І£§ 1. Затты бейнелеуге ңажетті білімдер, іскерліктер ■: мен дағдылар

Мектеп жасына дейінгі балалар болмысты реалистік тұрғы-дан бейнелеу әдістерін толық дәрежеде меңгере алмайды. Бей-нелеу міндеттерін шешуде, атап айтқанда, заттың бояуларын беруде, дүрыс пропорцияларды сақтауда және т. б. олардың алдарында туатын қиыншылықтарды есептемеуге болмайды. Әлбетте, мектепке дейінгі балаларды үйрету тек мейлінше қарапайьш бейнелеу міндеттерін шешумен шектелуге тиіс. Бі-рақ бала үздіксіз өсіп, дамып отырады, оның қабілеті тәрбие-леу және баулу ықпалымен қалыптасады, сондықтан педагогтьщ міндеті — балаларды болмысты неғүрлым шынайы бейнелеуге алып келуге қамқорлық жасау.

Суреттің, мүсіннің, аппликацияның баланың І/Формаларды беру бейнелеуге үмтылған нәрсесімен ұқсастығына қол жеткізу үшін онда заттың формасы, оның көлемі, қүрылысы, түр-түсі, кеңістіктегі орналасуы бейне-ленуі тиіс. Бейнеленген заттардың болмыспен үксастйғын анық-тауға мүмкіндік беретін басты қасиет фордоа болыя табылады. Бүл қасиетті беруді балалар бірте-бірте меңгереді.

Форманы айна қатесіз беруге қойылатын талаптар бір жас тобынан екіншісіне өткен сайын күрделілене түседі. Бәрінен бү-рын балалар денгелек-және тікбұрышты формалы заттарды бей-нелеуді үйренеді. Соның езінде олар әлі дөңгелек формалы зат-тарды үзынша деңгелек, сопақша заттардан, ал тік бүрыштыны төрт бұрыштыдан айыра алмайды, яғни олар форманы шамамен береді. Балалар мүсіндеуде шариктермен қатар шүжықтар, ба-ғаналар мүсінін жасауды үйренеді.

Аппликацияда және конструкциялауда балалар дайын эле-менттерді алады. Бұл заттардың формасы туралы түсінікті нақ-тылауға және бекітуге мүмкіндік берёді.

Бейнелеу іс-әрекетінде форма жасаушы қимыл көзбен қабыл-даумен бір уақытта және өзара тығыз байланыста дамиды. Ба-лалар өздерінің қимылын көзбен неғүрлым жақсы бақылауға Үйренсе, солғүрлым олар заттың формасын айқынырақ және дә-лірек береді.

Алғашқы бейнелер қарапайым, жалпылама болады. Бүл ана-литикалық қабылдау әлсіздігімен, сондай-ақ қол қимылдары-ньің шектеулілігімен анықталады. Балаларға формасы геомет-РИялық фигураларға — дөңгелекке, шаршыға, тікбүрышқа; гео-

37 -

7ТГП

метрйялық денелерге— шарға, кубкь, цилиндрге жақын заттар. ды беру оңай. Мысалы, допта шардың формасы бар, алма д_а формасы жағынан соған жақын, күректің формасы тік бұрыщ. ты еске түсіреді. Бұлардың бәрі бір бөліктен және детальдардық аз санынан тұратын заттар (алмада сабақша, жалауда таяқша). Олардың бағасына тек алғашқы критерий — затты таңу ғана қолданылуы мүмкін. Бүл үшін негізгі бөліктер және фор-маның (дөңгелектік бұрышты және басқалар) шамамен дүрыс бейнссі бар болуы тиіс.

Одан әрі формалармен танысу және оларды мүсінде, суретте, аппликацияда бере білу кеңейе түседі. Балалар формалардың көбірек мөлшерін айыра білуге, сондай-ақ пропорциялардың айырмашылығын анықтай білуге: неғұрлым жінішке немесе кең, неғүрлым ұзын немесе кысқа заттарды мүсіндеуге және суретін сала білуге үйренеді. Балалар.ға салуға берілетін заттар форма-сы жағынан қарапайым геометриялық фигуралардан (деңгелек, квадрат, үшбүрыш) едәуір ерекшеленеді және балалар осы ез-гешелікті бередІ.

