңiлдiкпен пайдалану құқы туралы куәлiктiң бланкiлерi облыс әкiмдерiнiң өтiнiмдерi бойынша, республикалық бюджеттiң осы мақсатқа көзделген қаржысы есебiнен жасалуын қамтамасыз етсiн.
Қазақстан Республикасының Премьер-министрi
*** *** ***
ЕКІНШІ БӨЛІМ: «АЛАШОРДА» БАҒДАРЛАМАСЫ МЕН «МҮЛДЕ ҚҰПИЯ» ҚҰЖАТТАР[123]
(№) МИНИСТРЛЕР КЕҢЕСІНЕ, АТҚАРУШЫ БИЛІК ТӨРАҒАСЫНА ҚҰЗЫРХАТ[124]
1905 жылдың 25-26 маусым
1902 жылдан бастап, Қыр өлкесінде қазақтың ұл балаларына арналып ауыл мектептері дегендер ашылған. Оларда сабақ қазақша жүргізіледі, бірақ қазақ тілі оқытылмайды, бұл жөніндегі талабымыз орындалмады. Мұндай мектептерде қазақ сөздерін орыс әлібімен жазуға үйретеді, бірақ орыс әлібінің қазақ тілі фонетикасын толық бермейтіндігі, сондықтан, түсінік мағынасы бұзылатыны ескерілмейді.
Қазақ тілін оқытпауды және қазақша сөзді орыс әріпімен жазуды білім беру емес, басқа бір беймәлім, теріс мақсатты көздеу деп түсініп, қазақтар балаларын бұл мектептерге бермей қойды. Соның салдарынан алғашында мектепті толтыру үшін әкімшіліктің қысым жасауымен тек кедейлердің балалары мен жетім балалар ғана жиналды. Басқалар оларға ақша берді, яғни, балаларды жалдап оқытып жатырмыз.
1880 жылдың басынан бері қарай Қыр өлкесінің барлық қалаларында қазақ балаларына арналған мектептер бар еді. Отыз орындық интернатта шіркеу шәкірттері мен қала оқушыларынан 300 бала жататын. 1890 жылдан бері қарай бұл интернаттар ауыл шаруашылық мектептеріне айналдырылды. Ал, олардың Қыр өлкесіне түкке де қажеті жоқ. Ауыл шаруашылық мектептерін бітіргендерден 15 жылдың ішінде бірде бір ауыл шаруашылығы маманы шыққан жоқ. Ауыл шаруашылығы мектебін бітіргендер де, бұрынғы интернаттарды бітіргендер де «интеллигент» болып шықты, бірақ маман болып қалыптаспады, өйткені оларға кәсіби білім берілмеген еді.
1890 жылы Омбы гимназиясының жанындағы 25 орындық пансион жабылып қалды. Қазақтың жоғарғы білім алған азаматтарының көпшілігі осы пансионда тәрбиеленіп еді. Ал, аталаған интернаттар мен ауыл шаруашылық мектептерін бітіргендер Омбыдағы орталық фельдшерлік және мал дәрігерлік мектептерден аспады.
Гимназия пансионы жабылып қалған соң, қазақ балалары гимназияларға түсе алмай, яғни, одан әрі жоғары білім ала алмай қалды. Қолында билігі бар үкіметтердің жергілікті әкімдері стипендияны қазақ балаларына емес, басқа ұлттардың балаларына береді. Ал, қазақ арасында білімге деген құштарлық үлкен, сондықтан да олар қалалық училищелерде балаларын өз қаржысына оқытуға мәжбүр болды. Мал баққан қазаққа бұл шығын өте ауыр тиеді.
Жоғарыдағыларды көрсете келіп, қазақ даласында білім беру ісін дұрыс жолға қою керек деп санаймыз. Ол үшін: ауыл мектептерінде қазақ әліппесін оқыту, қазақ тілінде сабақ беру, мемлекеттік тілді міндетті түрде үйрету, жабылып қалған интернаттар мен Омбы гимназиясының жанындағы пансионды қалпына келтіру керек.
«Далалық Ереженің» 99 бабы бойынша медресе (мектептер) ашуға және мешіт салуға Қыр өлкесі генерал-губернаторының рұқсаты керек. Соған қарамастан, жаңадан мектептер ашуға және мешіт салуға рұқсат бермек түгілі, Семей мен Көкшетау қалаларындағы мешіттердің жанындағы мектептерді жергілікті әкімдер жауып тастады.
Сол себепті де Ереже бойынша туған баланы тіркейтін кітап ауылнайдың қолында, ал ауылнайлардың көпшілігі хат танымайды. Крестьян бастықтары шет елге шығатын паспорт беруді сол ауылдың немесе болыстың салық төлеуімен байланысты шешеді, қарызы болса – паспорт бермей қояды.
