БӘЕТЛӘРДӘ – ХАЛЫК ЯЗМЫШЫ

Спиридонова Э. И.

Дүсмәт

урта гомуми белем бирү мәктәбе

Фәнни җитәкче: Әгъләмова Н. Г.

Татар халкының әби—бабалардан ата—анага, ата—аналардан балага, ягъни буыннан—буынга күчеп килгән әсәрләре бар. Аларның бөтен җыелмасы «фольклор» дип атала, «халык авыз иҗаты» дип тә, халык әдәбияты дип тә йөртелә. Халкыбызның авыз иҗаты бай. Фольклор әсәрләрендә халыкның көнкүреше, гореф—гадәтләре, бәхетле тормыш турындагы өмет һәм хыяллары, зәвык, фәлсәфи, педагогик карашлары, тарихы чагыла.

Халык элек—электән үк яшь буынга яратып, кадерләп, өмет белән караган, үзенә лаеклы алмаш үстерүне изге бурыч итеп санаган. Аның укуын да, ялын да аң—зиһенен үстерерлек, кызыклы һәм мәгънәле итеп оештырырга тырышкан.

Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә, сыйныфтан тыш чараларда халкыбызның авыз иҗаты киң кулланыла. Безнең укытучыларыбыз татар халык авыз иҗаты әсәрләрен өйрәнүгә, туплауга зур әһәмият бирәләр. Авылда яшәүче әби—бабайлардан такмазалар, бәетләр, әйтемнәр, табышмаклар, җырлар, уеннар, мөнәҗәтләр язып алуны оештыралар һәм хуплыйлар.

Без туган төбәгебезнең авыз иҗаты жанрларыннан берсе — бәетләр турында белемнәребезне тирәнәйтүне максат итеп куйдык һәм узган гасырның төрле елларында һәм безнең көннәрдә иҗат ителгәннәрен эзли башладык. Эзләнү эшебез бушка китмәде: төрле яшьтәге һәм төрле урыннарда эшләүче якташларыбыз тарафыннан иҗат ителгән бәетләрне язып алдык.

Нәрсә соң ул бәет? Татар халык авыз иҗатында бәетләр аерым урын алып тора. Тарихи вакыйгаларны, тормыш—көнкүреш вакыйгаларын җыр, шигырь формасында сөйләп биргән халык авыз иҗаты әсәре бәет дип атала. Бәетләр, башлыча, әһәмиятле тарихи яки гадәттән тыш фаҗигале хәлләр уңае белән барлыкка килеп, үзәккә фаҗигале вакыйгаларны алалар. Бәет чыгаручы, шундый әсәр иҗат итеп, авыр хәсрәтен тарата, бәлага юлыгучының истәлеген мәңгеләштереп калдырырга омтыла. Тыңлаучы, укучы күңеленә кызгану хисләре сала, гыйбрәт алырга өйрәтә. Бәет жанрының бүгенге көннәрдә дә очравы шуның белән аңлатыладыр, мөгаен. Безнең халкыбыз - хис-тойгыларга бай халык. Бигрәк тә фаҗига, хәсрәт белән бәйләнешле хәлләргә битараф түгел. Бу турыда бөек шагыйребез Габдулла Тукай да: “Чү, әз генә бернәрсә шылт иттеме5, хәзер бәет чыгарыла”, - дигән.

Бәетләр тарихи һәм тормыш-көнкүреш төрләренә бүленәләр. “Сөембикә бәете”, “Рус-француз сугышы бәете”, “Гражданнар сугышы бәете”, “Бөек Ватан сугышы бәете” кебек тарихи бәетләр белән янәшәдә тормыш-көнкүреш бәетләрен дә өйрәнү халык язмышын тулырак күзалларга мөмкинлек бирә.

