Алалиясы бар баланы ПДТ, зияты бұзылған, сөйлеу тілі дамымаған, ерте балалық аутизмі бар баладан ажырату. 4 страница

Жаңа дыбыстарды менгеру кезінде артикуляциялық дағдыларын бекіту мақсатымен логопед алдында өткен материалды қайта-қайта қайталауы тиіс. Науқастың артикуляциялық аппараттының апраксиясы жойылғанына қарай жол үсті таңбаларын азайта отырады. Оны толығынан жою үшін өтілген материалдардың бәрін 2-3 рет қайталау қажет.

Науқастың артикуляциялық аппараттының апраксиясы жойылғанына қарай, сурет бойынша күнделікті әрекеттегі тұрмыстық сипаттағы фразаларды логопедпен қоса және одан кейін өзі айтуға көшеді. Науқасты өз бетінше сөйлеуге ынталандырады. Түзету-педагогикалық жұмыстың алғашқы кезінде және афференті моторлы афазияның ауырлығының орташа дәрежесінде бірінші кезектегі міндеттердің бірі – ситуативті, ауызекі сөйлеуін қалпына келтіру. Қалпына келтірілген дыбыстар қатынас кезінде керекті сөздер мен фразаларға енгізіледі (жақсы, ертең, бүгін, кешке, түсте, мен тамақтандым, маған дәрігер келді, т.с.с.)

Сөйлеу тілінің ситуативті диалог түрі пайда болғанына қарай тілдің монолог түрін қалпына келтіру жұмысы басталады. Бұл кезде негізгі мақсат науқастың сөздік қорын молайту, аграмматизмдерден сақтандыру, толық ауызша және жазбаша сөйлеуін дамыту, еркін диалогтік сөзге дайындау.

Науқасты сөздің дыбыстық-буындық талдауы қалпына келуіне қарай сурет бойынша фразаларды ауызша құруынан жазбашаға ауыстырады. Бұл науқастың жетістіктерін білдіреді. Жазбаша сөйлеу тілі ауызша сөйлеуін қалпына келірудің сүйеніші болады. Оқу мен жазуын қалпына келтіруде көру диктанттардың маңызы зор.

Афферентті моторлы афазияда сөз құрамын талдауын қалпына келтіру үшін кеспелі әліппе, сөз және фраза ішінде тастап кеткен әріптерді жазу пайдаланылады. Афазияның бұл түрінде артикуляциялық бұзылыстарды жою өте күрделі, ұзақ мерзімді процесс (үш айдан бір жылға дейін). Дыбыс айтуының бұзылуы афферентті моторлы афазияның ауырлығының орташа және жеңіл дәрежесінде де сақталады.

Афферентті моторлы афазияның ауырлығының орташа дәрежесінде аграфия мен аграмматиздерді жоюға ерекше көңіл бөлінеді. Науқасқа есту, көру диктанттары ұсынылады. Дауыссыз дыбыстардың тоғысуы кездесетін сөздерге, сөзде тастап кеткен буындарды, сөйлем ішінде тастап кеткен сөздерді коюға аса назар аударылады. Аграмматиздерді түзетуде көмекші сөздердің, зат есімнің жалғауларының үлгілері (схемасы) пайдаланылады.

Афферентті моторлы афазияның жеңіл дәрежесінде аффрикаттарды, дауыссыз дыбыстардың тоғысуын, Р дыбысын айтуындағы артикуляторлы қиындықтары түзетіледі. Науқастың өз сөйлеуін есту бойынша бақылауы бекітіледі, біртіндеп мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар айту, оқыған әңгімелердің мазмұнын айту беру, сюжетті сурет бойынша әңгімелеп беру арқылы сөзінің қарқыны жылдамтылады. Науқас сурет бойынша мәтін құрастырып, ашық хат толтырып, жазады. Экспрессивті сөйлеуінің ауыр түрде бұзылуында фонематикалық есту қабілетін қалпына келтіруіне, кеңістікте бағдарлауына, антоним, синонимдерді түсінуіне аса назар аударылады.

