Адамның әлеуметтік дамуының ерекшеліктері

«Адам» ұғымы барлық индивидтерге тән, ортақ қасиеттер мен ерекшеліктерді симпаттауда қолданылады. Индивид - биоәлеуметтік жан ретіндегі жеке адам. Тұлға – қоғамдық қатынастардың субъектісі. Индивид қоғаммен нақтылы әлеуметтік қауымдастықтар, институттар арқылы ықпалдасқанда, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді, әлеуметтік байланыстарды жүзеге асырғанда ғана барып тұлға дәрежесіне көтеріле алады. Тұлғаны әлеуметтік тұрғыдан талдау оның құрылымын анықтаудан басталады. Оны қарастырудың түрлі жолдары бар. Олардың арасынан тұлғаның құрылымының үш элементі «ол», «мен», және олардың жоғары «супер эго» түрінде қарастыратын З.Фрейдтің тұжырымдамасын бөліп айтуға болады. «Ол» - бұл біздің түйсіктеріміз басым, айсбергтің көрінбейтін бөлігі сияқты сана түкпіріміз. «Мен» - бұл түйсіктермен байланысты, дүркін- дүркін оған кіріп, отыратын сана. «Эго» санасыздықты қоғамға ыңғайлы қалыпта ұсынуға тырысады, «меннен» жоғары, моральдық нормалармен принциптердің жиынтығын құратып, адамгершіліктің «қадағалаушысы», ішкі бақылаушысы іспетті. Әрбір адам өз өмірінде әлеуметтендіру объектісі болып табылады. Әлеуметтендіру үрдісінің мазмұны қоғамдағы адамдардың өз ролін жақсы меңгеруімен (ата - ана, әйелі, куйеуі, баласы), қоғамның әлеуметтік және экономикалық өміріне араласуымен, заңға бағынатын, заң талабын орындайтын азамат болуымен анықталады. Әлеуметтендіру тұрғысынан адамға қоғамға ғана талап қоймайды, сонымен бірге нақты топтар мен ұйымдар да белгілі бір талаптар қояды. Талап мазмұны адамның жасы мен қоғамға, ұйымда, топта алалтын орнына байланысты. Сондықтан да біздің санамызда барлық уақытта, бір жағынан, оған кіретін түйсіктермен, екінші жағынан, «меннен жоғары» талап қоятын моральдық тыйым салулар арасындағы тартыс жүріп жатады. Фрейд мұны шешудің механизмі ретінде «олдық сублимациясын» (ығыстырылуын) ұсынды. Фрейд «біздің психикалық тіршілік иесін «ол» «мен»және «меннен жоғары» деп қарастыруымыздың өзі осы психикалық тіршілік иесі жайындағы алға жылжуын көрсетеді, осы бөлу психикалық өмірдің динамикалық арақатынастарын бұдан да тереңірек түсінудің, жақсмылап сипаттаудың құралы болуы тиіс» деп жазған екен. Әрбір адам өз өмірінде әлеуметтендіру объектісі болып табылады. Әлеуметтендіру үрдісінің мазмұны қоғамдағы адамдардың өз ролін жақсы меңгеруімен (ата - ана, әйелі, куйеуі, баласы), қоғамның әлеуметтік және экономикалық өміріне араласуымен, заңға бағынатын, заң талабын орындайтын азамат болуымен анықталады. Әлеуметтендіру тұрғысынан адамға қоғамға ғана талап қоймайды, сонымен бірге нақты топтар мен ұйымдар да белгілі бір талаптар қояды. «Меннің» айрықша түсінісу ықпалының әсерінде екені анық, былайша айтқанда, «ол» үшін түйсіктің маңызы қанша үлкен болса, «мен» үшін түсінудің маңызы да соншалық.