Реалистік әсерлі бейнелеудің бірден-бір ма-

Заттардың көлемін ң_ЫЗды құралы заттағы бөлшектердің және

бөлһГтерін^бе^г заттардың өз арасындағы көлемдік катынас-

тарын беру болып табылады. Бүдан балалар екінші топтан бастап, алғашқыда тек үлкен мен кішіні ажырата отырып, үйренеді. Олар кішкене және үлкен дедгелектерді (ақ-кала, жатпайтын қуыршақ) желімдейді, бүлдіргендер мен алма-ларды, шелпектер мен печеньелерді, формасы жағынан бірдей бөлшектердің келеміндегі айырмашылықты бере отырып, мүсін-деп жасайды. Қелесі топтарда бүл ептілік барған сайын күрде-лене түседі: балалардан бөлшектердін, келемі жағынан қатынас-тарын, сюжетте, композицияда, суретте, мүсіндеуде, аппликация-да көлемі бойынша әр түрлі бейнелердің арақатынасын беру талап етіледі. Осы міндеттердщ шешілуі бейне жасау процесін-дегі баланың қол қимылының, көз елшемінің, кез бен қол қи-мылдарының үйлесуінің дамуымен байланысты. Педагогке мы-наны есте сақтау қажет: екі түрлі көлемдегі үлкен және кіші заттарды беру пәлендей қиындық келтіріу^ейді, рас, бүл қарапай-ым, бір бөлікті заттарға қатысты. Нәзік градацияны (үлкен, кі-ші, одан да кішірек) беру күрделірек. Бұл жерде қол қимылыя кезбен мұқият бақылау және неғұрльш дәл қимыл қажет, етіле-ді. Пропорциялық қатынастарды — бір зат екіншісіңен қанша-лықты үлкен екенін бере білу оданда қиынырақ. Бұл тек мектеП жасына дейінгі ересек балалардың ғана қолынан келеді. Бала-лардың жүмыстарыньвд тиісті тақырыптарын таңдай және кө-лемдік қатынастарды қабылдауды ұйымдастыра отырып, тәрбие-ши балаларды осы қатынастарды суреттерде, мүсіндерде, апплй' кацияда бейнелей білукен біртіндеп қаруландырады.

Екінші кіші топтың программасында-ақ бала-

Кйнллымды беру ларды заттың құрамдас бөліктерін ажыратуға

^А , және оларды мүсіндеуде, суретте және аппли-

_аЦляда беруге үйрету талаптары бар. Сонымен, балалар заттың

урулысьш беруге жеткізіледі: заттағы бөліктер көлемі жағы-

нан, формасы жағынан бірдей және әр турлі болуы мүмкін; олар

бір-біріне қатынасы жағынан белгілі түрде орналасқан — бірі

биік, екіншісі одан төмен т. б. Балалар бағана түрінде жасалған

_кеуденің жоғары жағына домалақталған кішкене басты орна-г

ластыра отырып, кішкентай адам мүсінін жасайды, қолдары кеу-

деге екі жағынан бекітіледі. Осылай қарапайым түрде бөліктер-

дін формасын, олардың орналасуын береді.

Алдымен заттарды бейнелеу үшін жалпы формасы және бө-ліктерінің формасы жағынан, бояуы, күрылысы жағынан неғүр-лым қарапайым, біркелкі орналасқан, формасы жағынан үқсас бвліктері бар заттарды таңдау керек.

Заттың бейнелеу үшін салыстырмалы түрде алғанда қара-пайым және күрделі болуы, сондай-ақ заттың бөліктерінің орна-ласу сипатына, қүрылымына байланысты бөліктер жай алмасып отыратындай етіп орналасуы, симметриялы немесе күрделі ауы-суда, бейсимметриялы орналасуы мүмкін.

