Ашық ринолалиясы бар балаларда дыбыс айтылуының, сөздің фонетикалық жағының, дауыс тембірінің бұзылуы

Дыбыс айтылуының бұзылысы.Дыбыс айтылудағы бұзылысты полиморфты мінезге жатқызуға болады.

Бұл жағдайда дыбыс бұзылысын екі типке бөліп қарастырасыз.

- Айтылу кемістігі басқада сөйлеу ақпаратына кері әсер тигізеді.

- Спецификалық ашық ринолалия кемістігі.

Бұндай кемістіктер ішінде көп тараған бұзылысы дыбыстарды қате айтылуы көрініс береді.(л) и (р). Бұл мына дыбыстармен алмасып тұрады (л), (л),(д).

Көптеп тараған бұзылыстар ішінде дауысты дыбыста (ысқырық, шеткі, жеңішке, тіс аралық сигматизм)

Бұндай бұзылыс өте аз кездеседі.

Балаларда бұл тілдік қатынас айналадығы адамдарға өзгеше көрінеді. Бұл балалардғы көрсеткіш, 60%-100% ға дейін байқалады.Осы орайға қарап қаншалықты балаларда көптеген тенденция кемістігі болса соғұрлым дыбыс айту процесі өте нашар болып келеді.

Сөздің фонетикалық жағының бұзылуы.Балаларда фонетикалық бұзылыс байқалған жағдайда ашық риноалалия бар балаларда мынадай кемістіктер байқалады; сөздерді буын, арқылы жеткізе алмау және дұрыс айтылуын мүлдем жақсы дыбыстарды білмеу және қате айтылу байқалады.

Сөздің буындық құрылысының бұзылуы.Ашық риноалалиясы бар балларда буынап сөйлеу кезінде дайыссыз дыбыстарды айтылуды кезінде дауыссыз дыбыстардың айтылуы кезінде қиынға әкеп соғады, сөздің артқы буынында дауысссыз әріптер кездескен жағдайда балаға сол сөзді айтуы қиынға соғады.

Механикалық бұзылыс кезінде буындық структура сөздердің кемістігі жағдайында фродикамикалық дыбысталуымен өте қиын кемістік байқалады, бұл жағдайдағы балаларғафонеметикалық моторикалық ес байқалады.Оқу барысында қателер байқалмағындығымен, сөздік қарым қатынасқа келгенде қателер байқалады.

Спецификалық ашық ринолалияның бұзылысы.Дыбыс айтылудағы кемістігімен қоса артқы тілдік артикуляциясыменмұрын қуысымен ауамен дем алу процесі спецификалық ашық ринолалиясының көрінісі болып келеді. Балаларда кездесетін фонетикалық анализ кемістігі ашық ринолалиясымен шалдыққан балаларға мынадай екі топ бұзылысын қарастырамыз.

- Типтік орын толтыру артикуляциясы.

- Типтік емес орын толтыру артикуляциясы.

Типтік орын толтыру артикуляциясымен дыбыстарды қате айтылу көптеген бұзылыстар финативтік дыбыстармен байқалады.Бұл жағдайда фринативтік дыбыстар ысқырық дыбыспен, дауысы дыбыстар тіл аралық фринативтік болып алмасады.

Бұл топқа қатаң дыбысты бұзылыстардың айтылуын жатқызамыз.

- Тілдік тістік орын ауысу арқылы жасалатын дыбыстар (т)и (р) қатаң дыбысты артқы тілдік (п) (г) фринативтік артқы тілдік, мұрындық (м) (н).

- Еріндік (п) (б) бұл жағдайда арты тілдік көмегімен немесе мұрын қуысымен айналасына келеді.

- Артқы тілдік (к) (г) дыбыстары фринативтік дыбыстармен ауысады.

Бұл жағдайда аффикат бұзылысы көп кездеседі немесе артқы тілдік үнді дыбысы (х) артқы тілдік қатаң дыбысымен ауысуы байқалады.Ал ұяң дыбысты айту кезінде мұрын арқылы (Н) дыбысын айтады.

Қатаң немесе фрикативті артқытілдік дыбыс байқаймыз.

Кемістігі бар балалардан көрсеткішін алып қарасақ типсіз орын толтыру артикуляциясы төмен болып келеді басқа кемістігі бар балалардан салыстырып қарағанда 60%-90% ға дейін көрсеткішін байқаймыз.

Типсіз орын толтыру артикуляциясы қолданылатын балларда көп жағдайда жұтыну және фронтальдық релизаияға әкеп соғады. Бұл дыбыстар төмен арқылы көп қолданылады.

Бұл жағдай ысқырыс дыбыстар көрсетеді.фринатальдық дыбыс тілдің ұшы арқылы айтылады. Бұл бала ларда көп жағдайда дыбыс айту барысында көптеген қателер жібереді. Бұл балалар төмен көрсеткіш көрсетеді себебі айналадағы адамдармен тілдесу өте қиын болып келеді.

