Якташыбыз рафаил газизов иҖатыныҢ ҮзенчӘлеклӘре

Кондратьева А.И.

Мамадыш шәһәре 4нче санлы

гомуми урта белем бирү мәктәбенең

Фәнни җитәкче: Шакирҗанова Д.Ф.

Бүгенге язылачак язмамда, районыбыз укучылары тарафыннан зур ихтирамга лаек булган, яраткан язучыбыз Рафаил Газизов иҗаты һәм аның иҗатын өйрәнү мәсьәләләре турында язарга телим.

Рафаил Шәкүр улы Газизов 1947 нче елда районыбызның Кече Кирмән авылында туа. Үзенең изге якын чишмәсе илһам биргәндер инде- ул шигырьләр яза башлый. Байтак еллардан бирле үзенең туган авылында укыта, мәктәп директоры вазифасын да башкара. Әдәби иҗат белән шөгыльләнергә дә вакыт таба.

Минемчә, шагыйрь һәм прозаик, күренекле язучыбыз райондашыбыз Рафаил Газизовны Татарстаныбызда белмәгән кеше юктыр. Әдәбиятка турыдан-туры җирдән, хезмәт һәм тормыштан килгән. Ул әдәбия-тыбызны үзенең бик күп якты әсәрләре белән баетты. Аның “Бөре керфекләре”, “Җиләкле алан”, “Чөгендер хикмәтләре”, “Түбән оч малай- лары”, “Хат”, “Кичер, кичерә алсаң”, “Ак болыт” китапларында иң яраткан хикәяләрем, шигырьләрем. Сыйныфташларым белән аның бу китапларын кат-кат укып чыктык. Күп кенә шигырьләрен яттан да беләбез. Рафаил абыйның шигырьләре, үзенең канатына утыртып, я мең елга артка алып ташлый, я булмаса, йөз елга алга алып китә, я яшел чирәмдә аунап йөргән бала чагыбызны хәтерләтә.

Рафаил абыйның шигырьләрен без дәресләрдә бик яратып укыйбыз, анализ ясыйбыз, алар безне серле дөньяга алып керә... Безгә белемле, әдәпле, акыллы, тапкыр булырга киңәш бирә. Хезмәт сөючән, күркәм кеше булып үсәргә ярдәм итә. Без, укучыларны, туган илне сөяргә, авыр вакытта югалып калмаска өйрәтә. Аның шигырьләрен укыган саен укыйсы килә, укыган саен үзеңчә ачыш ясыйсың, киңәш табасың, күбрәк беләсең, уйланасың.

Язучы үзебезнең Мамадыш төбәгеннән читтә яшәвен күз алдына да китерә алмый. Иҗатында туган илгә, туган җиргә мәхәббәт белән сугарылган, патриотик хисләргә бай булган шигырьләре шактый:

Туган җирнең һәрбер чишмәсендә

Чагыла минем сөю җилкәнем…

Һәр кешенең күңеленә уелып кергән бер нәрсә бар: ул - туган як. Кайда гына йөрсәң дә, ни генә кылсаң да, туган яктан искән җил дә күңелгә якын:

Челтериләр. Китап битләренә

Томырылып керә каеннар.

Авылыңа йөгереп кайт, диеп,

Күперләрен җәя җәйгорлар,

Бу күзләрем – ак каеннар моңы,

Сөйләшүем - чишмә сагышы

Мин – авылның иген басуыннан

Йолкып китерелгән арышы.

Шагыйрьгә үзебезнең туган җиребез бик якын: шигырьләрендә ул кырлардан үзенең сабый чагының эзләрен эзли. Авыл табигатендә аның хисләре ташый, сагышы җырга әйләнә. Туган якның алабута, әремнәре дә кадерле шагыйрьгә. Туган якның иркен кочагында гына язучы үз бәхетен таба. Рафаил абыйның Туган җире - Мамадыш районы Кече Кирмән авылы. Бу яшеллеккә күмелеп утырган авыл, гомумән, безнең Мамадыш якларының табигате искиткеч гүзәл бит! Мул сулы елгаларга, мәһабәт тауларга, Тукайның шүрәлеләре яшәрлек калын урманнарга бай як безнең ягыбыз:

Кирмән буйларының һәрбер киче

Чишмә чыңы белән үрелгән

Якты нурлар ага үзән тулып

Әллә айдан, әллә күңелдән.

