Сөз түріндегі қарым- қатынас құралдары

Адамдар арасындағы қарым – қатынас мәселелерін зерттеуші ғалымдар тыңдаушылардың алдымен ұстаздың киімі, үсті- басының реттілігіне, одан соң қимыл –қарекетіне, одан соң ғана «...не айтады екен» деп ең соңында сөзіне мән береді. Демек сөз түріндегі қарым –қатынас дереу орнамайды, бір шама уақытты талап етеді.

Сөз түріндегі қарым –қатынас педагогикалық іс-әрекеттің ең ұтымды және пәрменді түрі. Оның нәтижелі болуы педагогтар ұжымы мен әр ұстаздың қарым –қатынас техникасын меңгреуіне байланысты. Бұл туралы кезінде А.С.Макаренко «мен бері кел-деген сөзді бір ғана рет айтқанда кезкелген баланы шақырып алатын болған кезде ғана өзімді нағыз ұстаз болдым»- деген. Педагогика тарихы мен теориясында елеулі мұра қалдырған оның шәкірттері «оның дауыс басымы, ырғағы, қимыл- қарекеті мен ым –ишараты, жаңсаулары әлі күнге санамызда» деп еске алады. Қарым- қатынас техникасы дегеніміз –ұстаз сөзі мен іс- қимылының, жүріс – тұрысы және мінез –құлқының, жаңсаулары мен ым – ишараларының айтып тұрған пікірінің мазмұнына сәйкестігі және үйлесімділігі. Сөз, оқу- тәрбие мекемелерінде көбінесе тәрбиеленушілерге бағытталады.

Оқу материалдарын оқушылардың дұрыс қабылдауы мұғалімнің сөйлеу техникасына байланысты екені де білгілі. Сөйлеу техникасы дегеніміз - сөйлеу құралдары мен оны ауызекі айтудың дұрыстығы. Оған сөзді дұрыс айтуы немесе тіл тазалығы, тіл мүкісінің болмауы, сөз ырғағы мен дауыс басымы, әуезділігі, сөздердің өзара байланысы мен қисындылығы, сөз арасындағы кідірістер мен дем алу және дем шығаруының орындылығы кіреді.

Сөйлеу құралдарының аса маңызды сүйелдеушісі ым, ишараттар мен жаңсаулар. Бұл туралы халқымыз «ымды білмеген, дымды да білмейді» деген. Ым адамның бетпішіміндегі бұлшық еттері мен көзі, аузы, қас –қабағының білінер –білінбес қимылы. Адамдар арасындағы қарым –қатынаста бұл аса маңызды. Сол себепті халқымызда «біреудің қас- қабағына қарау, қас-қабағын бағу»- деген сөздер бар. Ал ерін туралы «ерінін сылп еткізді, ерінін бұртитты, екі езуі құлағына жетті, аузы ашылып қалды, аузы аңқиып қалды» деген сөздер бар. Мысалы мынадай қалжың сөз де бар «маңғыт, аузыңа саңғыт», біреудің ашық ауыз, аңғалдығы туралы айтқанда қолданатын сөз.

Сөйлеу мәнерінің маңызды құралдарының тағы бірі ишарат. Бұл адамның басы. Иығының қимылы, мысалы, бір нәрсені қуаттау не болмаса бар не жоқ дегшен мәнде адам басын изейді, ал жоқ не қуаттамаған жағдайда басын шайқайды. Бұдан басқа иығын көтеру немесе халқымыз оны «иығын қомдау» дейді. Бұған нашар қылықтар ретінде тиым салынады. Оны жазушылар «иығын қиқаң еткізді»- деп келтіреді. Осылардың қай-қайсысын да орынды қолдана білу сөйлеу мәдениетінің құрамды бөлігі.

Шәкірттер арасындағы ұстаз мәртебесі мен беделі, мәнсабының өсуі мен өзін көрсетуі осы сөйлеу мәдениетіне байланысты. Ғұалама ақын Абай адамның қандай екенін оның сөзінен – ақ байқауға болатынын айта келіп жалпы сөз және сөйлеу мәнеріне байланысты ұрымтал пікірлер айтқан:

Қуаты күшті, нұрлы сөз,

Қуатын білген абайлдар...

Бір адал дос тым- ақ керек,

Сөзі мен ісі бөлінбес...

Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез.