Барлық тип бұзылыстары.Дауыссыз дыбыстар тобының жойылуы ең көп тараған кемістік түрі. Бұл топқа жататын дауыссыз дыбысты дыбыстардың шатастыру және бір әріпті қалдырып кету жағдайы көп кездеседі. Бұл сөзде 2-3 дыбыстан құрылатын сөздерді балалар қысқартып кей әріптерді орын алмастыра қоя салады яғни сөздеріне жеңіл түрде өолданылатын әріптерді шатастырып айтатын жағдайлар көп кездеседі.(Корон-мони)(кітап-каап).

Дауыссыздар тобының қысқартылуы бойынша әр түрлі болып бөлінеді.Ол жерде дауыссыз дыбыстардың айтылуына көніл бөледі. Қатаң және ұяң, қатаң және үнді, үнді және ұяң. Дұрыс айтылмау интегральды қысымның жеткіліксіздігімен түсіндіріледі. Соның кесірінен бала дәл сол сәтте ауыз бұлшық еттерінің күшін өзгерте алмай , айтылуға тиісті әртүрлі жасалужолымен жасалған дауыссыз дыбысты айтуда қиналады.

Дауыссыз дыбыстардың жасалу орнына байланысты өзіндік айту қателіктері тілалды дыбыстарда кездеседі. Бұл дыбыстар жеңіл , тілдік ұшының қимылымен болатын дыбыстар.

Қатаң дыбыстың сөздің соныңда кеген жағдайда айтылмай жоғалып кетуі. Ол сөздің дыбыстық құрылымын бұзады. Содан ол жерде тек қана дұрыс айтылмаумен қоса дыбыстардың саны жолынында айтылады.

Көбіне балалар тілалды қатаң дыбыстарды айтпайды. Олар соңына кездесетін қатаң дауыссыздарды айтады. Қатаң дыбыстарда сөздің соңында кездескен кезде ауаның үлкен ағымы керек болады. Ал сөз соңына дейін ауа азая береді, бала сол сәтте дыбысты айтуды тоқтатады.

Сөздің басында кездескенде дауыссыз дыбыстың келуі ол сөздің айтарлықтай бұзады. Дыбыс қысқарылуы арқасында дыбыс саны азаяды. Бұл бұзылыс көбіне мектепке дейінгі балаларда және әртүрлі жастағы дыбыстыңбуындық құрылымытүгелдей дамымаған балаларда кездеседі.

Буынға дауыссыз дыбысты қосу буындарды қатты өзгеріс бермейді. Бұл жағдайда дыбыстың құрылымында қосымша дыбыс қосылумен өзгеріс болады. Бұл балаларда соңғы әріптердеәр түрлі өзгерістер болады.

Бұлай шатасатын көптеген балалар артық дауыссыз дыбысты буынға қосуы бұл балалар невропотологта тіркеуде тұрады. Балалардағы артикуляциялық орындарын тексеру тіл бұлшық етініңтонусының көлемінің шектелуін тілерін қимылын бір артикуляциялық орыннан екінші түрге ауысуының қиындығынан дизартрияның жеңіл түрі білінеді.Сондықтан буынға қосымша дауыссыз дыбысты қосып айтуымоторлы меңгеруді түсіндіреді.

Осыған ұқсас механизм бұзылысы болған жағдайда сөздегі әріптердің орнын ауыстырып (метатезис) сөзді , буынды дұрыс айтқан жағдайда да буындағы, сөздегі дыбыстар саны дұрыс болмауымен орын ауысуы болады. Мысалы (ағаш-ашағ).

Буынның саныжолынан қысқарылуы- бұ кезде бала сөзді толығымен айтқан кезде ішіндегі буындарды қалдырып айтады. Сол кезде сөздің ретмикалық құрылымы бұзылады.

Кейбір жағдайда балаға ауаның жетпей қалуына байланысты ұзақ сөздердің аяғына дейін айта алмайды. Мысалы: Терезелер-телер.

Тағы бір жағдайда бұл бұзылыс жалпы тілдің дамымауымен бұл балаларда сезімдік ретмикалық бұзылыс болады. Олар сөйлеп жатқан кезде сөз таба алмай әр түрлі нұсқауларды айтып дұрыс сөзді ұзақ іздейді (магнитофон-ахихон, махиа).

Буындағы буын санының көбеюі сөздік буындық құрылымын ұзарту. Тексеру кезінде сөздердің ұзартылуын байқауға болады.Олар сөз ішіндегі дуыссыз дыбыстардың құрылымының дұрыс айтылмауынабайланысты ұзартылып естіледі. Кейбір жағдайда балалар қиын дуыссыз дыбыстарды айту кезінде оларды айтуға оңай дауысты дыбыстармен алмастырып айтады.

