Кіріспе. Физиологияның дамуының негізгі кезеңдері.

Физиология дамуының қысқа тарихы.

Организм қызметтері туралы өз пікірлерін айтқандар - Гиппократ (медицина атасы), Аристотель(бірінші оқытушы)- Ежелгі Рим, Клавдий Гален - эксперименталдық медицинаның негізін қалады. Физиологияның дамуында анатомиядағы табыстар көп әсер етті. А.Везалийдің «Адам денесінің құрылысы туралы» деген кітабы физиологияда көп жаңалықтарды ашуға себеп болды. XVIIғ.ғылыми физиология дамыды. Вильям Гарвей-үлкен қанағу шеңберін ашты, вивисексияны енгізді. М.Мальпиги артерия мен веналардың капиллярлар арқылы байланысатынын көрсетті. Физиологияның дамуына Рене Декарттың рефлексты ашуы өте маңызды болып табылады. XVIII-XIXғғ. Ломоносов масса мен қуат сақталу заңын ашты. Горянинов, Шванн, және Шлейден-ағзаның жасушалардан тұратынын ашты.1859ж. Дарвин эфолюциялық ілімді дүниеге келтірді. XIX және XXғ.физиология аса гүлденуге жетті. Клод Бернар(фр) - қан тамырлары тонусының реттелуінде көміртектік алмасуда жүйке жүйесінің рөлін зерттеді. Организмнің ішкі ортасы туралы түсінік берді. Германияда Дюбуа-Реймон-электрофизологияның негізін қалады. Шерингтон - жұлын физиологиясын зерттеді. Кеннон-вегетативтік жүйке жүйесін зерттеді. Сегенов, Павлов, Боткин, Бехтерев нервизмді дамытты. XIXғ.рефлекторлық доға бөліктерінің рөлі анықталды, жүйке әрекетінің рефлекторлық теориясия, мидың үлкен шарты -шарлар маңызы ашылды. И.М.Сегенов «орыс физиологиясының атасы». Ол қан газдарды тасымалдайтынын ашты. «Ми рефлексі» деген кітап жазды. Идеяларын ары қарай И.П.Павлов дамытты. Ухтомский-доминанта туралы ілімді жасады. И.П.Павлов XV Халықаралық конгрессте (1935)-дүниежүзілік физиологтар атасы деп аталды. Павлов мына бағыттарды зерттеді:

Физиология[өңдеу]

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Физиологияны зерделеудегі алғашқы маңызды жетістіктердің бірі - Леонардо да ВинчидіңVitruvian Man еңбегі.

Физиология (грекше φυσις, physis, "табиғат,тек-тамыр"; және λόγος, logos, "ғылым") тірі ағзаның механикалық, физикалық және биохимиялық функциясының ілімі.

Әдетте физиология өсімдік физиологиясы және адам мен жануар физиологиясы деп бөлінеді. Дегенмен қандай да болмасын ағза қарастырылу үстінде болса да, физиологияның принциптері жалпыға ортақ. Мысалы, ашытқы жасушасын зерттегенде алынған физиология мәліметтері адам жасушасына да қатысты болуы мүмкін.^[1]

Мазмұны

[жасыру]

· 1Физиология пәні және оның мәселелері.

· 2Физиологиялық зерттеу әдістері

· 3Физиология дамуының қысқа тарихы.

o 3.1Павлов физиологиясының негізгі принциптері.

· 4Негізгі физиологиялық түсініктер.

o 4.1Ішкі орта туралы түсінік.

· 5Дереккөздер

Физиология пәні және оның мәселелері.[өңдеу]

Физиология - тірі ағза мен физиологиялық жүйелердің, ағзалардың, тіндердің, жасушалардың қызметін зерттейтін ғылым.Ол жүйелермен ағзалардың бір-біріне әсерін, өзара байланысын және сыртқы ортамен қарым-қатынасын тексереді. Физиологияның мәселесі адам ағзасының жұмысын түсіну,оның әр бөлігінің мәнін анықтау, олардың қалай байланысатынын түсіну, олар қалай әрекеттеседі және сол қатынасу нәтижесінде қалай ағзаның жалпы жұмысы атқарылады. Физиология анатомия, циталогия және гистологиямен байланысты.Физика мен химияның жетістіктері физиология үшін өте маңызды, кибернетика мен компьютерді айтпағанда.