Жоғарыдағыларды айта келіп, мыналарды қажет санаймыз: Ождан бостандығы, діни сенім-наным бостандығы, Қыр өлке-сінің қазақтары үшін сайламышты ерекше діни басқарма, мектептер мен мешіттер салу үшін басқа мекемелерге жүгінуді тоқтату; қазақ, татар және араб тіліндегі діни әдебиеттерге цензура жасамау; туу туралы куәлік беруді діни басқарма орындарына беру; шетелге шығатын паспорт берудің заңды тәртібін белгілеу қажет.
Сондай-ақ, Семей гимназиясы жанынан қазақ балаларына арнап, пансион ашылсын, кәсіби мектептер мен жоғары оқу орындарында оқу үшін тағайындалатын стипендиялардың саны көбейтілсін.
Аталған оқу-ағарту шараларына қажет шығындар үшін Семей облысы қазақтарының капиталын жұмсау қажет. Қазір оның сомасы 80 мыңға жетті. Ол ақша жергілікті әкімшіліктің қарауында және процентсіз несие ретінде үшінші тұлғаларға беріліп отыр. Мысалы, Ақмола облысы әскери губернаторының үйін салуға 47 мың сом 23,5 жылға процентсіз несие ретінде берілген.
3. Қазақ халқының күнделікті қажетін көрсетіп отыру үшін қазақ тілінде газет шығарылсын, цензурасыз газет шығаруға және баспахана ашуға ешбір бөгет жасалмасын.
4. Соңғы 15 жыл бойы Қыр өлкесін отарлаудың жалғасуы нәтижесінде, қазақтардың жері тарылып кетті. Мал шаруашылығы негізінен экстенсивті екені жалпыға мәлім, мал бағуға өте көп жайылымдық жер керек. Сырттан қоныс аударып келіп жатқандарға ең тәуір жерлер, тұщы су көздері қазақтардан тартып алынып берілуде. Сондықтан, қазақтардың иелігіндегі жерлер өздерінің меншігі деп танылсын.
5. Қыр өлкесінің мемлекеттік меншік басқармасы қазақтарды ата-қонысынан ығыстырып, жерді қазынаға тартып алуда. Олай болса, қазынаға алынған жерлерден қазақтар қуылмасын, қазына жері мен қазақ жерінің арасына жіктеу шегарасы қалдырылсын, оның аумағын белгілеуге қазақтар қатыстырылсын.
6. Қолданылып келе жатқан «Далалық ереже» қазақ тұрмысының қазіргі жағдайына сай келмейді. Басқаны айтпағанның өзінде, «Далалық ереженің» 120-бабы бойынша қазақтардың жері қауымға ортақ саналады, ал қыстау мекендері иесінің немесе бірнеше адамның меншігі, олар оны басқаға сыйға тартуға немесе сатуға құқылы. Сондықтан «Далалық ережені» қазақ депутаттарының қатысуымен өзгерту керек. Әйтпесе, ондай ереже керек емес.
7. Болыс кеңселерінде іс қағаздары орысша жүргізіледі. Осының салдарынан жергілікті халық орысша тіл білмеген соң, оларды болыстың немесе ауылнайдың хатшылары қанап келеді. Қыр өлкесі генерал-губернаторының ерекше жарлығына сәйкес төтенше съездердің үкімдері мен шешімдері орыс тілінде жазылады. Сөйтіп, соттың немесе дауласушы екі жақтың бақылауынан тыс қалған хатшылар ойына келгенін істейді. «Далалық ереженің» қазіргі штаты бойынша уездер мен облыстық басқармада қазақ тілінің аудармашылары болуға тиіс. Соған қарамастан, жергілікті әкімдер аудармашылық қызметке қазақша білмейтін орыс шенеуніктерін алады, олар болса, үшінші бір Адамның көмегіне жүгінеді. Кейбір крестьян бастықтары қазақ тілінде жазылған өтініштерді қабылдамайды, сондықтан қазақтар ешқандай көмегі тимесе де, қайдағы бір дүмше адвокаттарды жалдайды.
Қазақтардың мүддесі үшін мыналар қажет: болыс кеңселері мен халық соттарында іс қағаздары қазақша жүргізілсін; аудармашылыққа қазақ тілін білетін және қазақша сауатты адамдар алынсын; қазақтар өз құқықтарына нұқсан келсе, арызды ана тілінде бере алатын болсын.
8. Сот әділ болуы үшін судьялар өзі қызмет ететін халықтың тілін білетін болсын. Соған қарамастан, судьялық және тергеушілік қызметтерге қазақтың тілін білмейтін орыстар тағайындалып келеді. Неге екені белгісіз, қазағы қалың уездерге қазақ заңгерлері тағайындалмайды, соның салдарынан Қыр өлкесінде сот әділдігіне нұқсан келуде.
