Текст 20 - REQUIEM AETERNAM (канонический градуал)

1 Requiem aeternam dona eis Domine, et lux perpetua luceat eis!

2 In memoria aeterna erit Justus,

3 ab auditione mala non timebit.

КОММЕНТАРИЙ

1 Первая строка совпадает с первой строкой интроита.

2-3 Источник текста (по Вульгате): Пс 111:7. В русской Псалтири 111:6-7:

«В вечной памяти будет праведник. Не убоится худой молвы» (СП).

Текст 21 - SI AMBULEM (альтернативный градуал, по Окегему)

1 Si ambulem in medio umbrae mortis,

2 Non timebo mala,

3 Quoniam tu mecum es, Domine.

4 Virga tua, et baculus tuus,

5Ipsa me consolata sunt.

КОММЕНТАРИЙ

Источник текста: Пс 22:4.

Текст 22 - ABSOLVE, DOMINE (канонический тракт)

1 Absolve, Domine, animas omnium fidelium defunctorum

ab omni vinculo delictorum.

2 Et gratia tua illis succurente

mereantur evadere iudicium ultionis,

3 Et lucis aeternae beatitudine perfrui.

Текст 23 - SICUT CERVUS (альтернативный тракт, по Окегему)

1 Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum,

2ita desiderat anima mea ad te Deus.

3 Sitivit anima mea ad Deum vivum,

4 Quando veniam et apparebo ante faciem Dei mei?

5 Fuerunt mihi lacrimae meae panes die ac nocte,

6 Dum dicitur mihi per singulos dies,

7 Ubi est Deus tuus.

КОММЕНТАРИЙ

Источник текста: Пс 41:2—4.

Текст 24 - LIBERA ME (по Дж. Верди)

1 Libera me, Domine, de tnorte aeterna,

2 in die illa tremenda,

3 quando coeli movendi sunt et terra.

4 Dum veneris judicare saeclum per ignem.

5 Tremens factus sum ego et timeo,

6 dum discussio venerit atque ventura ira.

7 Dies irae, dies illa, calamitatis et miseriae,

8 dies magna et amara valde.

Текст 25 - IN PARADISUM (по Г. Форе)

1 In Paradisum deducant te angeli:

2 in tuo adventu

3 suscipiant te Martyres, et perducant te

4 in civitatem sanctam Jerusalem.

5 Chorus angelorum

6 te suscipiat,

7 et cum Lazaro quondam paupere

8 aeternam habeas requiem.

SEQUENTIAE. Тексты 26-30

Текст 26 - DIES IRAE

0 Requiem aeternam dona eis Domine: et lux perpetua luceat eis.

1 Dies irae, dies illa

2 Solvet saeclum in favilla:

3 Teste David cum Sibylla.

4 Quantus tremor est futurus,

5 Quando judex est venturus,

6 Cuncta stricte discussurus.

7 Tuba mirum spargens sonum

8 Per sepulcra regionum,

9 Coget omnes ante thronum.

10 Mors stupebit et natura,

11 Cum resurget creatura,

12 Judicanti responsura.

13 Liber scriptus proferetur,

14 In quo totum continetur,

15 Unde mundus judicetur.

16 Judex ergo cum sedebit,

17 Quidquid latet apparebit:

18 Nil inultum remanebit.

19 Quid sum miser tunc dicturus?

20 Quem patronum rogaturus?

21 Cum vix justus sit securus.

22 Rex tremendae majestatis,

23 Qui salvandos salvas gratis,

24 Salva me, fons pietatis.

25 Recordare Jesu pie,

26 Quod sum causa tuae viae:

27 Ne me perdas illa die.

28 Quaerens me, sedisti lassus:

29 Redemisti crucem, passus:

30 Tantus labor non sit cassus.

31 Juste judex ultionis,

32 Donum fac remissionis,

33 Ante diem rationis.

34 Ingemisco, tamquam reus:

35 Culpa rubet vultus meus:

36 Supplicanti parce Deus.

37 Qui Mariam absolvisti,

38 Et latronem exaudisti,

39 Mihi quoque spem dedisti.

40 Preces meae non sunt dignae:

41 Sed tu bonus fac benigne,

42 Ne perenni cremer igne.

43 Inter oves locum praesta,

44 Et ab haedis me sequestra,

45 Statuens in parte dextra.

46 Confutatis maledictis,

47 Flammis acribus addtctis:

48 Voca me cum benedictis.

49 Oro supplex et acclinis,

50 Cor contritum quasi cinis:

51 Gere curam mei finis.

52 Lacrimosa dies illa,

53 Qua resurget ex favilla

54 Judicandus homo reus:

55 Huic ergo parce Deus.

56 Pie Jesu Domine

57 Dona eis requiem.

Amen.

