Зараджэнне беларускага нацыянальна-палітычнага руху 5 страница

Кожны член Саюза сіяністў плаціў штогадовы ўзнос ("шэкель") у Нацыянальны фонд, прызначаны для выкупу Палесцінцы ў турэцкага султана, яе гаспадарчай каланізацыі і прапаганды Селянізму. 3 гэтай мэтай у Лондане быў створаны акцыянерны Яўрэйскі каланіяльны банк (ЯКБ). Збор шэкеляу і распаўсюджанне акцый ЯКБ сталі адной з галоўных задач мясцовых гурткоў селяністаў ва ўсім свеце. Справамі ЯКБ у Расійскай імперыі загадваў спецыяльны камітэт, які ўзначальваў пінскі купец першн гільдыі, буйны прадпрымальнік І.Лур'е, Кіраўнік мясцовай арганізацыі сіянісў ².

Прапаганда Селянізму знайшла шырокі водгук сярод усіх слаёў яўрэйска­га насельніцтва ў межах аселасці яўрэяў, у тым ліку ў Беларусь паводле звестак Дэпартамента паліцый, толькі ў Гомельскім Селянісцкім раёне, які ўключаў Магілёўскую, Віцебскую і Мінскую губерні, у жніўні 1898 г. налічвалася 54, а ў чэрвені 1900 г. - 92 сіяністкія гурткі. Практычна яны існавалі ў кож­ным горадзе і мястэчку Беларусі. У Пінску летам 1903 г. колькасць сіяністаў дасягала 4 тыс.³

Адной з буйных падзей у грамадска-палітычным жыцці Расіі у пачатку XX ст. стаў і Усерасійскі з'езд сіяністаў, які адбыўся ў Мінску ў жніўні 1902 г. пры ўдзеле 400 дэлегатаў. Работа з'езда шырока асвятлялася ва ўсіх расійскіх перыядычных выданнях.

^{______________________________}

¹ Бич М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.140.

² ДАРФ, ф.102, воп.72, спр.И, ч.2, арк.З 1 шш.

³ Там жа, арк.154,170, 202,1 шш.; спр.П, ч.2, "В", арк.45, 141.

Агітацыя сіяністаў за выезд яўрэяў у Палесціну спачатку адпавядала палітыкі царызму, таму перашкод для легальнай дзейнасці Селянісцкіх ар-ганізацый у першыя гады IX існавання ў Расійскай імперыі не было.

Сітуацыя змянілася ў сувязі са з'яўленнем гурткоў Паалей-Цыёна ("ра­бочых Слёна"), якія неўзабаве ўключыліся ў рэвалюцыйную барацьбу. У адозве "Да ўсіх", выдадзенай у кастрычніку 1904 г., Гомельская арганізацыя Паалей-Цыёна заявіла: "На шляху да нашага поунага вызвалення стаіць рускае самадзяржаўе... Разам з усімі прагрэсіўнымі элементамі Расіі мы павінны падарваць караш рускага самадзяржаўя, больш свабодным павінна зрабіцца наша жыццё тут". Аднак ад ідэі стварэння яўрэйскай дзяржавы аўтары адозвы не адмовіліся і толькі там спадзяваліся пачаць новае свабоднае жыццё¹.

У сувязі з пашырэннем у Сялянскім руху рэвалюцыйных плыняў улады забаранілі у 1903 г. з'езды і сходы сініятаў і ўсе публічныя праявы іх дзей-насці, а таксама грашовыя зборы. Акцыі і часовыя абавязацельствы Яўрэй­скага каланіяльнага банка, квітанцыя аб узносах у Нацыянальны фонд пад-лягалі канфіскацыі. Мясцовыя ўлады павінны былі ўзмацніць назіранне за

Сялянскімі хедарамі, бібліятэкамі, чытальнымі школамі і ншымі

яўэйскімі ўстановамі мэтай не дапусціь у іх дзейнасці накіраванай на нацыянальнае адасабленне расійскіх яўрэяў².

Бундаўскія арганізацыі. На пераломе XIX - XX стст. Бунд хутка набіраўшы і пашыраў сваю дзейнасць. У 1901-1903 гг. яго арганізацыі актыўна дзейнічалі ў Мінску, Віцебску, Гомелі, Гродне, Магілёве, Бабруй-ску, Брэсце, Пінску, Оршы, Полацку, Барысаве, Смаргоні, Ашмянах, Слоніме, Дзісне, Ігумене, Копыле, Парычах, Шклове і шэрагу іншых гарадоў і мястэчак. У склад Бунда ўваходзілі цэнтралізаваныя рэгіянальныя праф-саюзы шчаціннікаў і прыказчыкаў, яўрэйскае аддзяленне федэратыўнага прафсаюза гарбароў³.