Демек, судьялар қазақ тілін білуі шарт және де қазақ дала-сына алқалы сот жүйесі енгізілсін.
9.1902 жылдан бастап Қыр өлкесінде крестьян начальниктері лауазымын енгізді. Олар ешқандай пайда әкелген жоқ, қайта атқамінерлердің санын көбейтті. Уезд бастығы біреу еді, енді төртеу болды, сөйтіп халыққа әкімшілік қысымы көбейді. 1905 жылдан бастап урядник лауазымы енгізілетін болды. Олардың Қырға керегі болған емес, болмайды да. Сондықтан кресстьян бастықтары мен урядник қызметі жойылсын.
10. «Далалық ереженің» 17-бабына сәйкес Қыр өлкесінің генерал-губернаторына қазақтарды әкімшілік жолымен басқа жаққа жер аудару құқы берілген. Осы баптың кесірінен талай адам жазықсыз, заңсыз жапа шекті. Демек, заңдылық пен азаматтардың құқық мүддесі үшін бұл бапты жойып, қылмыс жасағандар тек сот алдында ғана жауап беретіндей тәртіп орнату қажет.
11. Патша биылғы ақпанның 18-де шығарған Мәртебелі жарлығымен орыстың заң шығару жиналысына халық сеніміне ие болған лайықты адамдарды шақыратынын жария етті. Қазақ халқының мүдделері мен құқықтарын қолдау үшін осы заң шығару жиналысына біздің де депутаттарымыздың қатысуы қажет.
1905 жылғы 26- маусым, Қоянды жәрмеңкесі.
Жиыны 12. 767 адам қол қойған.
*** *** ***
(№) ҰЛЫ МӘРТЕБЕЛІ ИМПЕРАТОР АҒЗАМҒА ҚҰЗЫРХАТ[125]
Министр А.Г.Булыгинның жасаған жобасын қолдап, Омбыда генерал Сухотин бастаған атқамінерлер қазақтарды Земский соборға қатыстырмау жөнінде шешім алыпты. Мұндай жетесіз шешім Қыр өлкесінің негізгі халқы болып табылатын қазақтардың тіршілік ерекшеліктерімен және халық ретіндегі ерік-қалауымен үш қайнаса сорпасы қосылмайды.
Қытайдан Ауғанстанға дейінгі ұлан-байтақ жерді алып жатқан қазақтар өзінің бүкіл тағдыры мен өмірлік мүдделерін Мемлекеттің тағдырымен байланысты деп санайды және өзін басқа халықтармен тең праволы деп есептейді. Сіздің, патша Ағзам, халық сеніміне ие болған, лайықты адамдарды мемлекет билігіне қатыстырмақ ниетіңізді білуші едік. Демек, алты миллион қазақ халқын ерекше құқықсыз, заңсыз тобырға жатқызып қою – қарапайым ғана әділдік пен ақиқатқа қиянат емес пе?
Біздің мал шаруашылығымен айналысатынымыз рас, мал бағып, көшіп жүретініміз де рас. Бірақ, кейбір ұлықтар ойлағандай дала кезіп, жөн-жосықсыз қаңғып жүрмейміз. Осы үшін ғана мемлекет билігіне сайлану сияқты аса маңызды саяси праводан айырылуымызды қалай түсінеміз?
Мал шаруашылығымен айналысты деп қазақты сайлау правосынан айырасыз, ал сауда істейтін, диқан, балықшы және басқа кәсіп иелерінің сайлау правосы сақталып қалғанын қалай түсінеміз? Шынында, Ресей империясының құрамындағы халықтар білімі мен мәдениеті жағынан әрқилы, солардың ішінде қазақтар алдыңғы орында емес екені рас, бірақ ең соңында да қалып отырған жоқ. Қазақтардың қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді орыс мұжықтарынан кем түсінетінін кім дәлелдеген екен? Оның бер жағында қазақтардан гөрі мемлекет билігіне көбірек араласуға мүмкіндік алған отырықшы бұратана елдерден біздің қай жеріміз кем? Қазақтардың мүддесін кім қорғайды? Олардың мұң-мұқтажын кім біледі, халықтың өзі сайлаған өкілдері болмаса, сол халықтың тілегі мен қажетін өтеудің жолдарын кім көрсетеді?
Алдияр, мынаған сеніңіз: біз, қазақтар, осынау үлкен жұмысқа дайындығымыз басқалардан кем деп есептемейміз. Бірақ бізді танығысы келмейтіндер көп, бізді төмен санайды, бюрократтар, ұлықтар бізге кеуде көтеріп, кемсіте қарайды, біз бұдан көп қорлық көріп жүрміз.
Қалай дегенде де бізді әлдекімдердің танығысы келмейтініне жауапты емеспіз.