Физиологиялық зерттеу әдістері[өңдеу]

1. бақылау;

2. эксперимент.(тәжірибе);

Бақылау құбылыстың мәнін аша алмайды,сондықтан негізгі әдіс - эксперимент. Ол жіті және созылмалы болады. Вивисексия – тәнтілу. Жетіспеушілігі - көп қан жоғалады, наркоз, жарақат қалыпты қызметті бұрмалай жібереді. Созылмалы эксперимент - қалыпты жағдайда ұзақ уақыт ағза қызметін зерттеуге мәжбүр береді.(фистула әдісі). Н.П.Павлов-физиология мен медицина біртұтас деп айтты. Паталогия мәнін білу үшін тіршілік үрдісінің ағымын білу керек (phatos-детрт,ауру).

Физиология дамуының қысқа тарихы.[өңдеу]

Организм қызметтері туралы өз пікірлерін айтқандар - Гиппократ (медицина атасы), Аристотель (бірінші оқытушы)- Ежелгі Рим, Клавдий Гален - эксперименталдық медицинаның негізін қалады. Физиологияның дамуында анатомиядағы табыстар көп әсер етті. А.Везалийдің «Адам денесінің құрылысы туралы» деген кітабы физиологияда көп жаңалықтарды ашуға себеп болды. XVIIғ.ғылыми физиология дамыды. Вильям Гарвей-үлкен қанағу шеңберін ашты, вивисексияны енгізді. М.Мальпиги артерия мен веналардың капиллярлар арқылы байланысатынын көрсетті. Физиологияның дамуына Рене Декарттың рефлексты ашуы өте маңызды болып табылады. XVIII-XIXғғ. Ломоносов масса мен қуат сақталу заңын ашты. Горянинов, Шванн, және Шлейден-ағзаның жасушалардан тұратынын ашты.1859ж. Дарвин эфолюциялық ілімді дүниеге келтірді. XIX және XXғ.физиология аса гүлденуге жетті. Клод Бернар(фр) - қан тамырлары тонусының реттелуінде көміртектік алмасуда жүйке жүйесінің рөлін зерттеді. Организмнің ішкі ортасы туралы түсінік берді. Германияда Дюбуа-Реймон-электрофизологияның негізін қалады. Шерингтон - жұлын физиологиясын зерттеді. Кеннон-вегетативтік жүйке жүйесін зерттеді. Сегенов, Павлов, Боткин, Бехтерев нервизмді дамытты. XIXғ.рефлекторлық доға бөліктерінің рөлі анықталды, жүйке әрекетінің рефлекторлық теориясия, мидың үлкен шарты -шарлар маңызы ашылды. И.М.Сегенов «орыс физиологиясының атасы». Ол қан газдарды тасымалдайтынын ашты. «Ми рефлексі» деген кітап жазды. Идеяларын ары қарай И.П.Павлов дамытты. Ухтомский-доминанта туралы ілімді жасады. И.П.Павлов XV Халықаралық конгрессте (1935)-дүниежүзілік физиологтар атасы деп аталды. Павлов мына бағыттарды зерттеді:

1. қан айналу;

2. ас қорту;

3. жоғарғы жүйке іс әрекеті.

Ол жоғарғы жүйке іс әрекетінің (жжіә) типтері туралы ілім құрды. Павлов шығармашылығының шыңы үлкен ми қыртысының сигналдық жүйелер туралы ілімі.