Скарыстаўшы ідэйна-арганізацыйны крызіс РСДРП, звязаны з пана-ваннем "эканамізму", Бунд з канца 90-х гг. фактычна дзейнічаў як цалкам са-мастойная арганізацыя. Ён праводзіў свае з'езды, меў свой ЦК і друкаваны орган - газету "Арбайтар Штыме", Замежны камітэт (ЗК), які выдаваў газе­ту "Последние известия". На IV з'ездзе (красавік 1901 г., Беласток) Бунд прызнаў сінісцкую ідэю аб юнаванні яўрэйскай нацыі і абвясціў сябе адзіным прадстаўніком яўрэйскага пралетарыяту ў Расіі. 3 улікам гэтага было перагледжана рашэнне і з'езда РСДРП па арганізацыйным прынцыпе партыі (аўтаномія мясцовых арганізацый, у тым ліку Бунда, у мясцовых справах). З'езд Бунда выставіў патрабаванне аб пераўтварэнні РСДРП у 'федэратыўнае аб'яднанне сацыял-дэмакратычных партый усіх нацый, што насяляюць Расійскую дзяржаву". Разам з тым IV з'езд арыентаваў мясцо­выя камітэты Бунда на ўзмацненне палітычнай аптацыі. Але з "эка-намізмам" не парваў, паколькі лепшым сродкам для ўцягнення шырокіх мае ў рух прызнаў эканамічную барацьбу і менавіта на яе аснове раіў разгортваць палітычную агітацыю⁴.

_________________

¹ ДА РФ, ф.174,№1901-а.

² ДА РФ, ф.102, воп.72, спр.П, ч.2, "Б", арк.190; спр.Н, ч.2, "В",арк.1-2; воп.1904, спр.И, ч-2,арк.196.

³ Там жа, воп. 1898, спр.5,4.48, арк.26-29; воп. 1901, спр.621, арк.90-91; Рафес М. Очерки по истории Бунда. М.; Л., 1923. С.348-351. У

⁴ Бухбиндер Н.А. История еврейского рабочего движения в России. С.92-93.

Эканамічны крызіс, а таксама поспех прапаганды "паліцэйскага сацыялізму" ў Мінску выявіў памылковасць арыентацый Бунда на эканамічную барацьбу як галоўны напрамак дзейнасці рабочых.

У 1901-1903 гг. мясцовыя камітэты Бунда ў Беларусі рэзка ўзмацнлі антыўрадавую аптацыю, сталі арганізатарамі многіх палітычных выступ­ленняў рабочых - стачак, вулічных дэманстрацый, машфестацый, масовак (сходаў). На барацьбу з царызмам яны заклікалі рабочых усіх нацыянальнасцей, праводзілі забастоўку салідарнасці з буйнейшымі выступленнямі рабочых іншых рэгіёнаў імперый¹.

У пачатку XX ст. Бунд разгарнуў масавую аптацыю супраць сіянізму. Ідэалогія і практыка сіяністаў крытыкавалася ў дзесятках лютовак, на многіх сходах рабочых. Мара сіяністаў аб заснаванні яўрэйскай дзяржавы ў Палесціне ацэньвалася як "бязглуздая і шкодная фантазія". Скасаванне ды-скрымінацыі ўрэяў у Расійскай імперыі звязвалася са знішчэннем са­мадзяржаўя агульнымі намаганнямі яўрэйскіх і рускіх рабочых. Змагаючыся за ўплыу "на яўрэйскай вуліцы", бундаўцы нярэдка сілай разганялі сходы сіяністаў і паалей-цыяністаў².

На II з'ездзе РСДРП (1903) дэлегацыя Бунда ўльтыматыўна патрабавала прызнання яго адзіным прадстаўшком яўрэйскага пралетарыяту ў Расіі, перабудовы РСДРП па федэратыўным прынцыпе, але за праграму РСДРП, распрацаваную рэдакцыяй газеты "Искра", прагаласавала. Пасля адхілення патрабаванняў па арганізацыйным пытанні яна заявіла аб выхадзе Бунда з РСДРП і пакінула з'езд.

Бунд выключна негатыўна паставіўся да стварэння ў Беларусі і Літве інтэрнацыянальных арганізацый РСДРП, якое пачалося ў канцы 1903 г. і ў 1904 г. Бундаўскія публіцысты абвінавачвалі іх ў расколе рабочага руху, імкнуліся абмежаваць іх дзейнасць асяроддзем хрысціянскіх рабочых.