Туган як турындагы шигырьләрен укыганда, мин үземнең туган авылымны күз алдына китерәм. Һәрберебезгә якын, һәрберебезгә үтеп керә торган бу шигырьләр безгә Туган ягыбыз турында сөйли.

Әйе, Рафаил Газизовның хикәяләре, шигырьләре искиткеч. Без алар белән җырлыйбыз да, көләбез дә, елыйбыз да, моңланабыз да. Шигырь-ләре бездә җылы хисләр уята, йөрәкләргә ялкын өсти, күңелләргә үтеп керә. Р.Газизов –чын шигърият кешесе. Бу аның һәрбер шигырендә, һәрбер юлында, һәрбер сүзендә беленеп тора. Адәм җаны шигырьсез яши алмый. Шигъриятсез дөнья –яшьме, картмы күңеле кузгалган мизгелләрдә шигырьгә килеп егылалар. Шигырь шатлыкны да, кайгыны да уртаклаша белә. Шигырь күрке –тел, хис, уйлану, кичереш. Шигырьдә кешенең сере ачыла. Шигырь ярдәмендә кеше уйлана, кичерә, шатлана. Шуңа күрә шигырьдә кешенең иң саф хисләре, күңелнең иң кечкенә кыллары тибрәлә. Ә Рафаил абый безне хикәяләрендә үзенең саф әдәби теле, күңел дөньясының сафлыгы, тирәнлеге белән шаккатыра. Аерым җөмләләренә генә игътибар итеп карыйк.

Аның тавышыннан безнең урамдагы барча морҗалардагы корым коелып бетте”.

“Күрше... колхозының юртагы беренче килгәч, персидәтелләре Хәтмулланың кәрлә буе ярты метрга озынайды”.

“Энем шопырдатып сөт чөмерә, ике аягын да болгап шайтан чакырып утыра иде, терсәк белән төрттем”.

Ә ул геройларының кушаматлары!

Мүки Хөсәене, Куян Сәхие, Пацан Вәккәс, Мәтә Закиры, Бүдәнә Салих, Аю Гаяны, Токмач Гаязы, Чегән Хәмис, Түтүт Гарифы, Үчтеки Миңнехан.

Аның геройлары һичбер бизәүсез – иннексез көенчә авыл кешеләре. Алар безнең һәммәбезгә дә таныш. Кайсылары - безнең дә элеккеге күршеләр, йә ян урамдагылар. Шуңа күрә Рафаил Газизовның хикәяләрен уку рәхәт. Нәкъүзебезчә – авыз тутырып авылча сөйләшкән геройларын тыңлап тору, күз алдына китерү рәхәт.

Мең еллык традициясеннән аерылмаган җирнең үз иҗатчысы ул – Рафаил Газизов. Без моның шулай икәнлегенә Рафаил Газизов белән мәктәбебездә уздырылган очрашу кичәсендә тагын бер кат инандык. Безгә бу кичәдә иң беренче чиратта Рафаил абыйның гадилеге, артык сүз сөйләмәве, безгә үз-үзен түгел, ә моң байлыгын, моң тирәнлеген, моң биеклеген күрсәтүе һәм кычкырмыйча, әкрен, моңлы тавыш белән шигырьләрен сөйләве ошады.Бу кичәне мәктәбебез укытучылары һәм укучылары да бик нык әзерлеклелек белән көттеләр. Кичәдә укытучылар һәм укучылар тарафыннан Рафаил Газизовның шигырьләре, җырлары, хикәяләреннән өзекләр яңгырады. Авторның китаплары белән укучыла -рыбыз якыннан таныштылар.

Аның китаплары... Алар авторның дөньяга карашын, тормышка мөнәсәбәтен, лирик психологик кичерешләрен чагылдыручы бер көзге сыман. Анда шагыйрьнең гомер һәм иҗат юлы. Алар-авторның озак еллар дәвам иткән иҗаты дәверендә үз йөрәгеннән, үз тәҗрибәсеннән сөзелеп чыккан уй-фикерләре. Алар - авторның үз сораулары, үз җавап- лары, үз эзләнүләре, үз табышлары. Шуның белән алар безгә дә, авторга да бик кадерле.