Павловқа дейін физиологияда аналитикалық тәсіл басымды болса ол синтетикалық бағытты жасады. Мұсылман елінен шыққан ғалымдар Әбу Насыр Әл Фараби (екінші оқытушы) «дәрігер әрбір ағзаның саулығын анықтау үшін, оның жаратылысының қарай атқаратын қызметін білуге тиіс» - деп жазды. Дәрігерлерге жеті міндет жүктеді. «Адам физиологиясы» оқулығының 13-бетін оқы. Авторы Х.К.Сатбаева,2005ж.). Абу Али ибн Сина(Авицина) «Медицина қағидалары» атты кітап жазған. Қазақстан физиологиясының іргетасын қалаған А.П.Полосухин.Ол КазМи-да физиология кафедрасын 25жыл меңгерді физиология ғылыми – зерттеу институтын ашып 20ж. директоры болды. Ғылыми бағыты лимфология болды. Н.У.Базанова- ғалым-физиолог, тұңғыш биология ғылымының докторы, профессор,академик. Еңбектері ауылшаруашылық және жануарлар физиологиясын аса дамытты. Х.К.Сатпаева -көп жылдар бойы АММИ- да физиология кафедрасының меңгерушісі болды. «Адам физиологиясы» оқулық кітабының авторы.

Павлов физиологиясының негізгі принциптері.[өңдеу]

Тірі ағза - біртұтас.Онда жасушалар, тіндер, ағзалар, жүйелер әрекеттері байланысты және келісімді де болады. Организм өзін- өзі реттейтін қасиеті бар. Ол өзіне қажетті нәрселерді алып оған зат алмасудың соңғы өнімдерін бөліп тұрады. Организм тек қоршаған ортамен тұрақты қатынаста ғана белсенді түрде тіршілік ете алады. Нервизм принципы - жүйке жүйесінің әсерін ағзаның көптеген әрекеттеріне қаратуға тырысатын физиологиялық бағыт.

Зат алмасу- өмір белгісі және қажетті шарт болып табылады.

Адаптация- органзмнің қоршаған орта әсерлеріне бейімделуі. Ол жеке- жеке физиологиялық жүйелердің қызметтерінің өзгеруіне әкелуі мүмкін.Мысалы, ұзақ уақыт ас рационынында нәруыздар қорытатын ферменттер көбейеді. Организмнің өзін – өзі реттеуі оның (тірі ағзадан) ерекшелігі болып табылады да қоршаған ортаның әсерлеріне ағзаның тұрақты орнын (тіршілік жағдайына бейімделуін) қамтамасыз етеді.

Негізгі физиологиялық түсініктер.[өңдеу]

Жануарлар мен адамның белсенділігі қызмет (функция) және физиологиялық акттар түрінде көрінеді. Қызмет (функция), тірлік- нақтыланған ( диференцияланған) жасушалардың, тіндердің, ағзалардың арнамалы іс-әрекеті. Қызметтер өзгергенде ағза қошаған ортаға тіршілік жағдайына бейімделеді. Барлық қызметтер (әрекеттер) соматикалық (soma-дене) және вегетативтік (vegeto - қоздыру, тірілту, күшейту, өсу) болып екіге бөлінеді. Соматикалық әрекеттер - қаңқа бұлшық еттері есебінде іске асырылады. Олар соматикалық жүйке жүйесімен жүйкеленеді. Вегетативтік қызметтер- зат алмасумен, қанайналумен, демалумен, ас қорытумен, сыртқа шығарумен, өсу және өрбумен байланысты. Олар ішкі ағзалар жұмысымен атқарылады да вегетативтік жүйке жүйесімен (ВЖЖ) жүйкеленеді. Физиологияық акт- күрделі үрдіс.Ол ағзаның әртүрлі физиологиялық жүйелері қатысуымен іске асырылады. Сонымен, дем алу, ас қорыту, сыртқа шығару, қозғалу ж.б. физиологиялық акттарын ажыратады.

