Азақ диаспорасының әдеби тілі

Шығыс Түркістанда ресми деректер бойынша 1,5 миллион қазақ өмір сүреді. Шығыс Түркістанға қазақтар XVІІІ ғасырда жоңғар шапқыншылығынан азат етілген жерлерді иемденіп, қоныс тепкен. Кейіннен 1929-32 жылдары кәмпескелеу мен саяси қуғын-сүргіннен бас сауғалағандар осы алдыңғы лепке барып қосылып, Қытай Халық Республикасының Алтай, Тарбағатай, Іле аймақтарына, сондай-ақ, Баркөл, Мори аудандарында, Санжы облысынды, Үрімжі маңында тұрақтанған. 1884 жылы патшалық Россия Чин патшалығымен арадағы шекараны жүргізгеннен кейін Шығыс Түркістан мен Қытай қазақтары екіге бөлініп қалады.

Қытай қазақтарының саяси өміріндегі тұңғыш газет 1910жылы жарық көрген “Іле” болса, 1935 жылы дүниеге келген тұңғыш журнал “Жаңа Алтай” деп аталды. Ал бүгінде “Алтай”, Тарбағатай”, “Цинцзян”, “Іле” газеттері, “Мұра”, “Шұғыла”, “Алтай аясы”, “Тарбағатай”, “Іле айдыны”, “Шалғын”, “Оқырман өресі”, “Жас түлек”, “Көкжиек”, “Алқап”, “Боғда”, т.б. әдеби, саяси, тарихи, ғылыми-техникалық журналдар жарыққа шығып тұрады.

Қытай қазақтары араб әліпбиі негізінде жазылған А.Байтұрсынов алфавитін пайдаланады. Ал 1960-84-жылдары латын алфавитін қолданған.

Шығыс Түркістан қазақтары ғылыми-техникалық атауларды қытай тілінен аударма жасау арқылы қабылдаған. Олардың саяси-әлеуметтік өмірі де қытай саясатымен қабысып жатқандықтан, қоғамдық-саяси сөздері, терминдерінің дені қытай тілі элементтері немесе сол тілден аударып алынған сөздер болып келеді. Бұл өңір қазақтарының әдеби тілінің де, ауызекі сөйлеу тілінің де ерекшеліктері мол.

Ерекше бір айта кетер жайт, қазіргі қазақ тілінде көп кездесе бермейтін көшпелі тұрмысқа байланысты қолданыстан әлдеқашан шығып қалған сөздер мен біралуан көнерген сөздердің қолданыс жиілігі бұрынғы деңгейде сақталған, ешқандай да төмендемеген.

Бірақ осы қазақ диаспорасының әдеби тілі ғылыми тұрғыдан әлі түбегейлі зерттелмегені белгілі. Тек қана сөздердің семантикасына байланысты бірен-саран мақалалар, бірен-саран кітаптар ғана жарық көрген. Сондықтан да қытай қазақтарының әдеби тілі түбегейлі зерттеуді қажет етіп тұр деуге әбден негіз бар.

Мерзімді басылымдардың тілі қай кезде, қай уақытта болмасын, қай ұлттың болмасын тілінің дамуында аса зор рөл атқарып келгені мәлім. Сол сияқты Қытайда тұратын қазақтардың мерзімді басылымдарының тілін зерттеу барысында, пән оқулықтарының тілін саралау барысында, көркем шығармаларымен танысу негізінде олардың қоғамдық қарым-қатынаста қолданып жүрген әдеби тілі туралы пікір айтып, белгілі бір түйінге келуге болады. Бұл арада әдеби тілдің біраз талаптарына жауап беретінін (қоғамдық қатынастарды жүзеге асыратын, сол тілде жазылған оқулықтар пайдаланылып, мектептерде оқытылатын, сол тілде кітап жазылатын және сол елдің территориясын мекен ететін қазақтарға түгел түсінікті тіл екені болғандықтан) ескерілгендіктен, айтылып отыр. Бірақ ресми іс-қағаздары мен іскери қағаздардың тілі қазақ диаспорасы тұрып жатқан мемлекеттің тілінде жүргізілетінін айту керек. Бұл диаспора қолданып отырған әдеби тілдің болашағының қандай екеніне нұсқайтын фактор. Сонымен бірге, егер Қытай еліндегі қазақтар тілін алсақ, Үрімші қаласында мемлекеттік терминологиялық комитеттің жұмыс істейтінін айту керек. Терминдерді қабылдау, аудару, калькалау, төл тілдік элементтердлі пайдалану, тілдің ішкі мүмкіндігін пайдалану сияқты іс-әрекеттердің бәрін де сол терминком мүшелері жасап отыр. Олар бұл арада үлгі ретінде қытай тілін алады. Қытай тілінде шеттен енген терминдердің аударылмағаны жоқ деуге болады. Олар бүгін енген терминді дәл сол күні аударып отырады. Термин қабылдау, оны реттеу әдеби тілдің белсенді қызметін көрсетеді. Қалта телефоны (мобильді телефон), токбасқыш (лифт), індеткіш (мышка), т.б. мыңдаған сөздер мен терминдің мәні бар қолданыстар аударылған.

Бірақ қазақ ғалымдары арасында диаспораның әдеби тілі жоқ дейтін пікір бар екенін де есте ұстауған дұрыс.

Дегенмен, қоғамдық қызметті реттеп, диаспора қазақтарының рухани қажетін өтеп отырған, бәрінің басын біріктіріп, тұтастырып тұрған тілді әдеби тіл деу дұрыс болар. Сондай түйін түюге мүмкіндік беретін журнаддардың бірі — “Мұра”.