Нұрын, сырын көруге,

Көкрегінде болсын көз...

-деген секілді тағы басқа да жалпы сөз туралы ойлары бар. Адамның сөйлеген сөзі оның істейтін ісінің нәтижелігіне сендіруі- педагогикалық қызметте аса маңызды. Педагогиканың маңызды бір ұстамы да осы сөзге байланысты: ұстаздар өз айтқан сөзіне берік болып, оны орныдауы тиіс,- деген. Олай болмаған күнде оқушыларына қадірі кетіп, беделіне нұқсан келеді де, теріс өнеге алады. Олар да айтады, уәде береді, бірақ орындамайтын болып алады. Егер ол қайталана берсе, сол арқылы бір нашар әдет, мысалы өтірік айту секілді қылықтар қалыптасып қалуы мүмкін.

Педагог сөзі әрқашан да көпшілік алдында жүзеге асатын көрініс. Сондықтан сөз сөйлеу өнерін меңгеру, шешен болмаса ділмәр болуы ұстаздық кәсібінің құрамды бөлігі болып табылады. Алдамның аузынан шыққан сөз бірқатар міндеттерді атқарады, мысалы, мағлумат беру, іс- әрекетін жоспарлау, оны ұйымдастыру, оған дұрыс бағыт беру, ой- пікіріне қозғау салу, адамдар арасында байланыс орнату, сөйлеушіні бағалау т.б.

Адамның вербальді және тікелей сөзі – қарым- қатынастың басты құралы ретінде қарастырылады. Бұл туралы А.Байтұрсынов «тіл- құрал» деген және «Сөз өнері адамсанасының үш негізіне тіреледі» дей келе оларды ақыл, қиял, көңіл деп көрсеткен. Ол « ақыл ісі- аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғау, тану, ақылға салып ойлау, қиял ісі- меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселерджің тұрпатына, бернесіне ұқсату, бернелеу(образды) суреттеп ойлау, көңіл ісі- түю, талғау» - деген.

Ділмарлық немесе педагогикалық сөйлеу дегеніміз- өз сөзінің тыңдаушыларға тәлімдік әсері мен бірге оларды іс- әрекетке итермелейтін қуаттылығы. Бұл педагог маманның сөз байлығы мен оларды күнделікті практикада орынды пайдаланып дағдылануы. Педагогикалық сөйлеуге нелер жатады деген ой туады. Халқымыз сөйлеу мәдениетіне байланысты “байқап сөйле”, “абайлап сөйле”, “аузыңа қарап сөйле”, “ойлап сөйле”, “біліп сөйле”, “орынды сөз жанға дауа”, “аузыңа келгенді айта берме”, “ойыңа келгенді айта берме”, “аузыңды бақ”, “ойламай сөйлеген ауырмай өледі”, “сөзде қаңқу жаман”, тіпті күнделікті тұрмыста “аузым бар деп сөйлей берме”, “сөз атасы құлақ”, “шешеннің сөзі мерген”, “сөз сүйектен өтеді”, “бір тәуір сөз бітірер, көңілдің мың жарасын”, “жақсы сөз-жарым ырыс”, “көңіл көзін сөз ашар”, “адамзатты сөз бұзар” деген сияқты басқа да көп пікірлер айтқан.

Белгілі педагог А.С.Макаренко ұстаздардың педагогикалық сөйлеуіндегі оның дауысына, сөйлеу әрекеті кезінде әр сөзінің дыбыстық мәніне ерекше назар аударған. Ол “педагогическое мастерство заключается в постановке голоса воспитателя...я убежден, что в будушем в педагогических вузах обязательно будет преподаваться и постановка голоса...”(мәні бұзылмасын деп жазылған тілде келтірдік) дей келе оқу - тәрбие жұмысында оқытушының дауысын басқаруының, сөйлеу мәдениетінің маңыздылығын атай келе, оған педагогикалық оқу орындарында арнайы үйрету, тәрбиелеу керек екенін баса көрсетеді. Алайда белгілі болғандай бұл педагогикалық оқу орындарында әлі күнге қолға алынбай келеді.