Ішкі орта туралы түсінік.[өңдеу]

Бұл түсінікті ХІХғ. Француз физиологы Клод Бернар ендірді. Қан, лимфа, тіндік және церебро-спиналдық (ЦСС) сұйықтықтар адамның ішкі ортасын құрайды. Гомеостаз - ішкі ортаның құрамы мен қасиеттерінің өзгерушілігі және негізгі физиологиялық қызметтерінің тұрақтылығы. Гомеостаз биологиялық константалармен сипатталады. Биологиялық константаларға жатады: қан реакциясы (рН) Қандағы қант мөлшері қоректік заттар осмотикалық, онкотикалық қысымдар және қан қысымының мөлшері, дене температурасы. Қолайсыз жағдайларда гомеостаз бұзылады. Адам ұзақ уақыт ыстықта немесе суықта қалғанда өліп те кетуі мүмкін.

Кіріспе. Физиологияның дамуының негізгі кезеңдері.

Физиология (грекше physiologia; от physis – табиғат және logos - ілім) – ежелгі жасанды ғылымдардың бірі. Ол біртұтас ағзаның, оның бөлімдерінің, жүйелерінің, мүшелері мен жасушаларының сыртқы отра табиғатымен өзара тығыз байланысын зерттейді. Физиология тарихы екі кезеңнен тұрады: эмпириялық және тәжірибелік, мұны өз кезегінде екі кезеңге бөлуге болады: - Павловқа дейін және одан кейін.

Эмпериялық кезең

Адам денесінің жеке мүшелерінің жұмысы туралы алғашқы көзқарас ежелде қалыптасқан және ежелгі шығыс, ежелгі греция мен ежелгі римде бейнеленген. Классикалық ортаңғы ғасыр шіркеулік кезеңде, білім танудың даму үрдісіндегі кедергілер кездесті.

Анатомо-физиологиялық және тану ғылыми зерттеулердің жаңғыруында үлес қосқандар: А. Везаль, М.Сервет, Р.Коломбо, И.Фабрици, Г.Фаллопи, Г.Галилей, С.Санторио және т.б. Олар физиология аймағындағы жаңалықтарды ашуға дайындады.

Тәжірибелік кезең

Физиология, тәжірибелік зерттеулерге негізделген өзіндік ғылым ретінде, өзінің бастамасын Уильям Гарвеяден (Harvey, William, 1578-1657)алды, ол қан айналым қағидасын математикалық түрде санап, тәжірибе жүзінде дәлелдеді.

Физиологиялық (гр сөзінен физис табиғат, логос –ілім,ғ-) біртіндеп организмде немесе оны құрайтын жүйе, мүше, ұлпа, жасуша да жүретін қызметтпен үрдіс туралы, сон—қатар адам және жануар организмнің сыртқы ортамен қарым-қатнасын және олардың реттеу тегершігін қамтамасыз ететінтғылым.

Жүйке; қызмет, үрдес, тегершік.

1. Жүйке- жалпы қызметтін б-ты мүше немесе ұлпаның жиынтығы.

2. Сөйлеуді қызметті ет жүйе.Қалыпты жағдайда адам сөлеу қаблетін с. Ш.

3. АСҚЖ

4. СБЖ

Қызмет- жүйе немесе мүшеннің арнайы әрекетін түсінеді.

Мысалы:

1. АІЖ мат. қызметті, секрет. қызметтін сіңіруі.

2. Қан айналымын қызметті-қан жылжуы, миокард қызметті бос және жиырылуы.

3. Тыныс алу қызметті-О₂ мен СО₂ алм—

4. Нейрон қызметті тежелу және қозу.

1. Физиология жіктелінеді.

Физиология жалпы, салыстырмалы, арнайы немесе жеке дара бөлінеді.

Жалпы физиология – организмнің сыртқы орта әсеріне жауап беру заңдылығын өмірде маңызды үрдістің табиғатын зерттейді. Оның бір бөлімі-жасуша физиоллогиясы.

Салыстырмалы физиология- әртүрлі организм қызметтініңарнайы ерекшеліктері зерттейді. Оның соңғы есебі, қызметтің түрлік және жеке даму заңдылығын зерттеу.