Поэзия күгендә һәр чорның үз йолдызлары кабынып тора. Аларның кайберләре, халык күңелен биләп, мәңге сүнми торган нурлы йолдызга әвереләләр. Әнә шундый сүнми торган йолдызларның берсе булып Рафаил Газизовта татар әдәбияты күгендә үзенә урын алды.

Йомгак ясап әйткәндә, Рафаил Газизовның әсәрләре – заман әсәрләре, бүгенге көннең мөһим мәсьәләләрен күтәргән гыйбрәтле әсәрләр. Алар илебез тарихының бер этабын сурәтли. Шуннан чыгып, без яраткан язучыбызның үз замандашларын чагылдыру остасы икәненә тагын бер кат инанабыз. Безгә тагын шунысы ачык: ул һәрвакыт бөтен җаны – тәне белән үзенең укучылары язмышы өчен янып яши, аның тормыш – көнкүрешен яхшырту турында кайгырта, телебез, гореф – гадәтләребезне саклау һәм үстерү өчен тырыша.

Шушындый зур талантка ия булган язучыбыздан мин, чордашларыбызның матурлыгын һәм батырлыгын гәүдәләндергән тагын да күбрәк образ тудыруын, актив иҗат итүен, иҗатының шулай һаман яшәрә баруын теләп калам.

Әдәбият.

Р. Газизов “Ак болыт”. Чаллы, ҖЧҖ “Газета – китап” нәшрияты. 2003 ел.

Р.Газизов “Бөре керфекләре”. Казан, “Татар китабы” нәшрияты. 1985ел.

Р. Газизов “Кичер, кичерә алсаң”, Казан, “Татар китабы” нәшрияты1998ел.

Р. Газизов“Түбән оч малайлары” . Казан, “Татарстан китап” нәшрияты 1994ел.

Р. Газизов “Хат”. Казан, “Татарстан китап” нәшрияты. 1994ел.

АКТАНЫШ ТӨБӘГЕНЕҢ ТАЛАНТЛЫ ШАГЫЙРЬЛӘРЕ ИЖАТЫНА КЫСКАЧА КҮЗӘТҮ

Минигалиева А.,

Актаныш районы Иске Кормаш урта мәктәбе,

Фәнни җитәкче: Латыйпова Г.Т.

Бу дөньяда бик күп илләр, шәһәрләр, авыллар бар. Дөньядагы һәрбер кешеүз туган илләрен, җирләрен кадерлиләр, яраталар, хөрмәт итәләр.

Минем туып ускән җирем - Актаныш районы. Аның килеп чыгышытурында сезгә язып китәсем килә.

Башкортстан чигендә Татарстанның көнчыгышында Казаннан 381 чакрым ераклыкта Камбарка тимер юл станциясеннән 66 чакрым көньяктарак урнашкан.Авылның көньягында безнең эрага кадәр III йөздә, безнең эраның V йөзлегенә кадәр авыллык, көнчыгышта безнең эрага кадәр I, II меңеллыкта торулыкбулган.

Борынгыдан килгән урман, дала,

Агыйделе, Чулман, Иделе.

Сәфәренә чыккан ерак Бабам

Матурлыгын куреп хәйран кала

Ак чәчәкле ул таң иленең

Мөхәммәт Мирза.

Актаныш төбәге тарихи яктан бик кызклы географик урында урнашкан. Актаныш төбәге һәряктан елгалар, сазлыклар, күлләр белән капланган. Бу районның ярларын берсеннән берсе гүзәл, күрсәң сокланып туймаслык, җырларда җырланган Ык, Сөн, Агыйдел елгалары юа,ә төньякта мәгърур Чулманның дулкыннары уйный.

