Хәзер без Болгар дип белгән урын ул вакытта нинди хәлдә була?
– Ул вакытта бу сәүдә кәрваннары су юлы белән килеп туктый торган уңайлы җир булган. Кечкенә генә авыл статусында сәүдә гаване була. Биләргә 14-15 чакрым калган җирдә Алмыш падишаһ үзенең якыннары белән илчелекнең каршысына чыга. Бу урында бүгенге Норлат районының борынгы Биләрне саклаучы кальгаларның берсе Колбай-Мораса дигән авыл янындагы киң тугайда Алмыш патша илчелекне каршылый. Ат өстеннән төшеп, кунакларның исән-имин килеп җитүенә шөкер итеп, алдан әзерләп куелган җиң эчендәге тәңкәләрне килүчеләр өстенә сибә. Бу аеруча зур хөрмәт күрсәтү билгесе. Ә илчелек бик зур – биш мең ярым кеше, дүрт мең баш ат, дөя, ишәк һәм башка җан ияләре.
Феодал йорты
Илчелекнең килеп җиткән көне 922 елның 18 май якшәмбе көненә туры килә. 922 елның 21 май пәнҗешәмбе көнендә илчелекнең җитәкчелеге зур тантаналы чарага бара, ә Биләрдә Болгар дәүләтнең бөтен бөек атакалы шәхесләре җыелып дулкынланып көтеп торалар. Болгар дәүләтенең ул чордагы чикләре бүгенге Әстерхан шәһәре тирәсеннән, Каспий диңгезе буеннан башлап, бүгенге Пермь өлкәсенең Сыктывкар тирәләренә кадәр булган.
Шушы кадәр җирләрдән килгән кунаклар белән бергә тантана башланып китә. Әхмәд Ибн Фазлан хәлифәнең Алмыш патшага язган мөрәҗәгать хатын укый. Аннан соң хәлифә җибәргән күчтәнәчләрне өләшү, ислам диненең байрагы, чалма, чапан кидертеп намаз укыла, дога кылына. Бик күп халык җыелган була. Шушы чараларны үтәгәннән соң ислам дине Болгар дәүләтенең рәсми дәүләт дине итеп игълан ителә. Бу чаралар җәмигъ мәчете каршындагы мәйданда үтә.
Шуннан илчелек үз эшенә керешә. Әхмәд Ибн Фазлан шәригать нормалары, кагыйдәләре төгәл үтәләме дип төннәр йокламыйча үзенчә ревизия ясый. Бер төнне ул азанны ишетми кала һәм иртән мәчеткә кереп мөәзингә әйтә: “Нигә син йоклап калып, бер азанны әйтмәдең?” Мөәзин әйтә: “Гафу үтенәм, карагыз әле, урамның теге ягында кояшның кызылы әле бетмәгән, ә монда таң ату барлыкка килде. Шушы ике шәфәкъ кызыллыгы арасында без кеше гәүдәсен ерактан танып, ике ук ату ераклыгындагы кешене танысак, яисә алдыбызда булган ак һәм кара җепләрне аеру танылса, бу вакытта без азанны әйтмибез. Бишенче азанны әйтергә караңгылык юк. Бездә табигать шартлары шундый, сездә көн-төн озынлыгы ел дәвамында бер төрле”.
– Әгәр Биләр шул кадәр зур шәһәр, Болгар дәүләтенең башкаласы булган икән, ни сәбәпле ул онытылган, ни сәбәпле беренче планга нәкъ менә Болгар чыккан?
– Моның сәбәбе безнең татар тарихына, татар милләтенә ниндидер чит дин дошманы итеп карый торган шовинист рус галимнәре тарафыннан күтәреп чыккан ялгыш караш. Алар безнең бай милли тарихыбызны танырга теләмиләр. Болгар дәүләте дәүләт булып унынчы гасырда гына, Ибн Фазлан килеп киткәннән соң гына барлыкка килгән диләр. Бу чын ялган.
Борынгы Греция, Борынгы Иран һәм Болгар дәүләте иң югары мәдәнияткә, иң югары цивилизациягә ия булган өч бөек дәүләт булган. Европада иң көчле империя төзегән Болгар дәүләтен сай тарихлы итеп күрсәтергә тырышалар. Болгар дәүләтенең башкаласын алар Болгар шәһәрендә дип күрсәтәләр, дәүләт белән ассоциацияләп башкаланы да Болгар дип атыйлар. Шуңа күрә проектны әзерләүчеләр дә рус чыганакларга нигезләнеп, ислам дине Болгарда кабул ителгән дип илбашыбызны ялгыз фикергә этәрергә мөмкин.
Болгарны һәм Зөяне күтәрү өчен 800 миллион сум бүленеп бирелә дип ишеттем. Бирелсен, күтәрелсен, мин моңа сөенәм генә. Ләкин, Болгар күтәрелгәндә Биләр онытылырга тиеш түгел. Биләрдә археологик казыну эшләре үткәрелеп, кемпинглар, автостоянкалар, кунакханәләр, мәчет төзелеп, бер дигән туристик үзәккә әйләндереп була. Анда әле “Сәләт”нең дә “Фәнсар” кече фәннәр академиясе бинасы төзелергә тиеш иде. Шуңа күрә бу проектка, һичшиксез, Биләрне дә кертергә кирәк.
Әнвәр Хәйри "Сәләт" балаларына борынгы Биләр турында сөйли
Безнең язмаларны Facebook челтәрендә дә күзәтеп бара аласыз.
Язмада хата күрсәгез, безгә хәбәр итегез: [email protected]