Жеке физиология- үлпалардың (түрлері) мүшелердің (түрлері), жүйелердің қызметтін зерттейді.

Патофизиология аймағы - организмдегі потология процесінің тууын, дамуын, өтілу заңдарын зерттейді.

3. Физиология басқа пәндерге байланысты.

Физиологиябасқа пәндерге негізгі болып табылады.

Физиология химия мен физикаға, олардың зерттеу тәсілдерін қолданыла отырып сүйенеді.Физиология анатомиямен, гисталогиямен, цистологиямен тығыз байланысты. Ол морфоллогия және физиология құр. үздіксіз б-ты.

Физиология-пәні бұл тірі организмнің қызметті болып табылады. Ол биологиялық ғалымдардың ең маңыздысы. Осы пән организм және оны құрайтын құрылымдардың қызметтін зерттейді.

· Физиология-(грек сөзінен физис- табиғат, ал логс ғылым, ілім) бұл біртүтас организм және оны құрайтын құрылымдар да жүретін қызмет пен үрдіс туралы, Организм мен сыртқы ортаның қарым-қатнасын қамтамасыз ететін ғалым.

4. Жүйе, үрдіс, қызмет.

v Жүйе- жалпы қызметт пен б-ты мүше немесе ұлпаның жиынтығы.Сөлеуді жылжыту жүйесі:Қалыпты жағдайда адамның сөлеу қабілетін ауызша түрде сыртқа шығару,

v Қызмет-жүйе немесе мүшенің арнайы әрекеті.

Мыс;

- АІЖ қызметті үшеу.

- Тыныс алу қызметті-О² және СО²

- Қан айналу қызметті-тамырлар бойымен қанның жылжуы, ал миокард қызметтібосаңсу және жиырылуы.

- Нейрон қызметті-қозу және тежелу.

v Үрдіс-анық нәтижеге жемуге бағытталған әрекеттің тізбегі.

Мыс; қозу

Анатомия мен физиологияның дамуына әр елдің ғалымдары зерттеулер жүргізіп, үлкен үлес қоскан. Өте ертеден-ақ әр түрлі төжірибелер жасау арқылы адам ағзасының құрылысы мен кызметін терең зерттеп білген.

Мазмұны

1 Гиппократ

2 Клавдий Гален

3 Әбу Насыр әл-Фараби

4 Әбу Әли ибн Сина

5 Андреас Везалий

6 Уильям Гарвей

7 Иван Михайлович Сеченов

8 Илья Ильич Мечников

9 Иван Петрович Павлов

10 Халел Досмұхамедов

11 Пайдаланған әдебиеттер

Гиппократ (ж.с.д. (жыл санауға дейінгі) шамамен 460-370) –

көне Грецияда медицина саласын жан-жакты зерттеген ғалым.

Адам денесінің құрылысына көптеген бақылаулар жасап, оны

жинақтап, бір жүйеге келтірген. Әсіресе адамның ми сауытын

және оның жалпақ сүйектерінің бірімен-бірінің жіктер арқылы

байланысатындығын толық сипаттаған. Омыртқалар мен қабыр-

ғалардын, бұлшық-еттердің, ірі қантамырларының кұрылысын

зерттеген. Гиппократ - анатомия ғылымының дамуына кезінде

үлкен үлес қосқан ғалым.

Клавдий Гален -(шамамен 130- 200) Гиппократтан кейінгі зерттеулер мен бақылаулар жүргізген римдік анатом және физиолог ғалым. Өзінің оқыған дәрістерінде маймылдың мәйітін алғаш рет қолданған. Себебі ол кезде адам мәйітімен жұмыс істеуге рұқсат етілмеген. Мидан тарайтын 12 жұп жүйкенің 7 жұбын толық сипаттап берген. Дәнекер ұлпасы, бұлшықеттер, жүйке тамырлары, бауыр мен бүйрек қантамырларын зерттеген. Ішкі мүшелер мен сүйек қабығын, сіңірлерді де сипаттаған. «Адам дене бөліктерінің міндеттері туралы» атты еңбегінде анатомиялық тұрғыдан өзінің пікірін білдіріп, мүшелердің анатомиялык құрылымының қызметімен тығыз байланысты екенін көрсеткен. К. Галеннің аталмыш еңбегі медицинада 13 ғасыр бойы құндылығын жоймай оқытылып келген.