У 1904 г. Бунд заставаўся яшчэ амаль манапольным кіраўніком рабочага руху ў Беларусь Пераважная большасць палітычных стачак, вулічных дэ­манстрацый, розных маніфестацый і масовак у гарадах і мястэчках Беларусі прайшла пад кіараўніцтвам яго арганізацый³.

Утварэнне арганізацый РСДРП у Беларусі на II з'ездзе РСДРП значную большасць галасоў атрымалі прыхільнікі газеты "Искра", якая з 1900 г. выдавалася за мяжой групай расійскіх сацыял-дэмакратаў (Г. Пляханаў, П. Аксельрод, У. Лешн, Л. Мартаў іінш.). Прынятая з'ездам праграма, распрацаваная рэдакцыяй "Искры", прадугледжвала звяржэнне самадзяржаўя і ўсталяванне ў Расіі дэмакратычнай рэспублікі з правам нацый на самавыз-начэнне. Канчатковай мэтай партый абвяшчалася заваяванне дыктатуры пралетарыяту і пабудова сацыялізму на аснове тэорыі Маркса. Рэвалюцыю, якая набліжалася ў Расіі, РСДРП характарызавала як буржуазна-дэмакра-тычную. Па аграрным пытанні іскраўцы патрабавалі толькі вяртання сялянам "адрэзкаў", якія па рэформе 1861 г. адышлі да памешчыкаў.

Пры прыняцці статута іскраўцы раскалоліся на бальшавікоў і мен-шавікоў. Бальшавікі на чале з Летным выступалі за стварэнне строга за-канспіраванай і цэнтралізаванай партыі з безумоўным падпарадкаваннем ніжэйшых структур цэнтру, за пабудову партый "зверху ўніз". Меншавікі,

_________________

¹ Бич. М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.152-153,189-196.

² ДА РФ, ф.1741, №3571,19234; ф.102, воп.1904, спр.5, ч.37, т.2, арк.4; воп.226, спр.5, ч.31, "Ж", арк.140; воп.ДП, спр.5,4.17, арк.124.

³ Бич. М.О. Рабочее движение в Белоруссии в 1861-1904 гг. С.217-224.

якіх узначаліў Мартаў і да якіх неўзабаве пасля з'езда далучыўся Пляханаў, не прынялі арганізацыйныя прынцыпы, прапанаваныя Леніным, звязваючы з імі магчымасць устанаўлення ў партый дыктатуры цэнтра і культу правадыра. Пасля з'езда паміж бальшавікамі і меншавікамі разгарэлася яшчэ больш вострая барацьба за ўладу ў партый.

У сувязі з выхадам Бунда з РСДРП прьхільнікі "Искры" з дапамогай ЦК разгарнулі дзейнасць па стварэнні ў Беларусі мясцовых арганізацый гэтай партыі. Нягледзячы на моцнае супраціўленне Бунда, у канцы 1903 г. і у 1904 г. групы РСДРП з'явіліся ў Мінску, Віцебску, Гомелі, Бабруйску, Барысаве, Магілёве, Мозыры, Полацку ііншых гарадах і мястэчках краю. Узначалілі іх Палескі і Паўночна-Заходні камітэты РСДРП, створаныя ЦК партыі адпаведна ў студзені і сакавіку 1904 г. Барацьба паміж бальішавікамі і меншавікамі ў гэтых арганізацыях фактычна не праяўлялася, паколькі ім у адзначаны час давялося весці барацьбу за выжыванне з непараўнальна больш магутнымі мясцовымі арганізацыямі Бунда.

Арганізацыі ПСР (эсэраў). Агульнарасійская Партыя сацыялістаў-рэ-валюцыянераў утварылася ў першай палове 1902 г. шляхам аб'яднання шэ-рагу рэгіянальных леванародніцкіх арганізацый ігруп. Да яе далучыліся і рэшткі разгромленай рабочай партыі палітычнага вызвалення Расіі, цэнтр якой у канцы 90-х гг. у XIX ст. знаходзіўся ў Мінску. Ідэалогія і тактыка партый выпрацоўвалася ў газеце "Революционная Россия" і часопісе "Вест­ник русской революции". ПСР выступала за знішчэнне самадзяржаўя іпа-мешчыцкага землеуладання, устанаўленне ў Расіі федэратыўнай дэмакра­тычнай рэспублікі, атрыманне права яе народам на самавызначэнне свайго лесу, пабудову сацыялістычнага ладу на аснове сацыялізацыі зямлі з ўраўняльным землекарыстаннем і распаўсюджання кааперацый. Партыя не аддзяляла клас наёмных рабочых (пралетарыяў) ад працоунага сялянства, аб'ядноўвала іх адным паняццем "рабочы народ". Выключна важнае значэнне ў барацьбе з царызмам эсэры надавалі індывідуальнаму палітычнаму тэрору, якім займалася спецыяльная баявая арганізацыя.