Сòóäåíòòåðäi» ñ¼ç ¼íåðiíå äåãåí ê¼çºàðàñûí ºàëûïòàñòûðó¹à ûºïàë åòåòií Àñàí ºàé¹ûíû» ïiêiði:

…Òàçà, ìiíñiç àñûë ñ¼ç

Îé ò¾áiíäå æàòàäû…

Æàºñûëàð¹à àéòïà¹àí,

Àñûë øûðûí ñ¼ç ¹àðûï…

±ûëûìûì æ½ðòòàí àñòû äåï,

Êå»åññiç ñ¼ç áàñòàìà,

Æå»åìií äåï áiðåóäi

´òiðiê ñ¼çáåí ºîñòàìà, - äåãåíi ½ñòàçäûº åòóäå ºàïåðäå ò½òàòûí êå»åñòåð ºàòàðûíäà ºàáûëäàï, ìà¹ûíàñûí îéëàìàé ñ¼éëåìåó, îéëàíûï àéòûë¹àí ñ¼ç ¹àíà ìà¹ûíàëû; ñ¼çäi òû»äà¹àí¹à îðíûìåí àéòó; ¼ìiðëiê ì¸íi áàð, øåøiìäi ñ¼ç àéòàðäà êå»åñó; ¼ç áàñûí ñàó¹àëàó ¾øií áiðåóäi æàë¹àí ñ¼çáåí æû¹óäû» ¸äiëåòñiçäiãi; æàëïû ¼òiðiê ñ¼çäåí àóëຠáîëó ½ñòàçäàð¹à æàðàñàòûí iñ åêåíií ò¾éiíäåéäi. ¶ìáåòåé æûðàóäû» ñ¼çäi», ºàðûì-ºàòûíàñòû» áàñòû º½ðàëû ðåòiíäåãi ºàñèåòií “ñ¼ç ò¾áiíå æåòåðìií… ñ¼çiìäi ºîéìà òû»äàìàé… ñ¼çiíå ºàðñû ñ¼ç àéòûï… ¾ø àóûç ñ¼çáåí º½òûëäû»… àéòºàí ñ¼çi» åì åäi… àóçûíàí áàëäû òàìûç¹àí (æàºñû ñ¼ç òóðàëû - Æ.Ñ.) … ñ¼çiìäi òû»äà” ñ¼ç ¼íåðiíi» ºàñèåòií æåòêiçå àéòàäû. Á½ºàð æûðàóäû» “Áiðiíøi òiëåê òiëå»iç” äåï áàñòàëàòûí òîë¹àóûíäà ¸ð iñòi» áàñû ຠòiëåê, àäàë íèåòòåí áàñòàó àë¹àíû àáçàë äåãåí îé ò¾éiíäåóãå áîëàäû [134]. Îë ñ¼ç ¼íåðiíi» ê¾ðäåëi äå ºèûíäû¹ûí “øàðøû òîïòà ñ¼ç áàñòàóäàí ºèûíäû ê¼ðãåì æîº … ê¼ï iøiíäå áið æàë¹ûç ñ¼éëåï òå ñ¼çi ¼òåð ìå ... àéòºàí ñ¼çãå ò¾ñïåãåí æàìàí åìåé íåìåíå … ¾ëãiñiç ñ¼ç áîëìàéäû, ñ¼ç ½¹àðëûº åð áîëñà, àéòûëìàñ øûí ñ¼ç áîëìàéäû, àëòûíäàé àñûë ñ¼çi»äi òû»äàéòûí åð áîëìàéäû”, “æàºñûíû» àòû ¼ëìåéäi, ¸ëiìíi» (¹àëûìíû» - Æ.Ñ.) àòû ¼ëìåéäi”, ºàë¹àí ê¼»ië òàáûëìàñ … iøòåí ºû»ûð òó¹àíäû, òåçãå ñàëñà» ò¾çåëìåñ, “iëiìäi ò¾ãåë áiëñå äå ¼ìiðãå òîéìàñ àäàìçàò” – ìiíåç, îºó-¹ûëûì, íèåò æ¸íå iñ-¸ðåêåò òóðàëû ïåäàãîãèêàëûº ê¼çºàðàñ ºàëûïòàñòûðóäû» áà¹ûòòàðûíû» áiði.