Бәетләр еш кына язма шигърият традицияләренә таяналар һәм халык арасында да башлыча язма рәвештә, кулъязма китаплар ярдәмендә таралалар. Ягъни бәетләр – язма шигърият белән халык иҗаты очрашкан ноктада торучы иҗат төре.

Болгар, Алтын урда, Казан ханлыгы чорларыннан безнең көннәргә кадәр килеп җиткән бәетләр арасында гади халык тормышы, аның аерым вәкилләренең язмышы турында әсәрләр юк дәрәҗәсендә. Бу тема, ягъни гади халык вәкилләренең язмышын сурәтләү 18 нче йөздә генә башлана. Тормыш-көнкүреш бәетләренең чәчәк ату чоры 19 нчы гасырга гына карый, дигән фикердә торалар фольклорчы - галимнәребез

Минем әниемнең туган авылы – күрше Иске Комазан авылы. Аның халкы элек— электән бәетләр чыгарырга оста булган. Авыл бәетләре төрле вакыйгаларны ача. Узган гасырның 60 нчы елларында, 70 нче еллар азагында һәм 90 нчы еллар башында фаҗигале төстә һәлак булган кешеләрнең үзләреннән сөйләтү алымы белән язылганнар. Мондый алымның традицион алым булуын беләбез. Без авыл бәетчеләре Әминә әби, Биби әби (алар инде вафат), Зәйтүнә апа, Миннур апа, Саимә, Вазыйга, Гүзәлия апаларның иҗат җимешләренә таяндык. Бу бәетләрдә авыл халкының рухи байлыгы, әхлаклылыгы, югары дәрәҗәдә камилләшкән шигъри сөйләме күренә. Бәет геройларының күбесе эш урынында, хуҗалык эшләрен башкарганда фаҗигале төстә һәлак булган. Моннан чыгып, без авыл халкының шул еллардагы кәсеп—шөгыльләре белән танышуны да максат итеп куйдык.

Әти-абыйларның йорт салу, каралты-кура җиткерү, утын әзерләү кебек эшләрен бүгенге көн авыл һөнәрләренә бәйлибез.

Бәетләрдә вакытсыз вафат булучыларны кызгану, аларның ятим калган балаларына, тол хатыннарына ярдәм итәргә омтылу хисләре өстенлек итә. Кеше гомеренең вакытсыз өзелүе язмыш белән бәйләнә. Бәетләрдә халык хакыйкате, авыл тормышының чынбарлыгы тасвирлана. 60 нчы елларда вафат булган Габделхәй бабай бәетеннән бер өзек:

Күкрәп үсә арышлар биек тауның башында,

Йорт кирәге, яраклары җитте минем башыма.

Сәгатьләр бүген дә уникенчегә сукты,

Әнкәем, мине пилорамда такталар сукты.

Кер чайкарга төштең инде су буена инешкә,

Зәйнәп бәгърем, мин юк инде сиңа киңәшкә.

Ике алма агачы утырттым, алмаларын күрмәдем,

Җан биргәндә балаларым – 2 кызым күрмәдем.

“Габделхәй бәете”н Әминә әби Дәминова иҗат иткән. Бәет Габделхәйнең кызы Гөлфия апа Мөхәммәдиевада саклана.

1981 елның февраль аенда 19 яшьлек тракторчы егет Батыр Билалов һәлакәткә юлыга. Батыр абый – минем әниемнең бертуган абыйсы. Бабабызның апасы Саимә Билалова 30 куплеттан торган бәет язып, Батыр абый исеменнән сөйли:

Хаҗи тавы бигрәк үрләч, төшәргә текә икән.

Әҗәлләр якадан тотты, инде нишләргә микән?

Пешердең, әни, ашыңны, ашамый мине көттең.

Тракторларга басылып, сине кайгылы иттем.

Бүгенге көндә Саимә апа Казан шәһәрендә яши. Шигъри җанлы бу авылдашыбызның кызы Әлфинур вафатыннан соң язган бәете дә бар. Туган авылы Иске Комазанга багышлап язган шигырьләре дә шактый.