У другой палове 1903 г. іў пачатку 1904 г. групы і камітэты ПСР аформіліся ў Віцебску, Беластоку, Гомелі, Мінску, Вільні, Дзвінску, Смаленску іБранску. У красавіку 1904 г. на з'ездзе іх прадстаўнікоў была створана Паўночна-Заходняя абласная арганізацыя. Неабходнасць аб'яднання тлумачылася спецыфікай заходняга рэгіёна, шматнацыянальным складам яго насельніцтва. Абласны камітэт узначалілі Я. Ратнер, М. Бшэнка, А. Касцюшка-Валажэвіч. Пазней у яго склад увайшлі М.Сакалоў і А. Бонч-Асма-лойсі¹. Свае праграмныя пазіцыі камітэт асвятліў у адозве "Да ўсіх", надрукаванай у ліпені 1904 г. ва ўласнай друкарні. Ён зыходзіў з прызнання: а) "заваявання палітычных правоуі неабходнай і непазбежнай часовай мэтай барацьбы"; б) права нацый на самавызначэнне; в) прынцыповай і практычнай важнасці правядзення ідэі сацыялізму і працоўныя масы сялян і рабо­чых; г) здольнасці працоўнага сяляніна і індустрыяльнага рабочага рэвалюцыйным шляхам замяніць капіталістычны лад сацыялістычным².

Такую ж ухіл заўважаўся і ў адозве Мінскага камітэта ПСР "Да ўсіх гра-мадзян", у якой парламенты заходніх краін ацэньвалася як "падманнае на-роднае прадстаўніцтва", "грамадскія гаварыльні", дзе правадырам рабочых

___________________

¹ Революционная Россия. 1904. № 51. С. 23; Зіміонка А. Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў // Беларусь: Нарысы гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Мн.,1924.С161.

² ДА РФ, ф.1741, №3110.

мас дазвалялася дзеля дабра народнага "пускаць у паветра рэвалюцыйныя фразы"¹.

Адсутнасць у ПСР да канца 1905 г. афіцыйнай праграмы прыводзіла да рознагалоссяў і супярэчнасцей у трактоўцы прынцыповых пытанняў, звяза-ных з ацэнкай тагачаснага дзяржаўнага ладу, класавай сутнасці палітыкіі характару рэвалюцыі, якая наспявала.

Восенню 1904 г. у Мінск і Беласток з-за мяжы прыехалі некалькі вядо-мых сацыялістаў-рэвалюцыянераў на чале з М.Сакаловым ("Мядзведзем"). Гэта 6ылі прыхільнікі тактыкі аграрнага тэрору як галоўнага сродку бараць-бы з памешчыкамі і ўрадам. У Жэневе яны групаваліся вакол К. Брэсцка-Брашкоўскай. ЦК ПСР дазволіў ім выезд у Расію для прапаганды сваіх поглядаў у партыі, але забаранілі практычную дзейнасць такога роду. Група пачала прапаганду не толькі аграрнага, але іфабрычнага тэрору, г. зн. вы-ступала з лозунгам ажыццяўлення праграмы-максімум шляхам знішчэння памешчыцкай і буржуазнай уласнасці. Дадзены лозунг прадугледжваў так-сама экспрапрыяцыю казённых і прыватных грашовых сродкаў на рэвалю­цыйныя мэты ("эксы"). Так, у ПСР утварылася плынь "максімалістаў", якая па сваіх поглядах моцна наблізілася да анархістаў. Прапаганда гэтых погля­даў у эсэраўскіх арганізацыях Заходняга краю знайшла спрыяльную глебу. ЦК ПСР спрабаваў прымусіць Сакалова і яго прьхільнікаў падпарадкавац-ца афіцыйнаму партыйнаму курсу, аднак поспеху не меў².

У цэлым дзейнасць мясцовых арганізацый ПСР у заходніх губернях у 1903-1904 гг. абмяжоўвалася выданнем і распаўсюджаннем лістовак, іншай партыйнай літаратуры, правядзеннем сходаў сваіх прыхільнікаў, зборам сродкаў на патрэбы рэвалюцыйнай дзейнасці. Прыкметнага ўплыву сярод рабочых і сялян яны не дамагліся. Так, паводле звестак жандарскага ўпраўлення, камітэт ПСР у Мінску не мог правесці сваімі сіламі якіах-не-будзь масавых акцый, у сувязі з чым члены арганізацыі далучалюя іншы раз да забастовак і дэманстрацый, арганізаваных бундаўцамі і групай РСДРП³. Тое ж назіралася і ў іншых гарадах.