Балалар заттың бірнеше беліктен тұратьга қүрылымын бере алуы үшін, оларды кецістік қатынастары жайындағы үғымдар-мен (жоғары, төмен, теменге қарай, солға және т. б.) таныстыру, керек.

Балалардың сала алатын гүлдін, ағаштьщ алғашкы бейнесі симметриялылығымен көзге түседі: ағаштың бұтақтары діңнен оңға және солға бірдей қашықтықта етеді, гүлдегі гүл жапырак-шалары ортаны айнала біркелкі орналасқан, ал жапырақтары сабақтың бойыңен дұрыс кезектесіп келіп отырады.

Заттардың формасын және күрылысын карапайым түрде бе-РУден балалар неғүрлым дәлірек және толығырақ беруге, фор-масы және қүрылысы бойынша заттардын өзіне тән айырмашы-лықтарын бейнелеуге біртіндеп көшеді.

^Мектеп жасына дейінгі балалар заттың формасын, оны қан-

Дай да бір жағынан бейнелей отырып, суретте тек жазық күй-

Д^е бере алады. Мәселен, үйде алдыңғы қабырға және шатырдың

алдыңғьі жағынан көрінісі салынады; орындық, стол қырынан

Қ^алай көрінсе солдй салынады. Сурет салушыға қатысты алған-

Да заттың мұндай жайын таңдау елеулі болып саналады, онда

^атты көлемсіз ж-азық күйде неғүрлым толық және дүрыс бейне-

^еУге болады. Бейнелеудің мұндай әдісі кезінде бөліктердің ор-

_с^аласуьщда болатын кейбір шархтылықтарға жол беріледі. Мы-

алы, біз бөлмедегі қыш-құмыраға отырғызылған өсімдіктерге

^Расақ, онда кейбір бүтақтардьщ және жапырақтардың бірін-

^ 'сінің екіншісінен әрірек орналасқанын және жарым-жарты-

^аи олармен тасаланғанын кереміз. Жазықтықта бейнелеуде

бір бөліктердің екіншісімен тасалануы берілмейді, себебі бар-лық бөліктер кеңістікте емес, бір жазықтықта бейнеленеді.

Пропорцияларды, яғни заттағы бөліктердін, көлемі, формасы мен тұрған жағдайы бойынша дұрыс қатынасын бермейінше щынайы бейнелеу мүмкін емес. Мектеп жасына дейінгі балалар-ға қатынастарды анықтау қиынға соғады. Бұл қабілетті бейне-леу іс-әрекетін үйретудегі алғашқы қадамдардан бастап біртін-деп дамыту керек.

Форма және құрылыс ерекшеліктерін беру әрбір бөліктің ішіне де, түтас алғанда заттын, құрылысында да пропорциялық қатынастарын көрсетуді талап етеді. Мұндай талап балаларға арналған программада бес жастан үсынылады.

Бірнеше бөліктерден тұратын заттарды бейнелеу кезінде не-ғұрлым күрделі аналитикалық ой жүмысы — теңеу, салыстыру, бөліктердін, салыстырмалы көлемін есепке алу, олардың фор-маларының бояуларының айырмашылығын белгілеу қажет. Бұл қабілет мектеп жасына дейінгі балаларда бірте-бірте дамиды.

Заттардын, формалары және қүрылыстары түрғысынан ал-ғанда біз балаларды негізгі айқындаушы белгілерді беруден де-тальдарды беруге, жалпылама бейнелеуден неғүрлым бөлшек-теп бейнелеуге, заттардың сыртқы түрі мен жеке қасиеттерін сипаттайтын белгілерді беруге алып келеміз.

Түс, әсіресе ашық бояуы мол түстер балалар-Түсті берудын, жағымды сезімін оятып, оларды қуанта-ды. Дегенмен кептеген балалар арнайы қоз-ғау салмайынша материалдардын, әр түрлі түстерін пайдалан-байды: олар суретті түгелімен қарындашпен немесе бір түсті бояумен орындауы мүмкін. Ересектердің ұсынысымен олар бас-қа түсті қарындашты қуана-қуана алады, бірақ жаңадан алған қарындашпен- аяғына дейін, оны ауыстырмай сурет сала беруі мүмкін. Тек бірте-бірте педагогтың ықпал етуімен балалар өзде-рін қоршаған өмірдің түр-түс байлығын аңғара бастайды, олар-да осыны суретте, аппликацияда, конструкциялауда беруге ықы-лас пайда болады.