Жоғарыдағыларды айта келіп, патша Ағзам, Сізден басымызды иіп сұраймыз: Сайлауға қатысуға ерік беріңіз, мемлекет билігінде қазақтар болса ғана біздің мұң-мұқтажымыз ескеріледі және шешіледі. Сонда ғана біз, қазақ халқы, Империяның басқа халықтарымен тең екенімізді сезінеміз.
Ақсары болысынан – Балсейіт Матаев және Мұхаметәзи Төлеубаев.
Кент болысынан – Кәрібай Матаев және Тоқтарбай Жандыбаев.
Қу болысынан – Мұсатай Тәттімбетов және Мақат Ақаев (Мұсатай ұлы күйші Тәттімбеттің баласы, ал Мақат – атақты Ақаев Қасеннің ағасы, Ахмет Байтұрсыновтармен бастас болған қайраткер.-З.Т.).
Едірей болысынан – Омар Қондыбаев.
Темірші болысынан – Секербай Қанғожин және Оспан Жанқабылов.
Берікқара болысынан – Ақбай Жандеркин (заңгер Жақып Ақбаевтың әкесі), Сүйгенбай Мейіржанов және Өскенбай Бөгембаев.
Нұра болысынан – Арыстанбек Дәулетов.
Ақбота болысынан – Жүсіп Құлбатыров және Бектібай Ботабаев.
Дегелең болысынан – Керімхан Төлебаев және Тышқанбай Қашақов.
Дағандалы болысынан – Демесін Мейіржанов және Жолжан Байкөбин.
Балқаш болысынан – Нарманбет Орманбетов (атақты Нарманбет ақын) және Тұрсынбек Жантоқин.
Сарыбұлақ болсынан – Аралбай Сұлтанов және Жүсіп Нақыпов.
Сарытау болысынан – Жүнісқали Аяғанов және Жүнісбек Жолдыөзеков.
Қотанбұлақ болысынан – Құдайберді Байбөрин және Игілік Жанқожин.
Қызылтау болысынан – Тоқбай Тоқсабаев.
Мойынты болысынан – Жұмабек Құлашев және Тасыбек Бақин.
Ақшатау болысынан – Жүсіп Бейсембин және Жуасбай Тасболатов.
Бөрілі болысынан – Төлмұхамет Алтынтөрин және Рақия Сәтбаев.
Тоқырауын болысынан – Ахмет Бекбергенов және Тоқымет Күреңшин.
Шұбартау болысынан – Мұса Құлбаев және Сүлеймен Қойсоймасов.
Едірей болсынан – Қақабай Алшынбаев және Нұра болысынан –Қалиолла Дүйсенбаев (қолдары қойылған)[126].
*** *** ***
(№) О СТУД. ВОЕННО-МЕДИЦИНСКОЙ АКАДЕМИИ ХАЛЕЛ ДОСМУХАМЕДОВИЧ ДОСМУХАМЕДОВА[127]
Военно-исторический архив г.Москвы. Фонд №ДПОО. Опись №1904. Дело хр.1915. Заказ №493. О студ. Военно-медицинской Академии Халел Досмухамедович Досмухамедова. Отделение по охранению общественной безопасности 4 порядка 23 октября 1904 года №15081.
На предложение отъ 16-го октября с.г. за №12065 докладываю Департаменту полиции, что авторъ письма за подписью «Твой Халелъ» изъ г. С. Петербурга отъ 7-го октября 1904 года къ студенту Губайдулле Бердееву въ Казань, Ветеринарный институтъ – есть студентъ Военно-Медицинский Академии Халелъ Досмухамедович Досмухамедовъ проживающий по Доманскому переулку д № 46 1911. Неблагоприятныхъ сведений поступках (…) тировать его политическую благонадежность въ отделение до возбуждения (…) не поступило.
Письмо Халелъ: С. Петербургъ отъ 7 октября 1904, къ студенту Губайдулле Бердиеву, въ Казанъ, Ветеринарный институт.
(Стр. 1)«После долгой городской душной жизни степь произвела на меня чарующее впечатление. Видъ знакомыхъ кибитокъ, приездъ свой дорогой аулъ, встреча родныхъ, почтение постороннихъ – все это производить неотразимое впечатление и свидетельствуетъ о превосходстве степняковъ над цивилизованными. Когда подумаешь, что кроме тебя, десятки или даже сотни киргизовъ получаютъ высшее образование, то приходитъ къ всяческимъ, что и этотъ народъ способенъ къ труду, къ прогрессу, что и онъ, может быть когда-нибудь займетъ в мировомъ господстве одно изъ почетных местъ, что и онъ можетъ сделаться второй Японией, а не выиграть какъ другие инородцы подъ властью белыхъ чертей, которых не хочеть (…) неизбежно бороться и побороть своего душителя, самодержавного какъ мужиканъ, который не могли справиться внутренними подземными силами, выливает свою лавку на ни в чемь неповинныхъ жителей окрестностей. Такъ теснять и давять и наш бессильный, и пока невежественный народъ, отнимаютъ у нихъ земли, добытый кровью от татарь, башкиръ, калмыковъ к отстоянныя ценою бесчисленныхъ жизней отъ воровъ и разбойниковъ – казаковъ. Раздаютъ ихъ крестьяномъ, новымъ культурегератъ нашего народа. Культуртрегаты (…) страшно сказать что слово про крестьянъ, населенныхъ теперь нашу степь «культивировать» ее. Они ее культивируютъ распространяя табакъ, водку, обманъ, вовровство, развратъ к нищету, плодомъ чего явится вымирающаго целого народа въ непосильной борьбе за существования. Въ такомъ же духе действетъ наша степная администрация, распространяющая въ степи.