Әбу Насыр әл-Фараби - (870-950)Аристотельден кейінгі ойшыл, кемеңгер философ. Ертеде және орта ғасыр да философиялық және медициналық білім бірімен-бірі тығыз байланысты болған. Әл-Фарабидің медицина ғылымдарының теориялық мәселелерін терең білгендігі оның еңбектерінен белгілі. Әл-Фараби өмір сүрген заманда жаратылыстану ғылымының дамыған саласының бірі медицина болды. Оны сол кезде «емдеу шеберлігі ғылымы» деп атады. Ол «Медицинаның міндеті - тек адам ауруларының себептерін анықтап қоймай, адамның денсаулығын сақтау жолдарын, ауруды жою жағын да зерттеиді» - деп көрсеткен. Әл-Фарабидін медицинаға ерекше көңіл бөліп адам ағзасының (организмінің) кейбір тұстарын зерттегенінен мысал келтірейік: «Қайырымды қала» еңбегінде жүрек туралы өте құнды пікірлер айткан, мысалы, «жүрек -табиғи жылылыктың көзі». Баска мүшелерге жылылық нақ осыдан тарайды, олар жүректен нәр алады; «жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешқандай мүшесі билемейді» және т. б.Шынында да, жүрек жұмысы өздігінен жүзеге асады. Жүректің соғуын ешкім тоқтата алмайды. Әл-Фараби тек өз пікірлерін айтып қана қоймай, ұлылардың ұлысы Аристотель, К. Галеннің зерттеулеріне өз көзқарасын білдірген. Әл-Фараби - артына ірілі-ұсакты 150-ге жуық ғылыми еңбек қалдырған данышпан. Жаратылыстануға қатысты «Адам ағзасындағы мүшелер», «Жануарлар ағзасындағы мүшелердің құрылысы мен қызметі» және т. б. еңбектер жазған.

Тәжік дәрігері әрі философы Әбу Әли ибн Синаның (шамамен 980-1037) «Анатомия мен физиологияға кіріспе», «Дәрігерлік ғылымның ережелері» («Канон врачебной науки») еңбектері өте құнды. Бұл еңбектерінде анатомия мен физиологияны жүйелеп, қосымша мәліметтермен толықтырған. Кітап латын тіліне аударылып, 30-дан астам рет қайта басылып шыққан.

Андреас (Андрас) Везалий (1514-1564)-ғылыми анатомияның негізін салған ғалым, Италиядағы Падуан университетінің профессоры. Мәйіттермен жеке бақылаулар жүргізіп, 7 кітаптан тұратын «Адам денесінің құрылысы туралы» (1543) еңбек жазған. Бұл еңбегінде ғалым қаңқа, сіңір, бұлшықеттер, қантамырлар, жүйкелер, ішкі мүшелер, ми мен сезім мүшелерін жүйелеген. А. Везалийдің көптеген зерттеулері мен еңбектері анатомияның дамуына айтарлықтай септігін тигізді. Сондықтан да оны анатомия ғылымының негізін салушы ғалым деп орынды атайды.

Уильям Гарвей(1578-1657) - ағылшын дәрігері, анатом. Қанайналымның тұйык екенін алғаш рет дұрыс түсіндірген. Үлкен қанайналым шеңберінің болатынын ашқан ғалым. Ол физиология ғылымының негізін салушы ғалым.

Иван Михайлович Сеченовты(1829-1905) физиологияның атасы деп санайды. Қанда еріген газды алғаш рет зерттеген ғалым. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу үдерісін ашқан. 1863 жылы «Ми рефлекстері» еңбегін жарыққа шығарды.