Авылда Миләүшә исемле бик чибәр, яхшы укучы, тырыш, шат күңелле, чын мәгънәсендә тормышны яратучы кыз яшәгән. 7 нче сыйныфта укыганда бик каты салкын тидерә һәм вафат була. Авыл халкын тетрәндерә торган вакыйга була бу. Әнисен, әтисен, туганнарын авыр хәсрәткә салып, вакытсыз арабыздан киткән Миләүшәгә багышлап тиз арада бәет чыгарыла. Авторлары - Әгъләмова Миннур һәм Ибраһимова Вазыйга апалар. Бәет Иске Комазанда Миннур апада саклана. Түбәндәге юллардан без Миләүшәнең әнисенә үз авызыннан сөйләтеп язылган мөрәҗәгатен ишетәбез

Әнекәем, мәктәпләрдә өзелер үзәкләрең.

Минем дусларымны күргәч, түгелер күз яшьләрң.

Әнекәем, сиңа әйтәм, тыңла минем сүземне,

Күз яшьләрең белән юма минем нурлы йөземне.

Журналларны ачкан чакта исемемне күрерсең.

Мине сагынып, әнекәем, елый—елый йөрерсең

2005 нче елның җәй башында Иске Комазанда 48 яшьлек ир, 5 бала атасы кинәт кенә үлеп китә. Гаиләгә олы кайгы килә. Расих абыйның кызы Гүзәлия апа үзләренә килгән кайгы-хәсрәтне кәгазь битенә төшерә, ягъни бәет яза. Бу бәет “Юлдаш” газетасында да басылып чыкты. Монда да без традицион бәет алымын күрәбез: вафат булган кеше авызыннан сөйләтү балаларының аһ-зарлары белән аралаштырылып бирелә:

Таң алдыннан йөрәгем кыскач, тордым сезгә дәшәргә.

«Әлфия»,—дип авыз ачкач, очты җаным җәннәткә.

Әлфиям, сиңа әйтәм: «Догаңнан мине ташлама.

Кичләрен минем җан да ашкыныр синең янга».

Киттең, әти, безнең арадан, киттең кайтмас урынга.

Каберләргә кереп ятып, салдың кайгы утына.

Без бу әсәрләр ярдәмендә авыл халкының тормышын өйрәнәбез, үткәне белән танышабыз. Вакытсыз арабыздан киткән якташларыбызны кызганабыз, аларның гаиләләренә, туганнарына теләктәшлек күрсәтәбез. Безне шул куандыра: авылның гап — гади кешеләре шигъри җанлы һәм бай рухи дөньялы булып яшәүләрен дәвам итәләр. Бәет жанрының уңай традицияләре төбәгебез тарихында да уңышлы дәвам итә.

Гомумән, Иске Комазан авылында буыннардан буыннарга күчеп килгән халык авыз иҗаты үрнәкләрен күпләп очратырга мөмкин. Элеккеләре үрнәгендә яңа иҗат җимешләре дә барлыкка килеп тора. Әкиятләрне, мәзәкләрне, җырларны, балалар фольклоры төрләрен (санамышлар, эндәшләр, әйтенүләр, сюжетлы уеннар һ. б.) өйрәнүгә дә аерым игътибар бирергә кирәк.

Дәбият

1. Татар халык иҗаты: Бәетләр. Ф. Әхмәтова, И. Надиров, К. Җамалетдинова. – Казан, 1983.

2. Энҗе чәчтем – энҗе җыям: Бәетләр, мөнәҗәтләр.К. Миңнуллин, Ф. Урманче, Җ. Кәлимуллин. – Казан, 2000.

3. Әдәбият. 7 нче сыйныф. Ф. Хатипов, Ф. Галимуллин. – Казан, 2006.

4. Иске Комазан авылында язылган бәетләр.