Екінші кіші топтан бастап, программада түсті заттьщ белгі-сі ретінде беруді балаларға үйрету міндеті. қойылады. Ең алды-мен, бүл табиғи заттардын, және қүбылыстардың.салыстырмалы түрде алғанда тұрақты сақталатын түсі. Мәселен, 3 жастағы ба-лалар шыршаны сала отырып, жасыл түсті пайдаланады. Түс шыршаны ерекшелендіреді, оны қыста барлық жапырақты ағаш-тардан ерекшелец көрсетеді. Қысқы картинаны бейнелей оты-рып, балалар қардың ақ түсін, одан жасалған жентектерді, ак-қаланы береді.

Бірақ басқа заттардың кепшілігі оларға тән бір түске ие бо-ла алмайды: үйлер, машиналар, корабльдер осындай. Гүлдер, көбелектер, құстар әр түрлі түсте болуы мүмкін. Балалар теК бірте-бірте өсімдіктер мен жануарлардың алуан түрлерімен та-нысады және оларға тән бояуларды біледі. Мектепке даярлыК

_тобында балалардың суреттері мен аппликациялары тек.қуа-льішты және тур-түсі жағынан ашық қана емес, сондай-ақ реа-лйстік те: түр-түсіне қарап олардан аққайыңды, қызғалдакты, _көктікенді, сары шымшықты, бозторғайды білуге болады. Түс эсерлілік қүралы ретінде де пайдаланылады.

3 жастан бастап балалар түстің кейбір реңктерімен таныса-лы: көк — көгілдір, қызыл — қызғылт. Бұл білім бірте-бірте ке-_нейіп, балалар тольш жатқан реңктерді біледі. Даярлык тобын-па балаларды түс реңктерін өздері жасауға және бояуды ара-ластыра отырып, жаңа түсті алуға үйретеді.

Сондай-ақ балалар заттардың түсі жағдайлардың өзгеруіне

І

байланысты өзгере алатынын біледі: піспеген жидек — көк, ал піскен жидек — қызыл; көдстемгі жапырақ ашық кек, жазғы жа-пырак — қою көк; күзде жапырақ кейбір ағаштарда сарғаяды, екіншісінде қызарады, ал кейбіреулерінде үйеңкідегі сияқты ашық-сарыдан күңгірт-қызылға дейін барлық реңкке ие болады, аспан ауа райына, күннің батуына байланысты түсін езгертеді, сондай-ақ көлдегі, өзенд*егі, теңіздегі судың түсі өзгереді. Адам өз қалауы бойынша өзі жасаған заттың түсін өзгертеді: үйді не-месе кақпаны жаңадан бояйды, балабақшаның үйін жөндейді, баска түсті кілем төсеніш төсейді. Балалар айналадағы жағдай-лардағы осындай өзгерістердің барлығын аңғарып отырады.

Осылайша біртіндеп балалардың түстер жөніндегі түсінігі байиды және бұл олардың бейнелеу іс-әрекетінде өз керінісін табады.

Бейнелеу іс-әрекетін ойдағыдай меңгеру тек формалар мен турлерді білуді ғана емес, сонымен бірге формалардьщ (геомет-риялық фигуралар) мен түстің (түстік спектр) жүртшылық қа-былдаған эталондарымен олардың арақатынастарын белгілеу-ді де талап етеді. Балалар квадратты үш бұрыштыдан айыру-ды және оларды атауды білмей, заттың формасын анықтап, атын айтып бере алмайды. Түстер мен реңктердің аттарын біл-мей, оларды ажырата білмей, балалар заттың түсін, оның боя-уын да ажырата алмайды.