Соңғы кезеңдерінде, оқу мен жазуға сүйенуге мүмкіндік болғанда, импрессивті аграмматизмді жоюға болады.

Эфферентті афазия

Эфферентті моторлы афазия ми қабығының үшінші маңдай қатпарының артқы бөлігінің зақымынан пайда болады (44 алаң – Брок аймағы) – мидың премоторлы аймағының зақымдалуы. Бұл аймақ қимылды уақытша, бағыттық ұйымдастыруына жауапты. Сөз үшінде дыбыс пен буындардың, сөйлемдегі сөздердің синтагмалық тіркестері пайда болады. Эфферентті моторлы афазияда байланыстырып, толық, синтагмалық құрылған сөйлеу бұзылады. Афазияның бұл түрінің орталық механизмі иннервациясының ауысуының бұзылуынан пайда болған стереотиптің патологиялық енжарлығы болып табылады. Бұл артикуляциялық қимылдардың бір сериясынан екіншісіне уақытылы ауысуына кедергі болады.

Эфферентті моторлы афазияның клиникалық көрінісінде персеверациялар – патологиялық қайталау немесе буындарды, сөздерді, қандай болмасын әрекеттерді тапжылмай жаңғырту байқалады. Персеверациялар негізінде әрекетті тоқтату туралы дабылды кешіктіріп түсіретін процестер жатыр. Персеверациялар ауызша сөйлеу тілді қиындатады. Жеке дыбыстардың айтылуы сақтаулу болады, ауызша сөйлеу тілі дыбыстарды, сөздерді тек сериялық айту кезінде бұзылады. Персеверация салдарынан сөйлемді құрастыру және айту мүмкін емес. Буынды, сөзді, сөйлемді айтуға талпынған сайын персеверациялар да көбейеді. Осыған байланысты ауызша сөйлеу тілі толығынан жоқ болады, оның орнына бір-екі сөз жарқыншақтары –эмболалар қолданылады. Персеверация, басқа әрекетке ауысуындағы ауытқуы сөйлеу тілінің әуезділігінің (просодикасының) бұзылуының фонында жүреді: екпіннің, ырғақ-сарындылық құрылысының, интонациясының. Спонтанды сөйлеу тілінде әртүрлі штамптар мен стереотиптер жиі кездеседі.

Психологиялық көрінісі белсенді сөйлеуге қосылу қиындығының симптомымен сипатталады. Спонтанды сөйлеуде, диалог кезінде жауап беруде фразаны бастай алмайды. Бірақ бірінші сөзді бастап кетсе, тұтас сөйлемді айтуы мүмкін болады. Эфферентті моторлы афазияның нейропсихологиялық синдромына дәл осы механизмнің бұзылуынан (сөйлемді бастауының қиындығы) оқу (алексия) мен жазудың (аграфия) бұзылуы кіреді; заттық әрекеттері бұзылады (апраксия).

Жазуы мен оқуының бұзылуы. Эфферентті моторлы афазияда айқвн көрінетін аграфия байқалады: сөз немесе фразаны жазу сөзді буындап айтып отыру арқылы мүмкін болады. Ауыр жағдайда сөзді дұрыс қайталағанның өзінде, науқас таңдап алынған әріптерден сөзді құрастырып жаза алмайды. Науқас керекті кезектілігін таппай қайта-қайта әріптердің орнын ауыстыра бастайды. Көп жағдайда олар керекті әріпті таба алмай қиналады, бірақ сөздің дыбыстық құрамын дұрыс айта алады. Афазияның жеңіл түрінде науқас сөзді есту арқылы жаза алады, бірақ әріптерді тастап кетіп, орындарын ауыстырып жазады.

Ауыр жағдайда науқастың оқуы болжамалы сипатта болады. Жеңіл жағдайда жеке қысқа сөздерді, сөйлемдерді оқу мүмкін болады, бірақ оқыған мәтіннің мазмұнын түсінуі қиын болады.