Польская партыя сацыялістычная ў Літве (ППС у Літве).Да ліку пер-шых сацыялістычных партый, створаных у Расійскай імперый, адносілася Польская партыя сацыялістычная. У праграме ППС, прынятай на з'ездзе ў Парыжы ў 1892 г., з,ящлялася, што яе канчатковай мэтай з'яўляецца "завая-ванне палітычнай улады пралетарыяту і праз пралетарыят" і пабудова сацы-ялістычнага ладу шляхам паступовага пераходу зямель, сродкаў вытвор-часці і камунікацый у грамадскую ўласнасць. Галоўнай з першачарговых за­дач абвяшчалася заваяванне незалежнай Польскай рэспублікі, заснаванай на ўсеагульным выбарчым праве з тайным галасаваннем, народным закана-даўстве, іншых дэмакратычных правах і свабодах. У барацьбе за незалеж-насць ППС разлічвала на ўзаемадзеянне з усімі непралетарскімі нацыя-нальна-патрыятычнымі арганізацыямі Польшы. Прадугледжвалася до-браахвотнае аб'яднанне з іншымі народамі на прынцыпах федэрацыі. З'езд прызнаў неабходнасць пашырэння дзейнасці ППС "на правінцыі, раней звя-заныя з Польскай рэспублікай", г. зн. на Літву, Беларусь і Украіну, для ства-рэння разам з літоўскімі, беларускімі і ўкраінскімі арганізацыямі аб'яднанай палітычнай сілы з мэтай вызвалення краю ад прыгнёту царызму. Задача

^{_____________________________}

¹ ДАРФ,ф.1741,№2535.

² Спиридович А.И. Партия социалистов-революционеров и ее предшественники. СПб.,
1916. С.173-176.

³ ДА РФ, ф.102, воп.72, спр.1800, ч.З, арк.14.

308звяржэння царызму ў саюзе з расійскім вызваленчым рухам не ставілася. Рэзка адмоўна аднеслася ППС да Бунда, яю не падтрымаў лозунг барацьбы за незалежную Польшчу.

У пачатку 1902 г. кіраўніцтва ППС атрымала звесткі аб падрыхтоўцы пе-цярбургскім гуртком В.Лваноўскага з'езда з мэтай стварэння Беларускай рэ­валюцыйнай партыі. У сувязі з гэтым на VI з'ездзе ППС у чэрвені 1902 г. была прынята закрытая "беларуская рэзалюцыя", паводле якой Выканаўчы камітэт павінен быў паслаць на з'езд сваіх прадстаўнікоў, каб выказаць бела-рускім сацыялістам ампатый і пажаданні імкнуцца да незалежнасці і федэрацыйных стасункаў з ППС. Разам з тым ППС прызнала сябе правамоцнай аказваць уплыў на беларускае насельніцтва даступнымі ёй сродкамі, якія не супярэчылі б прынцыпам і інтарэсам Беларускай сацыялістычнай арганізацыі.

У верасні 1902 г. групы ППС, якія дзейнічалі ў Літве і Заходняй Бела-русі, аб'ядналіся ў рэгіянальную арганізацыю - ППС у Літве. У рэдакцый-ным артыкуле свайго часопіса "Шайка" ("Барацьба"), выдадзенага ў каст-рычніку 1902 г., яна заявіла аб агульнасці мэт пралетарыяту Польшчы і Літвы, пастаўленага перад неабходнасцю барацьбы з царскім дэспатызмам за незалежнасць сваёй радзімы, а затым іза пабудову сацыялістычнага ладу. ППС у Літве паставіла перад сабою задачу аб’яднаць усе мясцовыя сацыялістычныя арганізацыі, каб агульнымі сіламі знішчыць агульнага ворага¹.

У пачатку 1903 г. ППС у Літве выдала ў Лондане тры аптацыйныя бра-шуры на беларускай мове: "Хто праўдзівы прыяцель беднага народу", "Гу-таркі аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць" (варыянт "Дзядзью Антона"), "Як зрабіць, каб людзям стала добра на свеце". У іх выкрывалася антынарод-ная сутнасць тагачаснага дзяржаўнага ладу, палітыкі царызму, прапаганда-валіся ідэі работніцка-сялянскай рэвалюцыі з мэтай выгнання цара і паноў, і ўсталявання народаўладдзя і пабудовы сацыялізму. Шлях да яго ППС ба-чыла ў пераходзе ўсёй зямлі, фабрык, чыгунак ва ўласнасць народа, у ар-ганізацыі супольнага гаспадарання на аснове абавязковай працы ўсіх здольных да яе людзей і размеркавання атрыманай прадукцыі ў адпаведнасці з патрэбамі кожнага працаўніка. "Багацтвы ўсялякія будуць цэлага народу, усіх працуючых. Гэтыя багацтвы будуць ляжаць у крамах, а кожны, хто пра-цуе, будзе браць, што патрэбна, без грошай, толькі пакажа білет, што ён ёсць работнік, то значыць, што працуе ці пры зямлі, ці на фабрыцы"². Прыхільнікамі сацыялізму ППС у Літве лічыла пралетарыяў, якія працавалі на фабрыках, беззямельных імалазямельных сялян інават багатых гаспадароў³.