Мұнымен бірге «мен» де «ол» сияқты түйсік әрекетіне бағынады. «Мен» «олардың жетілдірілген бөлігі болып саналады. Әрбір адам өз өмірінде әлеуметтендіру объектісі болып табылады. Әлеуметтендіру үрдісінің мазмұны қоғамдағы адамдардың өз ролін жақсы меңгеруімен (ата - ана, әйелі, куйеуі, баласы), қоғамның әлеуметтік және экономикалық өміріне араласуымен, заңға бағынатын, заң талабын орындайтын азамат болуымен анықталады. Әлеуметтендіру тұрғысынан адамға қоғамға ғана талап қоймайды, сонымен бірге нақты топтар мен ұйымдар да белгілі бір талаптар қояды. Талап мазмұны адамның жасы мен қоғамға, ұйымда, топта алалтын орнына байланысты. Эмиль Дюркгейм әлеуметтендіру үрдісін қарастыра отырып, оның басталуы, қоғаммен байланысты, және қоғам әлеуметтендіру субъектісі борлып табылады. «Қоғам мүшелерінің арасында айтарлықтай деңгейде бірлік болғанда ғана қоғам бола алады. Сондықтан қоғам адамды «өз үлесі бойынша» қалыптастыруға тырысады, - деп жазып Эмиль Дюркгейм, соңғысын қоғамды әлеуметтендіру әрекетінің объектісі ретінде қарастырды. Э.Дюркгеймнің көзқарасы Толкот Парсонстың құрылымдық структурализм деген әлеуметтік теориясына негіз болды. Бұл теорияның іргетасы – «әлеуметтік әрекет» тұжырымдамасы болды. Қоғамдық өмір – адамдар (индивидтер) қарым қатынасының шексіз көптігі мен шырмауы, ал қоғам – адамдардың дәлелі бірлескен әрекет және ол белгілі бір ортада әрекет ететін индивидтерден тұрады. Эмиль Дюркгейм әлеуметтендіру үрдісін қарастыра отырып, оның басталуы, қоғаммен байланысты, және қоғам әлеуметтендіру субъектісі борлып табылады. «Қоғам мүшелерінің арасында айтарлықтай деңгейде бірлік болғанда ғана қоғам бола алады. Парсонстың пікірінше, кез келген әлеуметтік құбылысты адам мінез құлығын (жеке әлеукметтік әрекетін) зерттеу арқылы түсіндіруге болады. Парсонста әлеуметтік әрекеттің суъектісі моральдік индивид болып саналады. Әлеуметтік әрекеттің белгілі бір құрылымы бар: әрекет етуші тұлға, мақсат, ситуация (жағдай); нормативті бағдар, әрекет затының реакциясы. Осының бәрі индивид неге осылай әрекет еткеніне түсінік беруі тиіс. Ең алдымен, адам мінез құлығы адамға қоғамның таңып беретін мәртебелік рольдік мінез – құлығының мазмұнымен байланысты. Осылайша адам әлеуметтік сахнадағы «актерге» айналады. Адам «актер» ғана емес, шынайы әлеуметтік әрекеттің «архитекторы» да. Өз таңдауын, өз мақсатын ол сол қоғамның мадениеті және өз тұлғасының мәдениеті негізінде жасайды. Егер рольден күтілетін нәтиже анық және ол дұрыс орындалатын болса, қоғам тепе – теңдікте болады. Сондықтан әлеуметтік әрекеттердің табыстылығы, яғни күтілетін міндеттердің дұрыс орындалуы әрекетке сай құралдар әдістерді дұрыс таңдай білуге байланысты (позитивті көз жеткізу, негативті мәжбүрлеу, эгоисттік компромисс). Бірақ қоғам өз мүшелерінің әлеуметтік ролді орындауға мәжбүр ету, рольдік ауытқулар, болған жағдайда оны түзетіп отыру керек. Т.Парсонстың жалпы социологиялық теориясында құрылымдық талдау мәселесі маңызды орын алды. Бұл жерде ол әлеуметтік жүйені қызмет ету тұрғысынан ғана емес, даму тұрғысынан да қарауды ұсынды. Әлеуметтік әрекеттердің табыстылығы, яғни күтілетін міндеттердің дұрыс орындалуы әрекетке сай құралдар әдістерді дұрыс таңдай білуге байланысты. Бұл үшін ол тең дәрежелі және интеграция идеяларына, «тәртіп», «әрекет», «құрылым», «талап»түсініктеріне назар аударады (ғалым оны «айнымалылар» деп атайды, бұл эмперикалық социология термині, ұғымы). Әлеуметтік жүйе несіз өмір сүре алмайды? Ненің көмегінсіз табысты қызмет ете алмайды? Әлеуметтендіру процесінде орындаушылар «оқытушы – оқушы» элита – кім оқытады және көпшілік – кімді оқытады қатынасына түседі. Әрі әмбебап, әрі жалпыға ортақ болып саналатын берілген жүйелі – функционалды торшаны Парсонс барлық әлеуметтік құбылыстарға калька ретінде қолданды. Парсонс төрт негізгі қызмет көрсететін мәселені көрсетеді? Оны төмендегі 1 кестеден көруге болады.