“Мұра” — қазақ халық ауыз әдебиетін насихаттауға, сақтауға арналған арнаулы журнал. Ол 1982 жылдан шыға бастаған. Алғашында жылына екі рет (екі нөмірі біріктіріліп), көлемі 160 бет болып шыққан журнал, 1986 жылдан бастап,93 бет болып, жылына 4 рет шыға бастады. Кейіннен өз құрамына “Шалғын” деген Цинзян халық баспасынан кітап есебінде шығатын журналды қосып алғаннан кейін мазмұн жағынан байып, материалдарының тақырыптары кеңейіп, көтеретін мәселелерінің ауқымы өсті.

1982-1989 жылдар аралығында Қабден Балықшы, Оразанбай Егеубайұлы деген адамдар, 1989 жылдан Жұман Әбішұлы редакторлық атқарып келді. Төте жазуды пайдаланылатын “Мұра” журналында 33 әріп, 35 дыбыс бар.

А. Байтұрсынов қазақ тіліндегі дыбыстар және олардың таңбалары туралы ”Қазақ тіліндегі дыбыстар һәм олардың жазу белгілері: қазақ тілінде 24 дыбыс бар. Оның бесеуі дауысты, он жетісі дауыссыз, екеуі жартылай дауысты. Дауысты дыбыстар: / (а), (о), (ү), у (ы), б (е). Дауыссыз дыбыстар: (у (б), у (п), -І (т), -Эг (ж), ^Ь (ш), ^ (д), р (р), -у (з),у (с), -і (ғ), с5 (к), (қ), 3(г\ £ (н), ^ (л), ^”(м), ,.(н). Жарты дауысты дыбыстар: (у), шолақ (й)ң.

Төте жазудың дыбыстық жүйесінде дауысты дыбыстар негізгі орынға шығады. Хадимшада дауысты дыбыстар көп жерде жазу барысында түсіп қалады. Мысалы, “халық” сөзі қадымшада “халқ” болып “ы” әрпі түсіріліп жазылса, төте жазуда бұл “халық” түрінде жазылады. Сондықтан да А.Байтұрсынов хадимша жазудың емлелік кемшіліктері туралы тағы бір сөзінде айта келіп, былай дейді: ”Әйткенмен бұл төте алфавит араб алфавиті негізінде жасалғандықтан, қазақтың дыбыстық мүмкіндігін толық бейнелеп бере алмады. ...Менің ойымша дауысты дыбыстар сөздін жаны есебінде, дауыссыз дыбыстар һәм жарты дауысты дыбыстар сөздің тәні есебінде. Тәнді жан билесе, дауысты дыбыстар басқа дауыссыз дыбыстарды сондай билейді, яғни дауысты дыбыстар жуан айтылса дауыссыз дыбыстар я жарты дауысты дыбыстар да жуан айтылады. Дауысты дыбыстар жіңішке айтылса, басқа дыбыстар да жіңішке айтылады. Олай болса дауысты дыбыстардың (а), (о), (ү), (ы) жіңішке айтылатын орнын айыратын белгіге (дәйекшені) аламыз. Бұл белгі сөздің алдында тұрып, сол сөздің жіңішке оқылмағын хабарландырады”, — дейді “Тіл құралында”.

Қытай қазақтары қолданып жүрген төте жазудың кейбір ерекшеліктері туралы: ” ...9-ы дауысты, 22-сі дауыссыз және екі қосынды дыбыс бар. “Дауысты дыбыстар: (а), / (ө), (о), (ө), 3 (ү), (ү), ^у (ы), (і), о (е), (у), Дауыссыз дыбыстар: с^ (б), ұ (в), 3(г), ^(ғ), -^ (д), (ж), (й-ай), 3 (з), (к), (к), (л), (м),(^(н), (”),о (п), (р), (У), (ф), (х), (һ), (ч), (ш), екі қосынды дауысты дыбыспен тіркесіп келсе, дауыссыз болады да, дауысты дыбыспен бірге келсе дауысты болып буын құрай алатын қабілетке ие”, - дейді (Қазіргі қазақ тілі, Үрімжі, 1984, 10-б.).

Диаспораның бұл тобында қытай сөздерін калькалау арқылы пайда болған атау сөздер, сөз тіркестері, тұрақты тіркестер көп. Мысалы, “ашылып сайрау” — ішіндегісін ақтару, арам пиғылын өзі әшкерелеу деген мағынаны калькалау арқылы білдірсе, ”үш эпос” (мәдениеттану саласына байланысты қытай сөзі) сияқты еркін аударма арқылы жасалған сөздер де жетерлік.

Қытай қазақтары тіліндегі зерттермендер, тілгер, қазақшаластыру, т.б. сөздер әдеби тілге бірлік ретінде алуға болатын жаңа қолданыстар қатарына жатады.

Қорыта айтсақ, қазақ диаспорасының әдеби тілі өз зерттеушісін күтіп жатыр.

Әдебиеттер:

1.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. — Алматы: Ғылым, 1984.

2.Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1993.

3.Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы:Мектеп,1989.

4. Қайдар Ә. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері. – Алматы,2001.

5. Айтбаев Ө.Қазақ сөзі. – Алматы,1998.

6.Момынова Б. Қазақ әдеби тілі тарихын зерттеу жүйесі. – А., Қазақ университеті,2001.

7. Бекхожин X. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. -Алматы: Қаз. мем. басп., 1964.

8. Кәрімов X. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Методикалық, нұсқау. - Алматы, 1988.

9.Қазақ әдеби тілінің проблемалары. (Ғылыми-теориялық конференцияның материалдары). -Алматы: Ғылым, 1987.

10. Сыздықова Р. Емле және тыныс белгілері. -Алматы: Рауан, 1994.