Thomas de Celano (OK. 1190 — OK. 1260)

0 Lux aeterna luceat eis, Domine, cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es.

КОММЕНТАРИЙ

Предполагается, что при создании своей знаменитой поэмы автор мог быть вдохновлен последними строками заключительного респонсория из заупокойной мессы Libera me (см.): Dies irae, dies illa, calamitatis et miseriae и т. д. Эти же слова, в свою очередь, являются преломлением отрывка из книги библейского пророка Софонии (Соф 1:14-16):

Juxta est dies Doraini magnus:

juxta est, et velox nimis;

vox diei Domini amara,

tribulationis ibi fortis.

Dies irae, dies illa,

dies tribulationis et angustiae,

dies calamitatis et miseriae,

dies tenebrarum et caliginis,

dies nebulae et turbinis.

Dies tubae et clangoris

super civitates munitas

et super angulos excelsos.

0 luceat — praes. conjct. pass.

3 Эта строка в некоторых средневековых версиях текста заменялась другой: enteis expandens vexilla («развевая крестные знамена»).

15 judicetur — praes. conjct. pass.

23 salvandos — gerund.; переводить отглагольным прил. с оттенком долженствования.

27 Ne me perdas illa die; здесь союз пе — для отрицания, которого требует гл. в praes. conjct.

35 Cupla rubet vultus meus — букв. «мое лицо окрашивается виной» (краснеет от ощущения вины).

42 Ne perenni cremer igne = ut ne perenni cremer igne — «чтобы не...».

44 Et ab haedis me sequestra. Разъяснение см. в Мф 25:31—34.

46 Confutatis maledictis — abl. absolutus; переводить: «отвергнув (сокрушив) злословных (проклятых)».

51 Gere curam mei finis — букв. «понеси заботу» (gere — imper. sing.).

53 qua — здесь: «когда».

54 Judicandus [est] homo reus — gerund.

55 huic — dat. sing, от hic.