Түсінуінің бұзылуы. Эфферентті моторлы афазияда түсінудің бұзылуының негізінде сөйлеу тілінің әрекеттерінің барлық түрінің солбырлығы, «тіл сезімінің» және ішкі сөйлеу тілдің предикативті қызметінің бұзылуы жатыр. Эфферентті моторлы афазияда науқас грамматикалық дұрыс және қате құрастырылған сөйлемдерді түсініп, ажырата алмайды. Астарлы сөздердің, мақал-мәтіндердің мағынасын, көп мағыналы сөздерді түсінбейді.

Эфферентті моторлы афазияны түзету-педагогикалық жұмысы

Сөздің буындық құрамының шығу бөлігінде патологиялық енжарлығын жеңу, тіл сезімін қалпына келтіру, сөзді таңдау енжарлығын, аграмматизмдерін жою, ауызша және жазбаша сөйлеуінің құрылымын қалпына келтіру, алексия мен аграфияны жою – эфферентті моторлы афазияда түзету-педагогикалық жұмыстың негізгі міндеттері болып табылады. «Алдыңғы» эфферентті моторлы және динамикалық афазияда жұмыс сақтаулы парадигматикалық жүйеге және логопедтің сырттан енгізген сөйлеудің бағдарламасы мен үлгісіне сүйене отырып жүргізіледі. Жұмыс сөздің буындық құрамын бағдарламалау мен жоспарлаудан басталып, фраза және мәтінді жоспарлауын қалпына келтірумен аяқталады.

Дәл осындай, сырттан енгізген сөздің буындық құрамын және фразаларды бағдарламалайтын құралдар (үлгілер, жоспарлар, бағдарламалар) эфферентті афазиясы бар науқастардың бір буыннан немесе сөзден екіншісіне ауысу қиындығын жеңуге, сөйлеу тілінің кинетикалық әуенін қалпына келтіруге, персеверацияларын, эхолалиясын жеңуге мүмкіндік береді.

Эфферентті моторлы афазияда сөйлеу тілінің дыбыс айтуының бұзылуын түзету жұмысы сөздің ырғақты-буындық үлгісін, оның кинетикалық әуенін қалпына келтіруден басталады.

Оқуы мен жазуы күрделі бұзылған жағдайда түзету жұмысы дыбысты буынға қосудан басталады. Науқас буынды қайталай отырып, оны кеспе әліппедегі әріптерден құрастырады. Содан кейін сөздің буындық құрамын ырғақпен қол шапалақтай отырып, сонымен қатар сөздің үлгісіне сүйене отырып, менгерген буындардан жеңіл сөздер құрастырады: ба-ла, қа-ла, жа-ға, жа-лау-ша, қа-ра-ша, т.с.с. Сөздің белгілі ырғақты құрылымы бар сөздерді машықтандыру бойынша жұмыс қолданылады: бір бағанаға жазылған бір буынды сөздерді оқыту. Бірте-бірте сөздің буындық құрамы күрделендіріледі. Науқас логопедпен бірге, кейін буынға бөлінген ұйқас сөздерді өз бетімен оқиды. Сөздің дыбыстық және буындық құрамын қалпына келтірумен бірге баяндау сөзін қалпына келтіру жұмысы басталады.

Науқастың баяндау сөзінің бұзылуын қалпына келтіру тілдік сезімі деп аталатын сезімін, өлең, мақал-мәтелдердің ұйқастығын сезуін қалпына келтіруден басталады.

Экспрессивті сөйлеу тілін қалпына келтіруде сөйлеу кезінде керекті сөздерді табудың патологиялық енжарлығын жоюға аса назар аударылынады. Логопед заттық суреттерді дәйектей отырып, науқасқа бұл зат не үшін керек, онымен не істеуге болады, оны жеу үшін (жуу, пісіру, т.с.с.) не істеу керек, қасиеттері қандай, т.с.с. сұрақтар қояды.