Кляузы, сутяжничество и партиями вражды. У борозда правления по несчастному стечению обстоятельствъ вотъ уже несколько летъ стоять люди жестокие, безнравственные, безъ жалости и любви къ народу, грабящие народъ, попирающий его самыя священныя чувства – религию. Вотъ например, сборъ пожертвовании въ пользу красного креста: управ. Обьявляет «приказъ» начальства собрать съ богатыхъ по барану, а съ бедныхъ по рублю, а изъ этой громадной суммы отдаетъ начальсту около 100 рублей и т.д. Нужно бы несколько человекъ, чтобы пересчитать обиды нанесенныхъ компанией Юлдузовыхъ нашему несчастному народу. Даже и во время выборовъ. Нельзя ничего сделать противныхъ. Они запугали весь народъ, и онъ молчитъ.
Досадно то, что, видя все это, самъ ничего не можешь сделать. Мы все идеализировть, что будемъ помогать народу, но когда. Да, братъ все это очень волнует сердца. Одинъ ты поймешь меня и посочувствуешь мне подумай нельзя ли что-нибудь сделать, чтобы управителем назначили Адаевца Ужека (получившаго 19 шаров) или Джилсюумбета (11 шаровъ), а то управителем вероятно, будетъ подлецъ Джумагулъ изъ компании Гадучевыхъ, и будетъ опять стонать народъ подъ его игомъ.
Досмухамедов».
Въ подлинномъ письме несколько (слова) на киргизском языке.
Нач. СПБ О.О. с/л №12065
*** *** ***
(№) ПИСЬМО БУКЕЙХАНОВА АЛИХАНА А.М. КОЛЮБАКИНУ 20 ФЕВРАЛЯ 1906 Г[128].
Военно-исторический архив г.Москвы. Фонд 563. Опись 1. Дело 6.
Письмо Букейханова Алихана А.М. Колюбакину 20 февраля 1906 г.
(Стр. 1) Уважаемый Александр Михайлович!
Сердечно рад, что вы избежали беды отъ черносотенцевъ остроумно ихъ провели. Из прилагаемой 14 стр. письма, которое прошу напечатать в «Нашей жизни» или др. такой газете, увидете мои злоключения. Я вместо съезда К.Д. попаль въ тюрьму, какъ кандидат в г. Думу мой приветъ Д.И. кн. Шах и в у луч. Жму Вашу руку.
А. Букейхановъ
(стр. 1 об.) Письмо корр. посылаю контрабаковью моя переписка контролируется, пронумеровано. Если пожелаете написать письмо, то пишите: Павлодар. Медицинскому фельдшеру Аманбаю Чегирову и внутри Алихану Нурмухамедовичу Букейханову.
Встретимся в г. Думе.
21.02.1906 г. Павлодар, Семипалатинской области.
№25. Газету съ моим письмомъ пошлите Павлодаръ Нороконову.
( стр. 2) ДЗЯНЬ-ДЗЯНЫ КИРГИЗСКОЙ СТЕПИ
Нашъ край (Семипалатинская и Акмолинская области) мирный, терпению его могъ бы позавидовать самъ доблестной герой русско-японской войны Куропаткинъ не считая генераловъ Сухотина, Роминовы и Галкина, царствуютъ въ киргизской степи 26 крестьянскихъ и уездных начальниковъ представляетъ от собою какъ бы сволочное место. Куда вся Россия бросаетъ, кто въ нем забракованъ борьбою за существование. Среди крестьянских начальниковъ мы находимъ ротмистровъ, капитановъ, священниковъ, писарей и даже ветеринаровъ. Эти гг. поступаютъ съ киргизами, какъ каждому богъ на душу положить, кто порет киргиз розгами что запрещено закономъ («О законъ, где ты?»), кто дерется съ киргизами которые не остаются въ долгахъ, хотя это редко, кто не представляетъ къ утверждению общественныхъ должностныхъ лицъ, избранныхъ народомъ оставляя на этихъ должностях друзей своих: кто не принимает киргизъ прошения не при языке кто нераспечатываетъ киргизския прошения, подаваемыя по почте так как личныя подача, сопряжена руганною и выталкиванием просителя, кто пользуясь безплатнымъ продовольствиемъ отъ киргизскихъ управителей (волостной старшина), показываетъ видъ, что онъ на это не обращаетъ внимание и т.д. (стр. 3) жизнь киргизской степи была бы настоящимъ и домъ, куда она быстро идетъ, если бъ киргизы не имели религиозную веру въ афоризмъ Филиппа Македонского: нетъ крепости, которую не взялъ оселъ, навьюченный золотомъ. Последняго инстанцию, куда киргизъ аппеллируетъ, где онъ ищетъ и почти всегда находить востоковвение своихъ прав, является оселъ Филиппа Македонского.