Текст 27 - LAUDA SION

1 Lauda Sion Salvatorem,

2 Lauda ducem et pastorem,

3 In hymnis et canticis.

4 Quantum potes, tantum aude,

5 Quia maior omni laude,

6 Nec laudare sufficis.

7 Laudis thema specialis,

8 Panis vivis et vitalis

9 Hodie proponitur.

10 Quem in sacrae mensa cenae,

11 Turbae fratrum duodenae

12 Datum non ambigitur.

13 Sit laus plena, sit sonora,

14 Sit iucunda, sit decora

15 Mentis iubilatio.

16 Dies enim solemnis agitur,

17 In qua mensae prima recolitur

18 Huius institutio.

19 In hac mensa novi Regis,

20 Novum Pascha novae legis,

21 Phase vetus terminat.

22 Vetustatem novitas,

23 Umbram fugat veritas,

24 Noctem lux eliminat.

25 Quod in cena Christus gessit,

26 Faciendum hoc expressit

27 In sui memoriam.

28 Docti sacris institutis,

29 Panem, vinum in salutis

30 Consecramus hostiam.

31 Dogma datur christianis,

32 Quod in carnem transit panis,

33 Et vinum in sanguinem.

34 Quod non capis, quod non vides,

35 Animosa firmat fides,

36 Praeter rerum ordinem.

37 Sub diversis speciebus,

36 Signis tantum, et non rebus,

39 Latens rex eximiae.

40 Caro cibus, sanguis potus,

41 Manet tamen Christus totus

42 Sub utraque specie.

43 A sumente non concisus,

44 Non confractus, non divisus,

45 Integer accipitur.

46 Sumit unus, sumunt mille,

47 Quantum isti, tantum ille,

48 Nec sumptus consumitur.

49 Sumunt boni, sumunt mali

50 Sorte tamen inequali,

51 Vitae vel interitus.

52 Mors est malis, vita bonis,

53 Vide paris sumptionis

54 Quam sit dispar exitus.

55 Fracto demum sacramento,

56 Ne vacilles, sed memento

57 Tantum esse sub fragmento,

58 Quantum toto tegitur.

59 Nulla rei fit scissura,

60 Signi tantum sit fractura,

61 Qua nec status, nec statura

62 Signati minuitur.

63 Ecce panis angelorum,

64 Factus cibus viatorum,

65 Vere panis filiorum,

66 Non mittendus canibus.

67 In figuris praesignatur,

68 Cum Isaac immolatur,

69 Agnus Paschae deputatur,

70 Datur rnanna patribus.

71 Bone pastor, panis vere,

72 Iesu, nostri miserere,

73 Tu nos pasce, nos tuere,

74 Tu nos bona fac videre

75 In terra viventium.

76 Tu qui cuncta scis et vales,

77 Qui non pascis hic mortales,

78 Tuos ibi commensales,

79 Coheredes et sodales

80 Fac sanctorum civium.

Thomas Aquinas

Текст 28 - STABAT MATER

1 Stabat Mater dolorosa,

2 luxta crucem lacrimosa,

3 Dum pendebat Filius.

4 Cuius animam gementem,

5 Contristatam et dolentem

6 Pertransivit gladius.

7 O quam tristis et afflicta

8 Fuit illa benedicta

9 Mater Unigeniti!

10 Quae maerebat et dolebat,

11 Pia Mater, dum videbat

12 Nati poenas inclyti.

13 Quis est homo, qui non fleret,

14 Matrem Christi si videret

15 In tanto supplicio?

16 Quis non posset contristari,

17 Piam Matrem contemplari

18 Dolentem cum Filio?

19 Pro peccatis suae gentis

20 Vidit Iesum in tormentis

21 Et flagellis subditum.

22 Vidit suum dulcem natum

23 Morientem, desolatum,

24 Dum emisit spiritum.

25 Eia Mater, fons amoris,

26 Me sentire vim doloris

27 Fac, ut tecum lugeam.

28 Fac ut ardeat cor meum

29 In amando Christum Deum,

30 Ut sibi complaceam.

31 Sancta Mater, istud agas,

32 Crucifixi fige plagas

33 Cordi meo valide.

34 Fac me vere tecum flere,

35 Crucifixo condolere,

36 Donec ego vixero.

37 Tui nati vulnerati,

38 Tam dignati, pro me pati

39 Poenas mecum divide.

40 Iuxta crucem tecum stare,

41 Ac me tibi sociare

42 In planctu desidero.

43 Virgo virginum praeclara,

44 Mihi jam non sis amara:

45 Fac me tecum plangere.

46 Fac ut portem Christi mortem,

47 Passionis fac me sortem,

48 Et plagas recolere.

49 Fac me plagis vulnerari,

50 Cruce hac inebriari

51 Et cruore Filii.

52 Flammis urar ne succensus,

53 Per te, Virgo, sim defensus

54 In die iudicii.

55 Fac me cruce custodiri,

56 Morte Christi praemuniri

57 Confoveri gratia.

58 Quando corpus morietur,

59 Fac ut animae donetur

60 Paradisi gloria.

Jacopone da Todi (†306)

КОММЕНТАРИЙ

4 gementem — PPA от gemo.

5 contristatemi — PPP от contristo.

12 nati — сущ.; inclyti = incliti (прил.).

13 fleret (videret) — imperf. conjct. act. от fleo (video) — конъюнктив

обусловлен граммат. конструкцией.

16 posset — см. предыдущий коммент.

25 eia — O (междометие).

26 vim — асc. sing, от vis.

27 fac (те sentire vim doloris) — можно переводить модально: «заставь (меня), позволь (мне)»; ср. с нем. lassen.

27 lugeam — 1-е л. sing, praes. conjct. act. от lugeo; конъюнктив обусловлен

граммат. конструкцией.