Эфферентті моторлы афазия кезінде етістіктерді таңдай білуінде енжарлығын жою үшін тек фразеологиялық контекстті қолданып қоймай, сонымен қатар логопедтің затпен пантомима арқылы әр түрлі қимылдарын пайдаланған жөн. Кейін науқасқа әр түрлі сөздермен ұқсас фразаларды толықтыр деген тапсырма беріледі. Мысалы: мен ... (киноға, дәрігерге, мектепке, қонаққа, т.с.с.) барамын. Логопед алдын ала бірнеше суретке қатысты фразаларды атап айтады, содан кейін сөйлемнің үлгісіне (схемасына) сүйене отырып сұрақтар арқылы оларды айтуына ынталандырады.

Етістікті сөздік қорын молайту жұмысының маңызды бөлігі - зат есімге бірнеше етістік, немесе керісінше етістікке бір неше зат есімді іріктеу. Логопед құрастырған жоспар бойынша науқастың алғашқы рет баяндап беретін ауызша мәтіні күн тәртібіне қатысты болады: «Мен тұрдым, жуындым, тісімді тазаладым ...» және т.с.с. Науқас қалпына келтірілген сөздік қорын медицина кызметшілері, туысқандарымен қатынасқа түсу арқылы қолдануға үйренеді. Кейін дәрігерге, дәріханаға, дүкендерге, т.с.с. барғанда пайдаланылатын сөздерде сөздік қорында бекітіледі.

Эфферентті моторлы афазияда оқу мен жазуы толық жойылған күйде болуы мүмкін. Осыған байланысты науқас үшін маңызды әр әріпке сәйкес келетін суреттер немесе сөздер іріктеліп алынған жеке әліппе құрастырылады. Мысалы, а — асық, ә — әже, б — банан, е — Ербол, қ — қыс, т.с.с. Кейін әдетте қолданатын кеспе әліппенің буындарынан сөз құрастырып үйретеді.

Бірқалыпты жазуын қалыптастыру үшін науқасқа сол қолымен бірнеше рет алғашқыда жеке әріптерді, кейін сөз бен фразаларды жазуын үйретеді. Сөздерді жазуында әріп элементтерінің персеверациясын алдын алу үшін дайындық жаттығуларын жүргізген жөн. Сөздің дыбыстық-буындық құрамын жартылай қалыптастыру кезеңінде кеспе әліппеден сөздерді және жеңіл фразаларды есту диктант жазуға көшеді. Бұл сәтте науқас сөздің әр дыбысын айтып отыруы керек. Кейбір жағдайда қиын сөздерді алдын ала кеспе әліппеден құрастыру жөн.

Оқуын қалпына келтіру сөздің дыбыстық-буындық талдауын қалпына келтірумен қатар, бірақ біршама озық жүруі тиіс. Алғашқыда науқас буындық құрамы әр түрлі сөздерді, кейін жеңіл мәтіндерді буындап оқиды.

Сөздің дыбыстық-буындық талдауын қалпына келтірудің кейінгі кезеңдерінде жеңіл сөзжұмбақтар шешеді, көп буынды сөздердің әріптерінен қысқа сөздер құрастырылады, күрделігі әр түрлі хаттар, шығармалар жазылады, күнделіктер толтырылынады, т.с.с.

Сөйлеуді түсінуінің ақауларын жою әр түрлі тапсырмаларды орындау арқылы іске асады: зейінін дамытуға, бір заттан екінші затқа назарын аудару, «провокациялық» тапсырмалар беру (логопед науқастың алдында жатқан заттардың арасында жоқ затты көрсетуін талап етеді), фразаны сюжетті суретпен сәйкестендіру.

Есту зейіні қалпына келген сайын тапсырма бойынша суретті көрсетуін ынталандыру жұмысы жүргізіледі. Науқасқа «қасықтың суреті қайсы» деп сұрамайды, «қасықты көрсет» немесе «немен тамақты жейміз, сол затты көрсет», «қасықты кесенің үстіне қой», т.с.с. тапсырмалар беріледі. Бұл тапсырмаларды орындау барысында логикалық екпін бірде зат есімге, бірде көмекші сөзге түсу керек. Логопед дауыс ырғағы немесе логикалық екпін арқылы тапсырманың басқа түріне ауысқанын білдіреді: кесені қой, кесені төңкеріп қой, т.с.с.