И вотъ для такого идеально-мирного киргизского края, где люди, борются самымъ «идеальным» средствомъ «храбрый» генералъ Сухотинъ выхлопоталъ военное положение. Которое кроме усиленнаго оклада на государственной службе, дасть киргизамъ большую возможность, (стр. 3 об.) укрепить свою веру въ осла Филиппа Македонского и оживить торговлю колониальными, бакалейными, модными товарами, Мадерою и другими дорогими винами. Но намъ интеллигентнымъ киргизам не имеющимъ веру въ осле Ф.Македонского, какъ русской интеллигенцию края приходится плохо отъ военного положения.
На основании его и нижеподписавшиеся арестованъ 9 января 1906 года. Многократно я обращался прокурорскому надзору при Семипалатинском окружном суде предъявить ко мне обвинение, но гг. прокуроры (Орловский) и следователи (Конаковъ) многократно же отписывались, рекомендуя мне съ заявлениями обращаться къ стременному генерала Сухотина Жандармскому ротмистру ихъ «истинно русскихъ» рутланду (стр. 4) но такъ какъ я еще не потерялъ разсудка, то не могъ аппелировать во имя закона его Хунхузамъ и решилъ «годить» пока минетъ срокъ заключения на одинъ месяцъ по 23, сто сбыло правилъ о местностяхъ «Объявленныхъ на военномъ положении».
24 января Павлодарский уездный начальник Куртуковъ, предъявивъ мне телеграмму Ф.А.Головина, которой онъ пригласилъ меня на ноябрьский московский съездъ земскихъ и городскихъ деятелей и такую же телеграмму А.А.Корнилова, которой онъ извещалъ меня о съезде «каде» 4 января т.г. и наконецъ, брошюру-программу К.Д.П. – столъ обвинять меня, знаете в чемъ (ни один мудрецъ, если онъ не оселъ не догадается) не более, не менее въ анархизме! При этомъ я живо (стр. 4 об.) вспомнилъ китайский иероглифъ (кругъ=солнце=ясный умъ, овалъ=ротъ=человекъ и нагайка=власть= законъ) все вместе = «начальникъ съ яснымъ умомъ и твердой властью». Долго я разговаривал съ вышеупомянутою «овалью» доказывая, что бывший начальникъ охраны Воровской Восточно-Казахстанской ж.д. А.И.Гучковъ, ныне лидерь «17 октября», хлопотавший объ амнистии Черносотенцовъ, смешивающий дуализм с московской селянкою не имеетъ ничего общего ни с Казерию, ни съ равашелемъ, а былъ на съезде (…) мой мандаринъ покаралъ в свое оправдание предписание известной за Хунхуза рутланда, который написалъ: произвести обыскъ (а они были произведены две недели тому назад (стр. 5).
По данным обыска допросить, а если ничего не найдется, то во всякомъ случае предъявить, что онъ стоялъ во главе анархического сообщества. Я после этого наглого обвинения вполне убедился, какъ у насъ «незыблимо» стоят законы и какъ ко мне Хунхузы применили «действительную не прикосновенность личности» добросовестно исполнивъ совет Молчалина «годить» пр. о местностях объявлена военномъ положении, я посылалъ 12 февраля прокурорскому надзору следующее заявление: г. Прокурору Семипалатинского окр. С.: «как Вамъ известно, что я высиделъ 2-х недельное предварительное задержание по 23 ст. пр. о семъ объявл. на военном положении (стр.5 об.) затемъ месячный срокъ, до которого 2-х недельный можетъ быть продленъ по письменному постановлению губернатора, хотя г. Кутуковъ, умнейшая голова, не объявилъ оное мне. Въ ст.8 прав о местности, объявлена на военном положении, говорится: «съ введениемъ в местности военного положения, въ ней прекращаются действия положения о мерахъ къ охранению государственнаго порядка и общественного спокойствия. Я спрашиваю прокурорский надзоръ на какихъ основанияхъ меня держите гг. судьи, въ тюрьме? Я призывалъ отдать отчетъ не Понтию Пилату, а судейскому долгу и совести, честного судьи.
