Мық, қырымтатар және қарашай-балқар тілдеріндегі фразеологиялық параллельдер

Қыпшақ-половец подгруппасына көне тілдерден - половец немесе құман тілі, қазіргі тілдерден - қарайым, құмық, қарашай, Қырым татарларының тілі кіреді. Олар басқа топ тілдерінен төмендегідей ерекшеліктер арқылы бөлектенеді.

• с дыбысының орнына ш дыбысы, ал ш дыбсының орнына аффрикат ч дыбысы қолданылады;

• Өзге шағын топтарға қарағанда й дыбысының орнына ж дыбысы өнімді қолданылады [57;106б].

Кавказ тауының етегінде жасайтын түркі тілдес халықтардың бірі – қарашай-балқарлар болып табылады. Олар тілі жағынан бір-біріне өте жақын қарашай және балқарлардан тұрады да, қарашайлар Карачай-черкес автономиялық облысында, балқарлар болса Кабардин-балкар автономиялық республикасында жасайды. Қарашай-балқар халықтарының этникалық тарихы толық зерттелмеген. Көпшілік ғалымдардың пікірінше, олар алаңдардың ұрпағы. Бірақ ғылым дүниесінде басқа жорамалдар да жоқ емес. Дегенмен де қарашай мен балқарлар өздерін аландармыз деп атайды. Сонымен бірге өздері жасаған жер атымен байланысты қарашайлы, балқарлы, басқаншылы, халамлы, чегемлі, бызынгылы деп те атайды. Тілшілердің пікірінше, қарашай-балқар тілінде бұлғар, хазар, оғыз және қыпшақ тілдерінң элементі сақталған. Соңғы тіл элементі басым болғандықтан оны қыпшақ тілдерінің құрамына қосады.

Құмық тілі- дағыстанда жасайтын түркі тілдес құмық халқының сөйлеу және жазба тілі. Құмықтар өздерінің ата тектерін хазарлармен байлныстырады. Тарихи деректерге жүгінетін болсақ, қазіргі құмықтардың тұрған жерлерінде заманымыздың бас кезінде түркі тектес халықтардың жасағандығы туралы деректер бар. Жалпы құмықтардың этникалық құрамында қыпшақтар мен оғыздардың ықпалы күшті болғандығы анық.

Құмық тiлiнiң табиғаты жайлы көзқарастар екi бағытта өрбидi, бiрiншi бағыттағы зерттеушiлер ХIII ғасырға дейiн-ақ қалыптасқан қыпшақ тiлi ретiнде таныса, екiншi топтың пiкiрi монғол шапқыншылығынан кейін қыпшақтық сипаты басымдыққа ие болды дегенге саяды. Құмық этнонимiн IХ ғасырдың екiншi жартысында қалыптасқан түркiлiк тайпалық одақ — Қимақ бiрлестiгiнiң негiзгi халқының атауы «қимақ» этнонимiнен таратушы пiкiрлер белгiлi болғанымен, «құмық» этнонимiнiң шығу тегi, құмық халқының этногенезi, даму кезеңдерi жеткiлiктi дəрежеде зерттелмеген. Қыпшақ тiлдерiне тəн белгiнi сақтаған құмық тiлiнен кавказ тiлдерiнiң де ықпалы байқалады. Құмық тiлiнiң басқа қыпшақ тiлдерiнен басты ерекшелiгi, кайтак жəне таулық диалектiлерiнде дауыстылар үндестiгi əлсiз [58; 287-293].

Қырым татарларының отаны – Қырым түбегі. Олар ұлы отан соғысы жылдарында Өзбекстанға., т.б. өлкелер жер аударылды. Қазір қырым татарларының көбі Қырымда, Өзбекстанда, және Украиннаның оңтүстік облыстарында тұрады. Қырым татарларының этникалық құрылымы бір тектес болмаған сияқты. Тарихи деректерге қарағанда, Қырым түбегінде жасаған халықтар көп тоғысулардан кейін барып қалыптасқан. Мысалы, Қырымда гректер де, түрктер де, орыстар да, украиндар да тұратыны анық. 1778 жылы Орыс әкімшілігі Азов теңізі бойына христиандарды көшіреді. Сол кездегі деректерге қарағанда, гректердің бір тобы – румейлер қырым татар тілінде сөйлеген. А. Н. Гаркавец румейлермен бірге урум тілі де қазіргі күнге дейін бар екенін және ол түркі тектес тіл екендігін көрсетеді. Кей ғалымдар қазіргі қырым татарларын антропологиялық жақтан еуропалықтардың қатарына қосады. Демек, бұл – бір кездерде Қырымда үстемдік еткен қыпшақтар уақыт өте келе жергілікті халықтармен қосылып, өздерінің сыртқы кейпін де өзгертіп жіберген деген сөз[58;294бет].