Динамикалық афазия

Динамикалық афазия Брока орталығының алдыңғы жағында орналасқан ми орталықтарының және қосымша сөйлеу «Пенфилд аймағының» зақымынан пайда болады. Динамикалық афазия сөйлем деңгейіндегі тілдің бұзылуымен, сукцессивті сөйлеудің (бөлшектеніп орындалатын талдау мен жинақта) бұзылуымен сипатталады. Бұл жағдайда сукцессивті сөйлеу – сөйлем мағынасын білдіретін бір сөзбен жеткізілген ой. Сукцессивті сөйлеудің қалыптасуы іштей сөйледің деңгейінде іске асады. Бұл жағдайда алдымен сөйлеудің семантикалық, синтаксистік және грамматикалық схемасы құрастырылады, кейін сөйлемнің қажетті динамикалық мағынасы, сөздің керек мәні таңдалады. Іштей сөйлеу деңгейінде сөйлеудің психологиялық бағдарламалауы, кейін психологиялық бағдарламалаудың (сөйлеудің мазмұнының, өзіндік синтаксисінің, жалпы маңыздар мен мәнінің) сыртай сөйлеудің құрылымдық формаларына қайта құрылуы іске асады. Бұның бәрі жалпы және вербальді белсендікті қажет етеді. Динамикалық афазияда дәл белсенді психологиялық бағдарламалау, бәрінен бұрын сөйлемнің динамикалық схемасын белсенді түрде құру процестері бұзылады.

Сонымен, динамикалық афазияда сөйлеу тілінің орталық бұзылуының

негізінде іштей сөйлеудің бұзылуы жатыр, әуелі оның предикативті жағының бұзылуы. Орталық ауытқу – белсенді, өнімді сөйлеудің бұзылуы, белсенді сөйлеудің мүмкін еместігі.

Клиникалық көрінісінде бұл ауытқу келесі жағдайларда көрінеді:

1) Белсенді, өнімді сөйлеуде. Сөйлеуді сөздік шаблондар және стереотиптермен алмастыруы білінеді.

2) Предикативті сөйлеуінің бұзылуы: сөйлеу тілінде етістіктер аз немесе мүлдем жоқ, қысқа, «бөлшектенген» фразалар, сөз арасындағы ұзақ кідірістер.

Науқастарда ырғақ ренкісінің жоқтығы және просодикасының бұзылуы, психологиялық белсендігінің төмендеуі, вербальді белсендігінің жоқтығы байқалады.

Психологиялық көрінісі сөйлеу тілдің белсенділігі, эмоционалды –мәнерлік қызметтерінің ауытқуынан коммуникативті қызметінің бұзылуымен сипатталады. Ауызша экспрессивті және іштей сөйлеудің формалары бұзылған, ал қайталау, номинативті формалары, оқуымен жазуы сақтаулы болады. Динамикалық афазияда монологты және толық диалогты сөйлеу тілінің ауытқуы айқын көрінеді. Экспрессивті сөйлеуінің күрделі бұзылуының өзінде қарапайым есептеу дағдылары сақтаулы болады. Дегенмен әрекеттің жоспарын құруды талап ететін арифметикалық есептерді шешуі күрт бұзылады. (А. Р. Лурия, Л. С. Цветкова, 1966).