Змест названых брашур сведчыць, што ППС у Літве падзяляла ідэі не марксісцкага, а народніцкага сацыялізму. Галоўны матыў аптацьй - сацы-яльна-палітычны. Стваральнікі партыі мелі на мэце аб'яднаць пад сваім кіраўніцтвам усе антыўрадавыя сілы ў Літве і Беларусі. Фактычна ППС у Літве супрацьпастаўлялася спробам стварэння беларускай нацыянальна-дэмакратычнай партыі, якія ў той час актывізаваліся, каб прывабіць бе-

______________________

¹ ДА РФ, ф.102, воп.ДП, спр.5, ч.17, арк.94.

² Як зрабіць, каб людзям стала добра на свеце. Лондан, 1903. С. 10.

³ Хто праўдзівы прыяцель беднага народа. Лондан, 1903. С. 15.

ларусаў, яна ў сваіх беларускамоўных выданнях не засяроджвала увагі на польскім нацыянальным пытанні. Лозунг барацьбы за незалежнасць Поль-шы не ўпамінаўся. Разам з тым цалкам замоўчвалася і беларускае пытанне -у брашурах не сустракаліся нават словы "беларусы" ці "Беларусь".

У лютым 1903 г. у часопісе "РггесЫшк" ("Світанак"), органу Замежнага камітэта ППС, была апублікавана адозва Беларускай рэвалюцыйнай партыі "Да штэлігенцыі" з заклікам да адраджэнскай, нацыянальна-культурнай дзейнасці на карысць свайго народа. Публікацыя суправаджалася камента-рыем рэдакцый, у якім яна выказала прынцыповую гатоўнасць ППС падтрымаць "працэс ператварэння беларускага народа ў нацыянальнасць", але ўсё ж вельмі скептычна адашла перспектыва беларускага адраджэння. Больш карыснай у гэтых адносінах часопіс прызнаў не нацыянальна-куль-турную дзейнасць "беларускіх патрыётаў", а распаўсюджанне рэвалюцый­най літаратуры ППС на беларускай мове. У каментарыі дастаткова выразна прасочваўся намер ППС узначаліць барацьбу беларускага сялянства су-праць царызму пад сваім сцягам. Беларускім патрыётам адводзілася роля памочніка ППС. На такую ролю БРП не магла пагадзіцца. Адчуўшы нязгоду і супраціўленне, Цэнтральны рабочы камітэт ППС у чэрвені 1903 г. па пра-панове Ю.Пшсудскага вырашыў спыніць выданне аптацыйнай літаратуры на беларускай мове¹.

Утварэнне Беларускай сацыялістычнай грамады. На пераломе Х1Х-ХХ стст. нефармальныя гурткі беларускай моладзі, студэнтаў і гімназістаў існавалі ў Пецярбургу, Мінску, Вільні. Восенню 1903 г. на вучобу ў Пецярбург прыехалі браты І. А. Луцкевічы, А. Пашкевіч. Беларускі асяродак у сталіцы аб'яднаўся ў круг беларускай народнай асветы з мэтай разгортвання нацыянальна-культурнай дзейнасці. Сярод членаў круга была і радыкальная частка, якая адраджэнне Бацькаўшчыны звязвала з пад-рыхтоўкай народнай рэвалюцыі іімкнулася да стварэння нацыянальнай рэ­валюцыйнай партыі². 3 гэтай мэтай вясной 1902 г. планавалася склікаць з'езд, аднак па невядомых прычынах ён не адбыўся³.

Тым не менш ад імя Беларускай рэвалюцыйнай партыі восенню 1902 г. была выдадзена на гектографе адозва "Да інтэлігенцыі" (на польскай мове). Як адзначалася вышэй, у лютым 1903 г. яе апублікаваў часопіс "Рrzedswit"⁴. Адозва рэзка крытыкавала асіміляваную беларускуюинитэлигенцыю, якая пайшла на службу іншым народам, і заклікала яе да шырокай асветніцка-ад-раджэнскай дзейнасці на карысць свайго народа, ставіўшы ёй у прыклад паспяховую дзейнасць чэшскіх, літоўскіх, сербскіх, харваціх, балгарскіх адраджэнцаў.