Атақты ғалым-биолог, Нобель сыйлығының лауреаты Илья Ильич Мечников(1845-1916) лейкоциттердің (қан жасушасы) бөгде заттарды сіңіріп қорытуын фагоцитоз деп атады. Қанның лейкоцит жасушаларының қызметін жан-жақты зерттеген ғалым.Әйгілі орыс ғалымы."Адам табиғаты туралы этюдтер"деген еңбегінде қартаю және өлу проблемаларын зерттеді.

Иван Петрович Павлов (1849-1936)физиологияның дамуына үлкен үлес қосқан ғалым. Адам мен жануарлардың жоғары жүйке жүйесінің қызметін, қанайналымының реттелуін зерттеген. Жүрек бұлшықеттерінің жиырылуын тездететін, екіншісі - бәсеңдететін, үшіншісі - жиырылу күшін өзгертетін арнайы жүйкелердің болатынын дәлелдеді. Асқорыту физиологиясын зерттеп, шартты рефлексті ашқаны үшін 1904 жылы Нобель сыйлығы берілген.

Ғалымдардың анатомия мен физиология саласындағы зерттеулері ғылымның дамуына және медицинамен байланысына зор әсер етті.

Халел Досмұхамедов(1883-1939) - ұрпағының болашағы үшін күрескен қазақтың біртуар ұлы. Аз жасаса да, артына біршама еңбек жазып қалдырып үлгерген ғалым. 1920 жылдан бастап ғылыми-педагогикалық жұмыстармен шұғылданған. 1922 жылы доцент, 1929 жылы профессор атағын алған. Онық негізгі еңбектері: «Қырғыз өлкесі халқының арасында обамен қалай күресуге болады» (1918, Ташкент); «Табиғаттану» (1924, Ташкент); «Оқушының саулығын сақтау» (1925, Ташкент); «Адамның тән тірлігі» (1927, Ташкент) және т. б.

X. Досмұхамедовтың әсіресе әр мүшенің тазалығын (гигиенасын) сақтау үшін айтқан өсиеттері өз алдына бір төбе. Соның кейбіреулерінен үзіндісін ғана келтіре кетейік.

«Құлағың сау болсын десең... - құлағыңның құрылысы мен қызметін біл; құлағыңа ұрғызба, айқайлатпа, шыңғыртпа, өзің де орында; құлағыңа еш уақытта еш нәрсе тықпа; құлағыңның ішін, сыртын таза ұста...»

«Мұрның сау болсын десең... - мұрныңды әрдайым таза ұста; аузыңның тамақ жеп, сөйлеу үшін, мұрныңның тыныс алу, иіскеу үшін жаралғанын ұмытпа!»

«Тынысың сау болсын десең... - дем алғанда аузың әрдайым жабулы болсын; үйдің ішінде еденге, қабырғаға, мұрын орамалға қақырма, түкірме; киім, төсегіңді үйде қақпа; гулеген желден сақтан!»

«Көзің сау болсын десең... - ымыртта, ала көлеңкеде, жарық нашар түскенде жазба, оқыма, үй жұмысын жасама; жазғанда қою сиямен анық көрінетін сызықтың үстінен жаз; бөгде адамның сүлгісімен, бет орамалымен бетіңді, көзіңді сүртпе».

Бұл ережелер осыдан 78 жыл бұрын жазылса да осы күнге дейін құндылығын жоймай қолданылып келеді.

X. Досмұхамедов анатомия, физиология, гигиенаға бірдей көңіл бөлген. Мүшелердің гигиенасына тоқталмас бұрын оның құрылысы мен қызметін талдап барып, ең соңында гигиенасына тоқталады. Бұдан біз X. Досмұхамедовтың анатомия, физиология, гигиена ғылымдарының дамуына көп еңбек сіңіргендігін көреміз. Анатомия, физиология, гигиена ғылымдарының дамуы аталған ғалымдардың зерттеулерімен ғана шектелмейді.