На это свое по нынешнимъ временамъ наивное обращение (стр. 6) полное веры М.Е.Салтыкова о последнемъ приюте пропавшей совести. А получилъ отъ товарища прокурора Ждановича такой ответь, который свидетельсвует о томъ, что Ждановичъ ничего общего не имеет съ темъ русскимъ мальчикомъ, въ сердце которого нашла приютъ изгнанная совесть. Этотъ ответъ прокурора замечателень и въ другомъ отношении, поэтому я его привожу ниже целикомъ: «Объявить (…) Букейханову, что срокъ ареста его, по имеющимся у меня сведениямъ, по распоряжению г. командующаго (стр. 6 об.) войсками (Омский Дзянь-Дзюнь Сухотина) продленъ еще на месяц со дня окончания максимального срока содержания подъ стражею, установленного положения о государственной охраны.
Что это такое? Семипалатинская область объявлена на военном положении. Дзянъ-Дзюны арестуют обывателя, на основании правилъ этого положения, а когда даже нельзя держать поди отражею и по военному времени без предъявления обвинения, то держать на основании государственной охраны. Словомъ Сухотинъ поступаетъ такъ какъ его нога хочетъ. Воть по истине «начальство съ яснымъ умомъ, твердою властью», т.е. (стр.7) какъ гласить китайский иероглифъ кругъ-овалъ-плетка. 10 февраля я подаль гр. Витте следующую телеграмму: безъ постановления следственной власти сижу въ Павлодарской тюрьме второй месяцъ. Прошу следствие, судь. Члень ноябрьского московского земского съезда Букейханов. Несмотря на то, что телеграмма эта подана мною съ разрешения прокурора, она была задержана Семипалатинскимъ генераль-губернатором Галкиным, который познакомившись съ нею въ течение 4-х дней отправилъ ее Омскому генераль-губернатору Суботину, а этотъ вероятно отправить ее Плеве, я и так (стр.7 об.) не знаю какая участь постигла мою телеграмму гр. Витте. Переписка которого контролируется нашими большими и малыми Дзянъ-Дзюнами 19 февраля опять съ разрешения товарища прокурора г. Пухлякова отказавшагося опросить меня, не смотря на то, что приехалъ въ Павлодарь специально для моего опроса. Я подаль министру юстиции Акимову следующую телеграмму: «Безъ постановления какого-нибудь обвинения сижу сороковой день въ Павлодарской тюрьме. Администрация действует вне 23.8 ст. Правилъ (стр.8) о военном положении и 10 ст. уголовного судопроизводства, требую следствие, судъ или освобождение члена ноябрьского московского земского съезда гражданина Букейханова». Ни ответа, ни привета. Мой арестъ носит характер личной мести со стороны генерала Сухотина не раз послужившаго благодарнымъ материаломъ для моихъ корреспонденции въ дни свободы, когда предлагалъ отдать его подъ судъ за нарушения 1 п. манифеста 17 октября, за темъ я намеченъ киргисцами кандидатомъ г. Думу. Заключение меня (стр.8 об.) в тюрьму и столь своеобразное приключение законовъ по желанию мадернистовъ (это мадеры) составляетъ оборотную сторону наполеоновской (отъ Луи Нап.) передвыборной агитации. На счет которой, вероятно позаботился самъ гр. Витте. Я рассчитываю выйти из тюрьмы тогда, когда требовать французскимъ рантье г. Витте дасть Вамъ амнистию или когда окончатся выбора у насъ нетъ ни суда, ни судей, ни закона, а всехъ ихъ заменяютъ кругъ овалъ-плетка.
Алиханъ Букейханов
20 февраля 1906 г. Павлодар. Тюрьма.
*** *** ***
(№) КИРГИЗСКИЙ ПОЭТ [О А. Байтурсынове][129]
МАКСУТ БЕКМЕТОВ
Мне хочется сказать несколько слов о молодом, талантливом, киргизском народном поэте Ахмеде Байтурсынове, который в настоящее время томится более пяти месяцев в Семипалатинской тюрьме. Он происходит из киргизов Тургайской области и окончил курс в здешней Оренбургской киргизской учительской школе. Как человек Байтурсынов пользуется громадным уважением среди знавших его людей. Что же касается его поэтического дарования, то бесспорно, что Байтурсынов заслуживает звания первого киргизского поэта. У него кроме переводов произведений русских поэтов много самобытных, дивных стихотворений, которые автор читал в рукописях пишущему эти строки.
Как пример (конечно, в искаженном виде) приведу перевод содержания одного из его стихотворений под названием «Обращение к киргизской интеллигенции»:
«Светочи киргизского народа! Неужели вас для того обучали, чтобы сделаться лишь чиновниками?