Батыс қыпшақ тобына жататын қырым татарлары тiлi оғыз ықпалына ұшыраған тiлдер қатарында қарастырылады. Тарихи деректер бойынша қырым татарлары тiлiне оғыз тiлдерiнiң ықпалы 1475 жылдары, Қырым өлкесiнiң Түркияға қосылу кезеңiнен басталып, 1783 жылы Қырымды Ресей патшалығының отарлауынан кейiн де үзiлмеген. Қырым татарлары тiлiндегi Ceçe ~ Seşe, Toğunçu, Topay Kemelçi т.б. топонимдердi негiзге ала отырып, Х.Янковский «жер-су жүйесiнiң қалыптасуы барысында қыпшақ сөз қорының үлесi, əсiресе Қырым түбегiнiң оңтүстiк далалық өңiрлерiнде жиi кездеседi. Осы сөз қазынасы бүгiнгi тiлдерден қыпшақ қорын ең толық күйде сақтаған қазақ, қарақалпақ, ноғай тiлдерiмен сəйкестiктi көрсетедi» дейдi. Қырым татарларының да этностық құрамы толық зерттелмеген. Олардың бір бөлігі өздерін «ноғайлармыз», «маңғыттармыз» деп атауы, əрі тілінің қыпшақ тобына жататын басқа түркі тілдеріне өте жақын болуы бұрын Қырымды билеген қыпшақтардың ұрпақтары екенін көрсетеді. Тарихи деректер халыққа «татар» этнонимiнiң берiлуi ХIII–ХIV ғасырлардағы Қырым хандығының үстемдiк еткен кезеңге сəйкес келетiнiн аңғартады. Қырым татарлары тiлiнiң негiзгi ерекшелiктерi кейдиалектiлерiнде е дыбысының орнына ä дауыстысының қолданылуын, фарингаль һ фонемасының, екiншi дəрежелi созылыңқы дауыстылардың пайдаланылуын атауға болады [59; 49-50бет].

Тамыры сан ғасырлық тарихтан алатын түбі бір түркілік өркениеттің дәстүр жалғастығын, сабақтастығын анықтауға негіз болатын рухани, тарихи, әдеби-мәдени атрибуттар мен материалдық құндылықтар шексіз мол. Бұндай құндылықтардың санатында тілде сақталған деректердің де орны өзгеше. Халық тарихындағы түрлі құбылыстар сол халықтың тілдік деректерінде – тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдерінде тұрақталып қалады. Өйткені, тіл – халық өмірінің айнасы. Әдетте, фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің әсері зор. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда, ондағы ұлттық дүниетаным, ұлттық қабылдау, ойлау ерекшеліктері бірден көрінеді. Фразеологиялық мағынаға негіз, тірек болатын дүние – адамдардың күнделікті күйбең тіршіліктеріндегі көріп жүрген түрлі құбылыстар, заттар, көріністер ықпалы.

Қарашай-балқар халқының мәдениетінде жалпы түркілік көшпенді мәдениет негіздерімен бірге, автохондық кавказ мәдениетінің әсерлерін көреміз. Осы екі мәдени құрамдас бөлігінің бірлігі құмық, қарашай-балқар халқының мәдени-танымдық ерекшелігін айқындайды. Әрине, бұл халықтардың танымында түркілік мәдениет ақпараты негізгі арқау ретінде танылады. Дегенмен, кавказ халқының, кавказдық мәдениет негіздері де біртіндеп халық санасынан көрініс тапқан. Мәселен, түркі халықтарында тасқа киелі деп табыну сақталған. Қарашай-балқар халқында тасқа табынудың элементтері әлі сақталып отыр. Ертеде қарашай-балқар жерінде халық табынатын налат-таш (ар-ұят тасы) дәстүрі болған екен. Ол жайында ғылыми еңбектерден мынадай деректер кездестіреміз: «Безусловно, стоящие в по сей день в современных селах Налат-таши утратили свою ритуальную функцию, но живя в рассказах стариков, они сохраняют функцию передачи этнического мировосприятия подрастающему поколению». [60;25]. Сол бір кезеңдерде ұят тірлік жасаған адамды осы тасқа байлап, масқаралайтын болған екен. Бұл тілдегі «сабырлыгьы ташха байлангьан», яғни «сабырлы» деген ұғымдағы оралым осы дәстүрге байланысты қалыптасса болса керек.