Мин менә шундый гүзәл табигатьле җирлектә туганмын. Туган җир газиз, кадерле ул. Шуңа әдам баласының кендек каны тама, ул җиһанга тәүге аваз сала, шуннан зур тормыш дәрьясына юл яра. Еллар узган саен туган якка карата олы иң самими хисләр көчәя генә бара,

Актанышның шифалы суын эчеп, хуш исле икмәген ашап, аның борныгы әмма мәнге яшь туфрагында аунап үскән, җиргә баскан саен туган җир җылысын йөрәкләре аша уздырган ул егет – кызлар турында махсус китаплар, монографияләр иҗат итәргә мөмкин. Мин җирле төбәк әдипләре иҗатын өйрәнү мәсәләсе турында доклад язарга уйладым. Актанышның ургылып аккан чишмәсе һич тә саегырлык түгел, бөтен илгә, дөньяга танылган шәхесләрне тәрбияләп үстерде. Мин үзем яратып укыган шигырьләр, әсәрләрнең авторлары, аларның яшәешләре турында да язып үтәсем килә. Фидаил Мәҗитов (Фидаил Васил улы Мәҗитов) 1984 елда Татарстанның Актаныш районы Кыркаентүбә авылында туа. Туган авылында башлангыч,Иске Кормаш авылында урта мәктәпне тәмамлый. 2001 елда Яр Чаллы педагогия институтының фиология факулҗтетына укырга керә. Хәзер Яр Чаллы шәһәрендә чыга торган “Мәйдан” журналында эшли. Аның әсәрләре белән танышып чыккач шундый фикергә киләсең: ул туган иле, туган җиргә, үз авылына багышланган шигырьләр яза. Алар: “Ак каеннар иле”, “Эх сез таллар”, “Кыркаентүбә”. “Ак каеннар иле” шигырендә ул болай яза:

Ак каеннар иле –

Минем туган җирем,

Тургай җыры бизи күкләрне.

Таңнары да монда

Алсурак ата,

Сокландырып узенә күкләрне.

Туган җиргә, туган авылга мәхәббәт яшь шагыйрьнең бөтен рухи дөньясын яктыртып тора. Фидаил Мәҗитов барыннан да элек – лирик шагыйрь, мәхәббәт

турында күп яза. Аның шигырьләрендә сагыш та, моң да, тулып ташып тора. Сәнгатьлеклек Ф.Мәҗитов шигырьләре камил эшләнгән. Араларында “Җырлап торганнары”, ягъни үзләренә көй сорап торганнары да бар.

Әнә шулай илһамланып, халкыбыз язмышы өчен ңан атып, тормышның һәр мизгелен үзенең йөрәге аша үткәреп, борчылып – сызланып иҗат итә безнең яшь шагыйребез Фидаил Мәҗитов. Мин бу әсәрләрне һич шикләнмичә, поэзиябезнең җәүһәрләре дип атар идем.

Шагыйрә Фәйрүзәс Мөслимова Әсгать кызы Актаныш районы Ике Балтач авылында туып үскән.Күршедәге Иске Кормаш сигезьеллык , Актаныш урта мәктәбендә белем алган.Ә инде төбәгебезнең җырга-моңга бай булуын,күп кенә шагыйрәләргә,сәнгать әһелләренә илһам канат бирелгәнен беләбез.

1977 елда Казан дәүләт университетының журналистика бүлеген тәмамлый.”Яшь Ленинчы” газетасында(1976-1979),авция җитештерү берләшмәсенең”Алга” газетасында(1979-1981) хәбәрче булып эшли.1981 елдан “Ялкын” журналы редакциясендә.Бугенге көндә шул журналнын әдәбият-сәнгать бүлеге мөхәррире.1993 елда куп кенэ шигырьләре вакытлы матбугат битләрендә даимим басыла.

Фәйрүзәнең әйтер сүзе еш кына шигырь кысаларына сыймый,прозага-хикәяләргә күчә һәм бу жанрда да автор җаннарга керү алымнарын таба.Аның ”Перә”, “Гөлбүләк”, “Башка кеше” исемле хикәяләре вакытлы матбугатта Агыйдел ярларына сыешмый болынга түгелгән күлләвекләрдәй генә күренеп калдылар.Хикәяләрендәге геройларның үзенчәлекләре шунда-алар шигъри җанлы,канатлы затлар.Тик очкан чакта канатлары киселеп,җиргә, аның да рухи тәмугына төшкәннәре һәм...анда да гөлләр үстерергә теләгәннәре.Шагыйрә, шул рәвешчә,җаннырны күкләргә күтәрә дә тагын җырга күчә.Аның шигырльәре теленең гадилеге,халык телендә гомер-гомергә яшәп килгән гыйбарәләрнең,борылмаларның табигый кереп урнашуы белән һаман көй сорап торалар сыман.”Юаныч”,”Юкәле күл”,”Җәге төн”,”Кычыткан аралары”,”Җәй кояшы”,”Йомгак”,”Күбәләк”-тагы шундый дистәләгән шигырьләре җырга әверелер,үз көйләрен табар кебек.