Øàë àºûííû» “æàìàí ñîë æàºñû ñ¼çäi ½¹à àëìàñà, ¹àëûì áîëìàñ ½ñòàçäàí ä½¹à àëìàñà” äåãåíií ø¸êiðòòåðãå, áiëiì içäåãåí îºóøûëàð¹à àéòûë¹àí ïiêið äåñå äå áîëàäû. Àéòºàí ñ¼çäi ½¹à àëìàóäû» áàñòû ñåáåái – ûíòàíû» æîºòû¹û, òàëàïñûçäûº, ºàé çàìàíäà áîëñûí á½ë áiëiì àëó¹à êåäåðãi áîëàòûí å» íàøàð ºûëûº, ½ñòàçûíû» ñ¼çií ½¹ûï, òà¹ûëûì àëó¹à áåéiëäi áîë¹àí ø¸êiðò ºàíà îíû ìå»ãåðó èãiëiãiíå æåòåäi, “íå êåðåê ¹ûëûì áîé¹à æ½¹à àëìàñà” äåãåíi àëäû»¹û àéòûë¹àí îéäû» æàë¹àñû áîëûï, “ø¸êiðòòi» á¸ði áiðäåé, íåãå êåéáiðëåði ½¹àäû, êåéáiðëåði ½¹à àëìàéäû?” äåãåí ñàóàë òó¹ûçàäû. Øàë àºûí ìåí äåãäàð ºûçäû» àéòûñûíäà äà ½ñòàçäûººà íèåò åòêåí æàñòàð àëàòûí òà¹ûëûì áàð:

Áiëåðñi» ñåí äå ¼ëå»äi îé îéëàñà»…

²îëû»à àë îé îéëàíûï ºà¹àç, ºàëàì

Æàçóäàí òîºòàëìàñûí îí ñàóñà¹û»…

Àºûííû» àñà çèðåê ¸»ãiìåñií

Æèûï àë ¾ëãi ºûëûï òåãiñ, ò¸ìàì…

- äåãåí ¼ëå» øóìà¹ûíäà îéëàíó, îíû ºà¹àç¹à ò¾ñiðó, æàçóäàí òîºòàìàó, àºûíäûº ¼íåãåñií ìå»ãåðó, îíû áiëóäi» áàñòû øàðòû ðåòiíäå àéòûëàäû äà, “çåðåê ¸»ãiìåñií òû»äàó, ò¸æiðèáåñií ¾ëãi ºûëó” æ¼í-æîñû¹û ê¼ðñåòiëåäi. Àéòûñûï îòûð¹àí ºûç ¼çií àºûííû» ø¸êiðòi ðåòiíäå ñåçiíiï, ¾ëãi àëûï ¾éðåíóãå áåéiëäi åêåíií áiëäiðåäi:

Áiðàç ê¾í ¼íåãå àëñàì ºàñû»à åðiï…

¶ëãiëi æàºñû ñ¼çäåí òà¹ûëûì áåðñå»

Ìûíàäàé ½¹ûìäàðäû» ò¸ëiì-ò¸ðáèå ïðàêòèêàñûíäà ºîëäàíó îðíûí, ò¸ðáèåëiê ûºïàë åòó ì¾ìêiíäiêòåðií áà¹àìäàé àëóû, “¾ñòåìäiê”, “½ñòàçäûº áåäåë”, “ºûçìåòòåñòiê”, “ñûéëàñòûº”, “¸äiëäiê”, “àäàëäûº”, “îºóøûíû» áàñ ïàéäàñû”, “ò¸ðáèåëåíóøiíi» ì¾ääåñi”, “ïåäàãîãèêàëûº òàëàï”, “ò¸ðáèåëiê ìàºñàò”, “ïåäàãîãèêàëûº ì½ðàò”, “ïåäàãîãèêàëûº íàíûì”, “ïåäàãîãèêàëûº ïiêið”, “ïåäàãîãèêàëûº iñ-¸ðåêåò” äåãåí ñåêiëäi ½¹ûìäàðäû» ìà¹ûíàñûí æåòå ò¾ñiíó, îëàðäû iñ-ò¸æiðèáåñiíäå îðûíäû ïàéäàëàíó¹à øàðò ò¾çåäi. Ò¾ðêi äàíàëàðû ìåí àºûí-æûðàóëàð ì½ðàñû àðºûëû ñòóäåíòòåð îñû ½¹ûìäàðû» ì¸íií òàëäàï, ½¹ûíûï, ºîëäàíó àÿñûí áà¹àìäàéäû.