У той час ВЛваноўскі паспрабаваў наладзіць выданне газеты "Свабода" як органа БРП. Падрыхтаваныя ў Пецярбургу матрыцы васьмі старонак яе першага нумара ён на зімовых канікулах 1902-1903 гг. прывёз у бацькоўскі маёнтак Лябёдка Лніцкага павета і зрабіў на гектографе з дапамогай брата і

________________

¹ Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.31-32.

² Новина А. Белорусы. СПб., 1909 (Оттиски из сборника "Формы национального движения в современных государствах"); Лущевіч А. За дванцаць пяць гадоу (1903-1928). Успаміны аб працы першых беларускіх палітычных арганізацый: Беларуская рэвалюцыйная грамада, Беларуская сацыялітычная грамада. Вільня, 1928; Мн., 1991; Бурбк А. Беларуская сацыялітычная грамада ў першым перыядзе яе працы (1903-1907) // Вестник наркомпроса
ССРБ. Мн., 1921; Зіміонка А. Партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў // Беларусь: Нарысы гісторыі, культуры і рэвалюцыйнага руху. Мн., 1924.

³ Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.31-32.

⁴ Там жа. 5.28-29.

трох братоу Валэйкаў з суседняга фальварка 200 экземпляраў. Аднак па за-гаду бацькі амаль увесь наклад давялося знішчыць. 3 матэрыялаў нумара за-хаваліся толькі вершы А.Пашкевіч (Цётм) "Мужыцкая доля" і Ул.Сыракомлі "Добрыя весці". У апошнім творы антырасійскія матывы былі замене­ны антыцарскім, а ідэі класавай згоды сялян і шляхты -ідэяй салідарнасці рабочых і сялян¹.

У сувязі з выданнем адозвы "Да інтэлігенцыі" ў беларускім асяродку сталіцы ўзмацніліся рознагалоссі па пытанні, якому напрамку ў далейшай дзейнасці аддаць перавагу - нацыянальна-адраджэнскаму ці рэвалюцыйна-му. В.Лваноўскі адстойваў першы, браты Луцкевічы - другі. Спрэчкі закон-чыліся расколам БРП. Іваноўскі засяродзіўся на дзейнасці ў крузе белару­скай народнай асветы, а Луцкевічы заняліся стварэннем Беларускай рэва­люцыйнай грамады².

У канцы снежня 1903 г. у Вільні адбыўся першы з'езд БРГ³. На ім грама­да была перайменавана з рэвалюцыйнай у сацыялістычную і прыняла праг-раму, у якой заявіла аб сваім імкненні знішчыць капіталістычны парадак і аддаць у рукі ўсяго народа зямлю, сродкі вытворчасці і камунікацыі для су-польнага ўладання. Найбольшай перашкодай на шляху да сацыялізму прызнала "палітычную няволю". Адсюль выводзіла бліжэйшую мэту - звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі агульнымі намаганнямі "з пралетарыятам усіх народаў Расійскай дзяржавы". Форму будучага дзяржаўнага ладу ў Расіі яна не вызначала, аднак выказалася за тое, "каб усе народы мелі наиболь­шую свабоду". Фактычна грамада заявіліа аб сваім жаданні стварыць у час капіталізму незалежную дэмакратычную рэспубліку. Яе палітычную аснову павінны былі скласці простае, агульнае, роўнае выбарчае права з тайным галасаваннем, народнае заканадаўства, "выкананне найвышэйшай улады праз Канстытуцыйны сход", ліквідацыя пастаяннай арміі з заменай яе агульным народным апалчэннем, роўнасці ўсіх людзей незалежна ад полу, нацыянальнасці і веравызнання, бясплатны суд, выбарныя суддзі, падсуд-насць чыноўнікаў, аддзяленне царквы ад дзяржавы і школы ад царквы, сва­бода слова, друку, сходаў, забастовак і інш.