29 amando — abl. gerund, (переводить сущ.); управляет прямым доп. (Christum Deum), как и гл., от которого этот герундий происходит (amo + асc.).

31 agas — 2-е л. sing. praes. conjct. act. от ago (т. наз. conjunctivus imperativus); переводить повелительным наклонением.

33 valide = valde.

36 vixero — fut. II (exactum) от vivo; переводить буд. или наст. временем.

38 раti — РРР от patior.

44 jam — здесь в функции усиления, напр.: «Не будь же [столь] сурова ко мне».

46 portem — 1-е л. sing. praes. conjct. act. от porto.

48 recolere — связь: fac те plagas recolere.

49 plagis - abl. pl.

52 Flammis urar ne succensus — букв. «да не сгорю, объятый пламенем»; отрицание пе относится к гл. urar.

53 sim defensus — perf. conjct. pass. от defendo; sim — praes. conjct. (1-е л. sing.) от esse; переводить буд. временем;

58 morietur — fut. ind. pass. (отлож.) от гл. mori.

59 donetur — praes. conjct. pass.

Текст секвенции Stabat Mater (приобретший особую популярность после его канонизации в 1727 г.) многократно использовался композиторами, среди которых Перголези, Дворжак, Верди и др. При этом версии текста зачастую слегка разнились, что связано прежде всего с тем, что существует два варианта текста — в Graduale Romanum и в Graduale triplex. Здесь текст дается по второму источнику. Расхождения с Graduale Romanum указаны далее построчно.

  Graduale Romanum Graduale triplex
Moriendo desolatum Morientem, desolatum
Fac me tecum pie flere Fac me vere tecum flere
Passionis fac consortem Passionis fac те sortem
Fас те cruc(e) inebriari Cruce hac inebriari
Flammis ne urar succensus Flammis urar ne succensus

В Graduale Romanum дается полностью иная предпоследняя строфа (ее используют в своих произведениях Кальдара, Верди, Пендерецкий и др.):

Christe, cum sit hinc exire Fас те cruce custodiri,
Da per Matrem те venire Morte Christi praemuniri
Ad palmam victoriae. Confoveri gratia.

Кроме того, версии текста, используемые различными компози­торами, также иногда слегка разнятся между собой, что связано как с предпочтением той или иной из указанных выше «канонических» версий (в целом или в отдельных деталях текста), так и с традицией устойчивого «композиторского» (?) тропирования отдельных строк. Для примера приведем «редакцию» Дворжака, из которой видно, что композитор следует в основном версии Graduale triplex, однако в двух строках (23 и 47) предпочитает чтение Graduale Romanum, а отдельные строки тропируются у него независимо от этих двух вариантов:

  Graduate triplex Дворжак
и Pia Mater, dum videbat Pia Mater, dum videbat et tremebat
Vidit suum dulcem natum Vidit Jesum dulcem natum
    (ср. со строкой 20 — анафора)
Morientem, desolatum Moriendo desolatum
Ac me tibi sociare Те libenter sociare
Passionis fac me sortem Passionis fac consortem
Et plagas recolere Plagas recolere
Et cruore Filii Ob amorem Filii
Flammis urar ne succensus Inflammatus et accensus

Что же касается характера разночтений в целом, то они бывают, как правило, трех типов: 1) отдельные перестановки слов в строке; 2) вари­анты (синонимические замены) отдельных слов, как, к примеру, в строке 34 vere (истинно) и pie (набожно) в двух градуалах, или в строке 23 morientem и moriendo — однокоренные слова и, возможно, варианты в рукописных традициях; 3) семантические расхождения, то есть существенные отклонения по смыслу от церковных версий (сами последние по содержанию между собой не расходятся, за исключением предпоследней строфы, имеющей, как выше говорилось, два совершенно различных текста в двух источниках). Примером семантических расхождений могут быть строки 51 и 52 в редакции Дворжака (см. примеч. к переводу, с. 178). Почти все тропы устойчивы и переходят из сочинения в сочинение. В этом отношении редакция Дворжака достаточно типична. Однако вопрос о традиции тропирования текста Stabat Mater требует специального исследования; мы же только обрисовали характер проблемы.

Наши рекомендации