Афазияның барлық түрлерін бір ортақ қасиет біріктіреді: басқада жоғары психикалық қызметтері және адам тұлғасымен байланысты күрделі психикалық қызметі түрінде сөйлеу тілінің терең зақымдалуы орын алады. Сөйлеу тілінің коммуникативті қызметінің бұзылуы бірінші орында тұрады. Афазия тәріздес сөйлеу тілінің бұзылуы бөлектенген түрінде сирек кездеседі. Бұл бұзылыстар мидың зақымдалуының салдарынан пайда болған басқада әр түрлі кемістіктердің күрделі кешеңінін симптомдарының бірі болып келуімен түсіндіріледі. Сондықтан олар қозғалыс, сезімдік, кейбір кезде интеллектуалды бұзылыстармен қоса жүреді. Осы жағдайда әсіресе қимылдың бұзылыстары күрделі болып келеді. Бұл қозғалыстың ерекше түрі клиникада апраксия деп аталады. Апраксия – мақсатты әрекеттің бұзылуы. Қимылдың дәл осы бұзылыстары координациясының бұзылуына, сүйек-бұлшық ет жүйесінің ауыруларына немесе сал және шала салдануына сертті емес. Бұл жағдайда қозғалыс мүшелерінің және қимылға келтіру қабілетінің тұтастығына қарамай, күрделі қозғалыс актісінің жеке компоненттерін керекті іске жұмылдыру реттілігі жойылады. Қимылдар өз мақсаттылығын жоғалтады. Моторлы афазия едәуір дәрежеде апраксиялық бұзылыстармен серттелген. Осы жағдайда сөйлеу актісін іске асыратын бұлшық еттердің салдануы (паралич) немесе шала салдануы (парез) болмайды. Дегенмен, артикуляция мүшелерінің қимыл реттілігінің жоғалуына байланысты сөйлеу мүлдем мүмкін болмайды немесе күрт шектелген болады.

Қазіргі таңда апраксияның келесі түрлері ажыратылады: моторлы, идеоторлы, конструктивті, кеністік арақатынастық апраксия, графикалық, оральді.

Моторлы апраксия осы бұзылыстардың ең ауыр түрі. Спонтанды, еліктеу әрекеттері де бұзылған болады. Қарапайым күнделікті пайдаланатын әрекеттер ұмытылып қалады. Идеомоторлы апраксия еліктеуіш әрекеттерінің сақтаулы болуымен, қарапайым әрекеттердің, олардың реттілігінің бұзылыстарымен сипатталады. Конструктивті апраксияда ауызша және жазбаша нұсқаулар бойынша конструктивті әрекеттерді орындауы мүмкін емес. Кеністік арақатынастық апраксияда тұрған орнында бағдарлау мүмкіншілігі болмайды. Графикалық апраксияда әріптердің графикалық бейнесін елестету қабілеті жоғалады. Оральді апраксия - есту және еліктеу арқылы жеке фонемаларды айту кезінде тілдің үйреншікті қимылдарының бұзылуы. Апраксиялар сөйлеу тілін қайта қалпына келтіруіне кедергі болады.

Динамикалық афзияны педагогикалық-түзету жұмысы

Динамикалық афазияны түзету жұмысының негізгі міндеті – ішкі сөздік бағдарламалауының ауытқуларын жою.

Науқасқа әр түрлі белгілері бойынша заттарды топтастыруға арналған (көлік, киім, ыдыс, жиһаз, ағаштан, темірден, шыныдан жасалған заттар, дөңгелек, шаршы, т.с.с.); тура және кері санау тапсырмалары беріледі. Ішкі сөздік бағдарламалауының ауытқуларын жою үшін науқасқа арналған сөйлеуінің бағдарламасы құрастырылады. Бұл кезде науқастың сөйлеуі сыртқы сүйеуді (сұрақтар, сөйлемнің үлгілері, текшелер) қолдану арқылы мүмкін болады. Бірте-бірте бұл сүйеніштер қысқыртылып, «ішке» жинақталады. Науқас сұқ саусағын бір текшеден екінші текшеге қарай жылжыта отырып, біртіндеп сюжетті сурет бойынша сөйлеуін өрістетеді, соңында фразаларды сыртқы сүйеніштерді пайдаланбай айтатын болады.

Сөйлеуін өрістетуге сабақта қарастырып жатқан сюжетті сурет немесе ситуация бойынша қойылатын сұраққа кіретін сөздер көмектеседі. Мысалы, «Бүгін қайда барасыз?» деген сұраққа — науқас: «Мен киноға барамын» немесе «Мен шаштаразға барамын» деп жауап береді, яғни ол бір-ақ сөз қосады. Сөйлеудің құрамын қалыптыстырудің басқа тәсілі - сүйеніш сөздерді пайдалану болып табылады. Олар арқылы науқас сөйлем құрастырады. Бара-бара сөйлем құрастыру үшін ұсынылған сөздердің саны бес-алтыдан қысқарады. Науқас өз қалауы бойынша сөздерді керекті грамматиткалық формада қолданады. Динамикалық афазияда көбінесе фразаларды емес, мәтінді құрастыруда бұзылыстар кездеседі. Сондықтан сыртқы сүйеніштер ретінде суреттер сериясы пайдаланылады.