Знаете ли на какие средства вы учились?
Разве не видите, что тот киргизский народ, сынами которых являетесь вы, угнетен, изнурен, обездолен и гибнет в беспощадных тисках нужды, нищеты.
Нет для него света!
Неужели этого вы не видите?
Разве вы учились для того, чтобы получив скудное жалование, существуя впроголодь, сделаться рабом своего желудка.
Если вы довольствуетесь тем, что носите светлые пуговицы да погоны, то это не признак ли того, что у вас блестят только погоны да пуговицы, а в голове темно!!!»
Первое появившееся в печати произведение его, под названием «Кырк мысал» («Сорок примеров»), перевод сорока басен Крылова, было издано в 1909 г. на собственные средства поэта в 3000 экземплярах и напечатано в типографии Академии наук, что обошлось ему около 600 р., а между тем Байтурсынов в то время получал жалование немногим больше этой суммы. Чтобы понять силу, красоту и гибкость его киргизских стихотворений, нужно быть киргизом, и в вышеприведенном переводе, вследствие особенности киргизского и русского языков, с одной стороны, и плохого перевода – с другой, не получается и сотой части того впечатления, которое производит стихотворение, когда поют его на киргизском языке. Вообще, стихотворения Байтурсынова переписываются, заучиваются, поются киргизами по всей широкой степи, иногда киргизы слушая «акынов» (песенников), распевающих стихи А.Байтурсынова, приходят в такой восторг, что нередко дарят песенникам даже лошадь.
При этом нельзя умолчать о халатном отношении оренбургского книгоиздательства «Каримова, Хусаинова и К°», которому года два тому назад Байтурсынов послал свое произведение и долго не получал отзыва, раза два обращался письменно, но, не добившись никакого результата, принужден был издать свои сочинения на свои средства. Мне как сейчас помнятся его жалобы на свою бедность и индифферентность мусульманских книгоиздательств. Он с искренней грустью раз сказал: «К чему писать, когда не можешь напечатать».
Как в столичных, так и в провинциальных газетах появились сообщения, что бывший заведующий Каркаралинского двухклассного русско-киргизского училища в Семипалатинской области талантливый киргизский поэт Ахмед Байтурсынов более пяти месяцев томится в Семипалатинской тюрьме. Судя по отношению Семипалатинского губернатора г. Тройницкого на имя попечителя западно-сибирского учебного округа, ему ставится в вину: 1) драка его учеников с каким-то сартом; 2) в заведываемом им училище нет русских учеников; 3) принимал участие в делах киргизов, когда они подавали петицию Государю, и 4) знакомство с членом I Государственной думы Букейхановым и выборщиком, бывшим и. об. судьи 1-го уч. г. Омска Акпаевым.
Благодаря этим обвинениям Байтурсынов был уволен и после увольнения поехал к попечителю округа, который, выслушав его объяснение, обещал ему возвратить прежнюю должность, но когда это стало известно Семипалатинскому губернатору, 1 июля .с. г. Байтурсынов был арестован и ему прибавили еще одно обвинение: в сепаратизме и агитации не платить податей.
Я, как уроженец г. Каркаралинска Семипалатинской области, хорошо знающий этот город и лично знакомый с Байтурсыновым, считаю своим прямым долгом сказать несколько слов по этому поводу. Байтурсынову, как видно из 2-го пункта обвинения, ставится в вину, что в заведываемом им училище не было русских учеников. Это объясняется очень просто.
Несмотря на то, что Каркаралинск маленький городок, там имеются одно трехклассное городское, двухклассное русско-киргизское женское приходское училище, сельхозяйственная школа и пять мусульманских мектебов, так что недостатка в учебных заведениях нет, и все дети русских учатся в городском училище. Этим объясняется непребывание русских учеников в русско-киргизском училище. Что касается того, что Байтурсынов принимает участие в делах киргизов, когда они подавали петицию Государю, то надо сказать, что иначе не могло и быть: киргизы обратились к нему с просьбой написать петицию о своих нуждах как к единственному знающему русский и киргизский языки человеку.
Странно также обвинение в знакомстве его с членом I Государственной думы Букейхановым и выборщиком Акпаевым; это знакомство вполне естественно, разве возможно быть незнакомым в городе с 4500 жителей четырем-пяти интеллигентам из киргизов?
Такого же характера и прочие обвинения.
Очень жаль, если не найдется людей, которые взяли бы на себя труд вытащить молодого киргизского поэта из того омута непонятных случайностей, могущих совершенно погубить нарождающийся талант.
Думается, что возможно было бы выяснить непричастность Байтурсынова к тому, в чем кто-то старается его замешать, и дать возможность этому «киргизскому Кольцову» не погибнуть и через его талант киргизского поэта проявить самобытность родного народа.
Оренбургский край. 1909. 6 декабря.
*** *** ***