Îñû¹àí îðàé ò¸ëiì-ò¸ðáèåëiê èäåÿëàðäû ñòóäåíòòåð àðàñûíà òàðàòóäû» ì½íäàé æîëûíû» ìûíàäàé åðåêøåëiêòåðií àòàï ¼òåìiç:

- ¼ëå», æûðëàðäû» áàñòû åðåêøåëiãi îëàðäû» àäàìíû» îéûíäà òåç æàòòàëûï ºàëàòûí ½éºàñûíäà;

- ñ¼çäåðäi» ìàºàë, ì¸òåëäåð õàëûº àðàñûíäà êå» òàðà¹àí à»ûç, ¸»ãiìåëåð, åðòåãiëåðìåí áàéëàíûñûíäà;

- ñ¼çäåð ìåí ñ¼ç òiðêåñòåðiíi» ºàðàïàéûì æ¸íå åñòå ñàºòàëûï ºàëàòûí òàíûñòû¹û, ê¾íäåëiêòi ¼ìiðäå êåçäåñåòií, ê¸äiìãi òàíûñ ñ¼çäåð;

- ¼ëå», æûð ìàçì½íû àðºûëû ê¼êåéêåñòi, õàëûº ò½ðìûñûíäà áàð ê¾íäåëiêòi ¼ìiðäå ê¼ðiï, áiëiï æ¾ðãåí ì¸ñåëåëåðäi» áàéûáûíà áàðûï, ½¹ûíûºòû åòiï æåòêiçóiíäå;

- ê¼ïøiëiêòi» áiëiìi ìåí àºûëû æåòå áåðìåéòií íå áîëìàñà îéëàíûï, ïàéûìäàó¹à ò½ðìûñ æà¹äàéû ì½ðøà áåðìåéòií àõóàëäàðäû» ì¸í-ìà¹ûíàñûí àøûï, ò¾ñiíäiðiï æåòêiçåòií æûð ìåí ¼ëå» ôîðìàñûíû» òèiìäiëiãiíäå.

Ќарым – ќатынастыңғ таным үрдісіне тигізетін єсері. Ќазіргі кезде институтжоѓарѓы оќу орындары тек білім жєне єдет – ѓ±рыптыњ белгілі баѓыттарын ќолдау, жоѓары моральдыќ ќасиеттерге тєрбиелеумен ѓана шектелмейді. Оќу жєне тєрбие ж±мыстары єрбір студенттіњ µз алдына µмірдіњ кез - келген саласында (оќуда, ењбекте) белсенді жєне µз бетінше араласуы ‰шін, рухани жєне ойлау ќабілетін кµтеруге, єр жаќты шыѓармашылыќ ќабілетін ќалыптастыруѓа баѓытталѓан болуы керек.

Танылу єрекеті барысында білімді белсенді ќабылдау ќамтамасыз етіледі. Ал ќарым – ќатынас болса, б±л процесті µмірге енгізуге жєне бойына сіњіруге жаѓдай жасайды. Білім мен ќарым ќатынасты д±рыс ±йымдастыру б±л – оќу процесін д±рыс пайдалану жєне баланыњ єр жаќты жеке т±лѓа болып жетілуі ‰шін ењ ќажетті шарт(В.Г.Ананьев, Білімніњ сезімталдыќ психологиясы).

Педагогтыњ бастауыш сынып оќушыларымен µзара ќатынас стильдерінде, олардыњ бірќатарында не болып жатќанына кµз жеткізу ‰шін, талдауды (ќ±рылымдыќ) ж‰йелі логикалыќ схема т‰рінде ж‰ргіздік.

Назар аудару: ол – белгілі бір объектіге психикалыќ єрекеттіњ баѓытталуы жєне шоѓырлануы (Н.Ф.Добрывин). Бастауыш сынып жасындаѓы уаќытта балада назар аудару жєне оныњ ерікті ќасиеті дамиды.

Оќу процесі ‰шін ењ ќолайлысы “єміршіл” ќарым – ќатынас стилі, ал назар аудару ќасиеті ‰шін кµбірек нєтижелсі “ымырашыл” ќатынас болып саналады. Оќушыларды єрекетшілдіктіњ жоѓары дењгейініњ кµбірек бейнеленуі ес, есте ќалдыру процестерінде кµрінеді. Ес, есте ќалдыру б±л бастауыш сынып оќушылары жасында материалды саќтау жєне еске т‰сіруде танылатын психикалыќ процесс.