Фонетикалық естуінің бұзылысы.Ашық ринолалияменауыратын балалар әр түрлі дәрежеде кездеседі. Бұзылыстың жеңіл түрлерінде фонематикалық дыбыстардың орын ауыстырумен артикуляторлы жақын дыбыстарды мысалы:( [ш] и [с], [с] и [т], [х].

Жалпы тілдік дамудың бұзылысы. Ашық ринолалияменауыратын баладажалпы тіл бұзылысытеңдікті мінезін қамтымайды. Сонымен фонетикалық жүйедегі ділдің бұзылуымен балаларды анықтауға болады.Фонетика-фонематикалық бұзылыс және тілдік дамымауы балаларда тілдің фонетикалық жүйедегі дыбыстық бұзылыс , ол артикуляциялық дұрыс қалыптаспауы болады. ФФТБ бар балаларқалыпты лексико-граматикалық дамуы дұрыс қалыптаспауы фонетикалық елестетумен фонетикалық тілдік әрлеуінің бұзылуы ЖДК бар балалар тілдің барлық жүйесінің бұзылуымен мінезделеді.

Жазуының бұзылуы. Ашық ринолалиямен зардап шегетін балалар ережеге сәйкес ауызша сөйлеуде қателік жіберсе, олар жазбаша да сондай қателіктер жібереді. Тек дұрысталған жағдайда ғана жазбаша қателіктерін дұрыстай алады. ФФТБ және ЖТК кезінде жазбаша қателіктер дыбыс шығару фонематикалық есту сөздің буынның құрылым бұзылысы, лексико-грамматикалық тізбектің бұзылыстарымен ерекшеленеді.

Дыбыс шығарудағы көрінетін қателіктер олар әріптерді алмастыру не болмаса тастап кетумен көрінеді. Бала ауызша сөйлеу кезінде [л], [р] деп айтылуы мүмкін бірақ жазбаша келгенде оны [в] әріпімен алмастырып жазуы кездеседі. Мысалга: (аралар-ағалар).

Бала ауызша сөйлеуде жұтып қою кездесетін болса, жазбаша қатаң дауыссыз дыбыстарды жұтып қояды, яғни тастап кетеді.

Фонологиялық мінездегі қателіктер фонематикалық естудің бұзылысынан жазбашаға әсерін тигізеді. Мысалы: (тарақ-талақ), (стеу-іздеу). Сонымен қоса ашық ринолалияда тілалды әріптерді тіларты әріптерімен алмастыруболып келеді. Мысалы: ([ж] [х]) ауыздықты мұрындыққа [п] [м] .

Сөздің буындық құрылымының бұзылысы.Ереже бойынша ауызша буындық құрылымының қателіктерін тек ауызшада емес сонымен қоса жазбаша да кездеседі. Сонымен дауыссыз дыбыстар жүйесінде ауызшадағыдай балалар мынадай қателіктер жібереді; қиын айтылатын әріпті тастап кету (парта-пата).немесе басқа оңай әріппен алмастыру. Балалар ауызша соңғы дауыссыз дыбысты қалдырып айтады (сарымсақ-сарымса), (кемпір-кемпі). Сонымен сөз ортасында дауыссыз дыбысты қалдыруы кездеседі (отыр-оыр).

Жазбаша қателіктерді басқа әріптермен алмастыру кездеседі (туфли-туппи).

Жеткілікті көп кездесетін буын санының қысқарылуы (аялдама-алдама), не болмаса буынды көбейту (аялдама-айалдама).

Жалпы тілі дамымаған балаларда лексикалық-граматикалық жазбаша қателік кездеспейді, бір-бірімен ұқсас дыбыстарды шатастыру.

Дауыс тембірінің бұзылуы.Дауыс тембірінің бұзылысы өте үлкен кері жағдайға әкеп соғады.Балаларда кездесетін талай бұзылысы велофарингельдің сфиктерға таңдай жұтқыншақ бітуіне әкеп соғады.

Велофарингельдік жетіспеушілік гиперназализацияға әкеп соғады, мұрынмен тыныс алу яғни тыныс алу арқылы мұрын қуысының көмегімен балалар көптеген сөздерді айтып артикуляциялық жаттығу жасайды.Кейбір балаларда артикуляциялық жаттығу жасап отырады сөйлеу дағдысы кеш шығу байқалады.

Бұл балаларда дауыс шығаруы тембірі өте жай және нәзік болып келеді.

Сұрақтар:

4. Ашық ринолалиясы бар балаларда дыбыс айтылуының бұзылуы.

5. Ашық ринолалиясы бар балаларда сөздің фонетикалық жағының бұзылуы.

6. Ашық ринолалиясы бар балаларда дауыс тембірінің бұзылуы.

7. Ашық ринолалиясы бар балаларда жалпы тілдік дамудың бұзылысы.

бұзылуы.

8. Ашық ринолалиясы бар балаларда сөздің буындық құрылысының бұзылуы.