Сол сияқты қарашай-балқар тілінде «къычырыучу таш» ұғымы да қолданылады. Бұл ертедегі ауыл ақсақалдарының кеңесетін орны болған. Шамасы жиылу үшін осы тастың үстіне шығып, айғайлап хабар таратқан болса керек. Бұл халықта әрбір ауылда, тіпті әрбір әулеттің арасында табынатын өз тастары қойылған. Бұдан біз тасқа деген ерекше көзқарас қарашай-балқар халқының өмірінде ерекше орын алғанын көреміз. Оның көрінісі халық тіліндегі бірқатар тұрақты тіркестерінде де сақталған: «ташны сыгьып кьан суургьан» тастан су шығару, «балтасы ташха тийген» салы суға кету т.б. Келтірілген тұрақты тіркестер халықтың тұрмысында тастың рөлі ерекше болғандығынан хабар бере алады. Аталған сенімнің көрінісі башқұрт, татар халықтарында да сақталып отыр. Мысалы башқұрт тілінде: «ташка үлһәйм» (көз тимесін деген мағынада), «таш казык һымак!» «Таш маңлай!» сор маңдай, «Ташын ашаһын!» (қарғыс) [61;131].

Қарашай-балқар тіліндегі соматикалық фразеологизмдердің «құлақ» микротемасындағы қатысымен жасалған тұрақты тіркестерінде біршама семантикалық ерекшелік кездеседі. Мысалы, құлақты мұрынға байлау «қатты тырысу, талаптану» сияқты фразеологизмдердің қолданысы басқа қыпшақ тілдерінде таралмаған.

Бет, жүз сөздерімен жасалған фразеологизмдер қыпшақ тобындағы тілдерде негізінен ұят, ар, намыс ұғымдарына қатысты, ал жақ сөзіне қатысты оралымдар негізінен ұру, соғуға қатысты, жүдеулікке қатысты оралымдарда семантикалық жағынан ортақтығын сақтаған. Жүз сөзіне қатысты бет сөзінің фразеологизм жасаудағы активтігі құмық, қарашай-балқар тілдерінде айқынырақ байқалады. Мысалы, қбалқ: бет алышлындыргъан, бет ташлагъан «бет бұру», бети-къуту кетген, бети ак учхун болгъан «өңі қашу», бет тюклери тургъан «ашулану», құм: беть ярыкълык тапмакъ «абырой табу» т.б. Ал, татар, башқұрт, қазақ және қарақалпақ тілдерінде бет сөзіне қарағанда жүз, қазақ тілінде жүз сөзімен қатар, «өң» сөзі фразеологизмге ұйытқы болуда өнімділігімен ерекшеленеді. Бұны біз жалпы түркі тілдерінде кездесетін екі жүзділік, яғни «сөзінде тұрмайтын, құбылма адам» деген ұғымдағы фразеологизмдердің қолданыс ерекшелігінен анық байқаймыз.

Татар тілінде: ике йөзлү

Башқұрт тілінде: ике йүзлү

Қазақ тілінде: екі жүзді

Қарақалпақ тілінде: еки жүзли

Құмық тілінде: эки бетли

Қырымтатар тілінде: экеюзли

Құмық тілінде: эки бетли

Қарашай-балқар тілінде: эки бетли

Демек, қарашай-балқар, құмық тілдерінің жалпы лексикасында көне түркілік жүз сөзі қолданыстан ығыстырыла бастаған.

Қарашай-балқар тілінде аяқ сөзімен қатар борбай сөзі қолданылады. Сол себепті болса керек бұл тілде борбай сөзінің қатысымен шаршау, қажу мағынасының айналасында фразеологизмдер қалыптасқан. Мысалы: борбайдан тынаргъа, борбайлар кыйыларгъа, борбайлары бошайгъан, борбайлары юзюлген, борбайсыз болгъан «шаршап, болдыру» т.б.

