Ультракүлгін сәулелердің әсері
Ультракүлгін сәулелер тері мен көздің ақ қабығы арқылы бар жоғы ондаған микрометр терендікке өтеді. Соған қарамай олар, тіндердің жергілікті өзгерістерімен қатар, жалпы организмнің бүзылыстарына әкеледі.
Бүл сәулелердің биологиялық қасиеті олардьщ толқьшдарының үзын- дығына байланысты. Ультракүлгін сөулелердің бір бөлшегі А — аумағы үзьш толқынды болады. Оңдағы толқындардьщ үзындығы 400—320 нм аральнъшда, екінші бөлшегі В — аумағы (орташа толқьщды) 320—280 нм, үшінші бөлшегі С —аумағы (қысқа толқынды) 280—200 нм аралы- ғында болады.
Үзын толқынды ультракүлгін сәулелер теріде тирозиннен меланин түзілуін арттырып, терінің қоныр қошқыл түске боялуын қамтамасыз етеді. Бүл ультракүлгін сөулелердің ары қарай денеге өтуіне бөгет жа- сал, қорғаныстық қызмет атқарады.
Қысқа мерзімде, аз мөлшерлерде, өсер еткен орташа толқынды ультракүлгін сәулелер организмге жалпы сергітетін есер етеді. Оньщ даму негізінде ультракүлгін сәулелердің организм атомдарын қоздыру қабілеті жатады. Осыдан жасушаларда өтетін химиялық реакциялардың белсенділігі артады, зат алмасуларының қарқыны көтеріледі, тіндердің нәрленуі жақсарады. Бүл сеулелердің есерінен организмнің жүқпалар мен уытгарға тозімдігі котеріледі. Адамньщ ойлау, қол жүмысын атқару қабілеттері жақсарады. Бүл ультракүлгін сәулелердің есерінен организ- мде Д3 витамині (холекалыдаферол) түзілуі үлғаяды. Балаларда мешеддік (рахит) дамуынан сақтаңдырады. Қысқа толқыңцы С-аумағындагы улыракүлгіндер бактерияларды жоятын әсер етеді.
Улътракүлгін сеулелермен бүрьш күймеген теріні бірден тым артьщ сәулелендіруден фотохимиялық күйік дамуы мүмкін. Бүл кезде терінің қызаруы, күддіреуі, дене қызымынъщ котерілуі, бас ауыруы, көңіл-күйдің бей-жайлығы т. с. с. белгілер байқалады. Соньгмен қатар коздің қыза- руы, қабақтың ісінуі, жас ағу, жарыққа қарай алмау, кезге бөгде зат түскен сияқты сезім пайда болады. Бүндай жағдайды фотофтальмиядеп атайды. Бүл қүбылыстар күн сөулелерінің көзге тікелей өсер етуінен, ашық далада қарға шағылысқан сеулелердің өсерінен, электр ағымы-
мен металдарды кесіп-жалғау жұмыстары кездерінде байқалады.
Улыракүлгін сәулелердің тым артық әсерінен фотохимиялық куйік даму жолында бұл сәулелердің еркін радикалдык тотығуды, май қышқ- ылдарының асқын тотығуын арттыру қасиеті маңызды орын алады. Осы- дан жасуша мембраналарының бүлінуі, нөруыздардың ыдырауы жасу- шалардың тіршілііін жоғалтады.
Ультракүлгін сәулелермен артық сөулелендіру нәтижесінде организмнің созылмалы дерттері (құздама, асқазанның ойық жарасы, өкпе туберкулезі т.б.) асқыньш кетуі мүмкін. Бұл сеулелермен тым ар- тық сөулеленудің нөтижесінде меланиннің көп өндірілуінен, нөруыз- дардың бүліністерінен алмастырылмайтын аминқьшіқылдарына, вита- миндерге, Са2+- иондарьша т.б. заттарға организмнің мұқтаждығы ар- тьш кетеді. Сонымен бірге, қысқа толқынды ультракүлгін сэулелердің тым артық болуьюан Д3- витаминінің белсенділігі төмендеп, ол орга- низмге уытты заттарға (токсистериндерге) ауысуы ықтимал.
Ультракүлгін сәулелермен үзақ уақыт артық сеулеленуден тері мен шырышты қабықтарда обыр өспесі дамуы мүмкін. Кейбір бояулар, хо- лестерин, порфириндер, өсемдік бұйымдар ультракүлгін сөулелердің зияңды өсерін күшейтеді. Оларды фотосенсибилизаторлардейді.
Кейбір адамдарда бұл сәулелерге жоғары сезімталдық болады. Оны фотоаллергиядейді.Организмде гемоглобин алмасуы бұзылудан қанда порфириннің аргық жиналуы кезінде күн көзіне аз уақыт шығудың өзі терінің ауыр күйіктеріне, сөулеленген порфириннің уытгы өнімдерімен организмнің уытгануына әкеледі.
Күн сәулелері әсер еткеңде олардың құрамыңдагы тіндерге қызды- ратын өсер етегін инфрақызыл сөулелермен ультракүлгін сәулелер бірігіп өсер етуден денеге күн өтуі байқалады. Бұл кезде ультракүлгін сөулелері тері қылтамырларындағы қан нөруыздары мен холестериңді сөулелендіру арқылы жүйке жүйесіне әсер етеді. Осыдан мидағы қыртыс асты құры- лымдары мен дербес (вегетативтік) жүйке жүйесі орталықтарьш қозды- рады, дене қызымын көтереді, қан қысымын алдымен көтеріп, артынан төмендетеді, адамды үйқы басады, коллапс дамиды жөне тыныс орта- лығының саддануынан адам жан тапсырады.