Фәйрүзә Мөслимованың һәр шигыре талпыну,чарасызлыктан,гаҗизлектән,сагыш-моңнан талпыну һәм шул талпынудан туган агымга әверелгән.Әллә бу милләтебезнең дә халәте түгелме?Без һәммәбез җыр эзлибез,канатларыбызны чишәрлек Җыр!

Мөхәмәтдинова Тәгъзимә Мөхәмметдин кызы(26.02.1924).7 нче чыйныфны тәмамлагач ,башланган сугыш барлык өмет-хыялларны челпәрәмә китерсә дә,тормышы ачы мизгелләргә бай булса да,ул шул хәлләрдә дә сыгылып җөшми,сынмый,узе булып кала,чыгу юлын таба белә,һәчак кешеләргә игелекле,ярдәмчел була.7 айлык улын алып,Актаныш урта мәктәбенә укырга керүе дэ батырлыгын,белемгә омтылышын раслый.1951 елда кулына өлгергәнлек атестаты алгач,Теләкәй урта мәктәбенә мөдир дип билгеләнә.Алабуга укытучылар институтында укый,читтән торып шушы шәһәрдәге пединститутны тәмамлый.Иске Кормашта балаларга белем һәм тәрбия биреп,җәмәгать эшләрендә кайнашып,үзе дэ иҗат итеп укучыларын да шуңа тартып гомер үткәрә.Күп сәләтле шәкертләр тәрбияли.

Күп мактау кәгазьләре,медальләре иясе.Исеме В.М.Лениннның 100 еллык юбилеена багышланган республика хезмәт даны китабына кертелде.

Тәгъзимә Мөхәметдинова иҗатын туган якның хезмәте ихлас сөючән,гаҗәеп батыр,сәер язмышлы кешеләр тормышын яктыртуга багышлый,повестьләр яза.Газета укучылар аның язмаларын бик җылы кабул итәләр.Туган як табигатенә ,саф күңелле якташларына мәдхия җырлый.Аның шигырьләре хискә,сурәтләүләргә бай,укыган саен укыйсы килеп,күңелне кытыклап,кинәндереп тора!

Аның иҗатында күпчелек язмалары үзләренең гүзәл, нәфис, тугры һәм саф сөюләре белән үлемне дә җиңә ала торган мәхәббәт барлыгына кабат-кабат ышындыра алучы г адел толлар турында булды.Ул язмалар күп еллардан бирле төрле жанрларда туа торды һәм газета битләрендә урын ала килде.

Тәгъзимә апа гомере буе кешеләр арасында,аларның хәсрәтен дә,куанычларын да үз йөрәге аша үткәреп гомер кичергән олы җанлы Ана.Ул җиһанга ,җир-суга,табигатькә Ана буларак мөрәҗәгать ттә.Кешеләргә булган мөнәсәбәте дә Аналарга хас- җылы,ягымлы,миһербанлы.Тәгъзимә апа –Ана гына түгел,Ак Әби дә.Әйтеп бетергесез олы тормыш тәҗрибәсе ,сабырлык,мөлаемлык бар Ак Әбидә..

Әдәбият

1. Мәҗитов Ф.Сагышлар да алтын була икән.-Яр Чаллы,2006.-11-13 б;

2.Мөслимова Ф.Апрель кары.-Казан:Татарстан китап нәшрияты,2004-9-10 б;

3.Муратов Ф,Хуҗин И.Актаныш-туган җирем.-Казан.-,2010-29 б;

4.Мөхәммәтдинова Т.Кормаш җырлары.-Яр Чаллы:КаМаз нәшрияты,1999,-4 б;

5.Мөхәммәтдинова Т.Янып яшик.-Актаныш,1991.-2 б;

6.Халиуллин И.Актанышым ак илем.-Казан:Идел Пресс,2010.-8-9 б;

7.Халиуллин И.Актанышым ак илем.-Казан:Идел Пресс,2010.-10-