Па аграрным пытанні праграма БСГ патрабавала скасавання прыватнай зямельнай уласнасці, абвяшчэння права кожнага чалавека на апрацоўку зямлі "сваімі рукамі без скарыстання чужой працы", і заяўляла аб неабход-насці адначаснай прапаганды 'ідэі ўсестаронняга сябравання і таварыстваў" з мэтай пераходу да сацыялістычнай гаспадаркі. У праграме былі патраба-ванні 8-гадзіннага рабочага дня, вызначэння мінімуму заработнай платы, роўнай платы пры роўнай працы, бясплатнай медыцынскай дапамогі, бясплатнага, абавязковага і поўнага навучання для усіх за кошт краю і інш. Праграма мела дэвіз "Працавітая бедната ўсіх краёў, злучайся!"⁴

Змест праграмы сведчыць, што БСГ засноўвалася на ідэях народніцкага сацыялізму і па пытаннях стратэгій рэвалюцыйнай барацьбы прыкметна ра-зыходзілася з ППС. Ад эсэраў яна адрознівалася непрызнаннем індывіду-альнага палітычнага тэрору як сродку рэвалюцыйнай барацьбы. Варта адзначыць і тое, што БСГ у 1903 г. абвясціла сябе нацыянальнай беларускай палітычнай арганізацыяй, не прэтэндуючы на аб'яднанне "працавітай бед-наты" іншых нацыянальнасцей краю.

________________

¹ Тиrопеk J. Waclaw Iwanowski I odrodzenie Bielarusi. S.29-31.

²Там жа. 5.34.

³Там жа. 5.34.

⁴Турук Ф. Белорусское движение. М„ 1921. Приложение №7. С.83-84.

311

У 1904 г. грамада разам з ідэйна блізкімі ёй Літоўскай сацыял-дэмакра-тычнай партыяй, ППС і Латышскай сацыял-дэмакратыяй выдала адозву "Таварышы", а сумесна з ППС - адозву "Брацця мужыкі" У адозвах выкры-ваўся захопніцкі, антынародны характар расійска-японскай вайны. Ад імя працавітага народа Полышы, Літвы, Беларусі, Латышскай зямлі чатыры названыя партыі заявіл: "Мы дзеці зваяванай праз цара зямлі на нашы патрэбы і карысці казна не глядзіць ніколі; засудзілі нас на здзек. 3 нас казна найбольш дзярэ падаткаў..." Вызваленне з-пад прыгнёту яны звязвалі з па-ражэннем царызму ў вайне. Другая адозва заклікала запасных не ющ добра-ахвотна на вайну, уцякаць, а мабілізаваных сілай - згаворвацца і бунтавацца ў войску, шкодзіць, рабіць усё, "каб цар прайграў вайну", "тады правіцельст-ва аслабнець, тады мы скарэй яго паборам і завядзём лепшыя парадкі. Тады не будзіць панавання, ўсе будзем роўныя, будзем працаваць не на правіцельства і паноў, а толькі на сябе; будзем самі ўпраўляць сабой па праўдзе і справядлівасці, не будзе тады бяды і крыўды..." 3, яўленне лепшых парадкаў звязвалася з пераходам усёй зямлі да працоўнага народа і да ўраўняльнага землекарыстання¹.

^{_____________________}

¹ ДГА Лгтвы, ф.446, воп.3,1904, спр.400, арк.125,149.

Уздым рабочага руху

Усе .паказчыкі рабочага руху ў 1901г. значна перавышалі паказчыкі па-пярэдніх гадоў. Асабліва прыкметным быў рост колькасці вулічных дэман-страцый. Урад адказаў на гэта ўвядзеннем у Віцебску, Мінску, Гомеле Магілёве і ва ўсёй Віцебскай губерні надзвычайнага становішча, што прывя-ло да рэзкага зніжэння ў 1902 г. колькасці дэманстрацый. Прыкметна змен-шылася таксама ў гэтым жа годзе колькасць эканамічных стачак. Палітычныя страйкі ўтрымаліся на ўзроўню 1901 г., але колькасць іх удзельнікаў была амаль удвая меншай, чым эканамічных.

Небывалы ўздым рабочага руху назіраўся ў 1903 г. Колькасць эка-намічных стачак у параўнанні з 1902 г. павялічылася больш чым у два, а іх удзельнікаў - у тры разы. Але хваля палітычных забастовак нарастала знач­ка хутчэй і па сваім размаху ў 1903 г. яны значна перавышалі эканамічныя стачкі. У 11 разоў вырасла колькасць вулічных дэманстрацый, амаль у пяць разоў - масовак і маніфестацый. Дэманстрацыя, як правіла, праводзілся пад аховай узброеных дружыннікаў¹.

У 1904 г. у сувязі з крызісам размах эканамічнай барацьбы па колькасці
ўдзельнікаў зменшыўся ў два разы. У той жа час хваля палітычных выступ­
ленняў, асабліва дэманстрацый і масовак, узмацнілася. У сходах, маніфеста-
цыях, дэманстрацыях і забастовках пратэсту ўдзельнічала больш за 11 тыс
рабочых Беларусі . Палітычны рух у 1904 г. ахапіў 44 гарады і мястэчкі (на 60 % больш, чым у 1903 г.)². ^ч