Динамикалық афазияда сөйлеудің енжарлығы жойылып, сөйлеу бастамасының жоғарлауына мүмкіндік жасайды. Ол үшін науқасқа ауызша түрде логопедтің өтінішін біреуге жеткізуді сұрайды, т.с.с. Сөйлеу белсендігі арнайы сөздік сахналау жағдайларын жасау үдерісінде арта түседі. Бұл кезде диалог жүргізуде жетекші рөл науқасқа беріледі. Диалог тақырыбы науқаспен алдын ала талқыланып қойылады. Оған әңгіме кезінде қолануға болатын сұрақтар, басты сөздер және жоспар беріледі. Сөйлеу белсендігін ынталандыру сабағында дәрігермен, қонақта, дүкенде, дәріханада мүмкін болатын әңгімелер сахналанады.

Динамикалық афазияның жеңіл түрінде мәтіннің мазмұнын айтып беру ұсынылады. Алғашқыда жайылмалы сұраулар тізімі бойынша, кейін мәтіннің жеке абзацтарына қойылған басты сұрақтар көмегімен, соңында жоспарға сүйене отырып, оқығанды қайта айтып беруі қажет. Сонымен қатар науқас өз бетімен мәтін бойынша алғашқыда толық, кейін қысқаша жоспар құруды үйренеді. Соңында алдын ала жоспар құрып, оған қарамай мәтінді қайта айтып беретін болады. Сонымен, оқығанды қайта айтып беру кезінде жоспардың итериозациясы пайда болады.

Динамикалық афазияның ауыр түрінде күн бойы болған әр түрлі оқиғаларды талқылау арқылы ситуативті сөйлеу тілін түсінуін қалпына келтіру жұмысы жүргізіледі. Содан кейін логопед науқастың назарын жаңа тақырыпқа аударады. Мысалы, жақында оған кім келді?

Экспрессивті, ауызша сөйлеу тілін қалпына келтірумен қатар мәтін ішінде тастап кеткен көмекші сөздерді, етістіктерді, үстеулерді қалпына келтіру жұмысы жүргізіледі. Сүйеніш сөздермен сөйлемдер, мәтін бойынша сұрақтарға жауаптар құрастырылып жазылады, сюжетті суреттер арқылы шығармалар, зейнетақы алуға сенімхат, өтініш, таныстарына хаттар жазылады және т.с.с.

Көп жағдайда педагогикалық-түзету жұмысының нәтижесі логопед пен науқастың қажырлылығына байланысты болады.

Қорытынды

Афазияға шалдыққан адамдармен сөйлеу тілі қызметін қайта қалпына келтіру кезінде алдын ала сөзсіз жұмыс жүргізу қажет, педагогикалық-түзету жұмыс мәселесін шешу барысында «айналма» жол пайдаланған жөн.

Афазиялық бұзылыстың жүйелі сипатына байланысты жұмыс сөйлеу тілінің барлық компоненттерін қамтиды. Жұмыс барысында афазияның барлық түрлерінде әр сөйлеу функциясының бұзылу ерекшелігі ескеріліп отырылады. Афазия кезінде сөйлеу тілін қайта қалпына келтіруде нақты перспективті мақсат қойылып, науқастың жеке ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес жұмыс кезең-кезеңмен жүргізіледі. Афазияның барлық түрлерінде сөйлеу тілін қалпына келтіру бағдарламалары дифференциалды түрде болады. Бірақ инсультан кейін, алғашқы кезеңде сөйлеу тілінің мағыналық жағының екіншіреттік бұзылыстарын жою үшін ұқсас әдістемелік тәсілдер қолданылады.

Наши рекомендации