Қарашай-балқар, құмық және қырымтатар тілдеріндегі бір мағынада жұмсалатын тұрақты тіркестердің құрамы ауысып келеді. Мысалы, қ.тат: Козъ ачып юмганъдже, қ. балқ: Кёзню джумуб ачхынчы, құм: Гѐз юмуп, гѐз ачгъынча «лезде, әп-сәтте», «ит пен мысықтай» фразалық тіркесі үш тілде де әртүрлі: қ.татар: Копекнен мышыкъ киби, құм: Ит де мишик де йимик, қ.балқ: Ит бла киштикча, ал «бір аяғы көрде, бір аяғы жерде» тұрақты тіркесі қырымтатар тілінде «бир аягъы мезарда» түрінде кездеседі.

Батыс қыпшақ тобы тілдерінде де жылқы малына үй жануары ұғымынан кеңірек ежелгі тотемдік көзқарас сақталған. Яғни, жылқы малы тек мініс малы ғана емес, киелі сипатта танылған. Мысалы, қарашай-балқар халқы жылқы малын киелі деп есептеп, оның бас сүйегін үйге іліп қою ырымы орын алғандығын біз зерттеу еңбектерінен кездестірдік. Қарашай-балқар халқында «Аттын башы кюндю» яғни аттың басы күнмен тең деген қанатты сөзінің сыры осында жатыр. Бұл халық аттың басын қадір тұтып, есікке іліп қоятын ырымы әлі күнге сақталуда. Жалпы, құмық және қырымтатарлары тілдеріне қарағанда қарашай-балқар тілінде «ат» микротемасы қатысқан фразеологизмдер молынан кездеседі. Мысалы, Ат артысына миндиргенинде, джерни тилей эди, Ат аунаса, тюк къалыр, Ат басханны джер биледи, Ат башындан, Ат юсюнден, Атны бурнун бурсанг, джауурун унутур, Ат оюн этдирирге, Атны эки къулагъы кибик т.б.

Ас, су әзірлеу, тағам түрлері де этнос мәдениетінің белігілі бір көрсеткіші болып табылады. Мысалы, қ.балқ: бир хамурдан басгъандай, қ.татар: Бир хамырдан басгъандай, құм: Бир хамурдан басгъандай «Ұқсас» т.б. фразеологизмдер аталған халық өміріндегі жиі қолданылатын тағам түрлерінен хабар береді. Сонымен қатар, құмық және қарашай-балқар тілінде «қарбыз» сөзі қатысқан : эки харбуз бир къолгъа сыймай (сыйышмай)/ Эки харбыз бир ууучха сыйынмаз сияқты фразеологизмдерді кездестіреміз.

Түр-түстікке қатысты құмық, қарашай-балқар және қырымтатар тілдерінде өте аз.

Жалпы, құмық, қарашай-балқар, және қырымтатар тілдерінде ата-ана өте құрметтелетіні байқалады. Сондықтан болу керек, аталған тілдерде басқа түркі тілдеріне қарағанда ата-ана сөзімен жасалған фразеологизмдердің молдығы назар аудартады. Мысалы, қ.балқ: ананг ярылсын! (қарғыс), анангъ оьлсюн!, анасының хонтайы «еркетай», анасын йылатмакъ «қинау», анасыны увузларын кьускъан «әбден шаршаған адам», анасы оьлген «бақытсыз»т.б.

Таулы кавказ өмірін мекен еткен қарашай-балқар, құмық фразеологизмдерінде орыс тілінен басқа квказ ийберий тілдерінің әсері байқалады. Түркі дағыстан тілдерінің байланысы Н. С. Джидалаевтың, К. С. Кадраджиевтің зерттеу еңбектерінде жақсы сөз болған. Мысалы, құмық тіліндегі дазуда турмакъ «өз орнын білу», дазудан чыкмакъ «шектен асу» фразеологизмдері басқа түркі тілдерінде кездеспейді.

Осы ретте қырымтатарларының фразеологизмдеріндегі өзгешеліктерді атап өтуге болады. Мысалы, «запарта чекмек» фразалық тіркесіндегі запарта итлян тілінің < ит. saparta «сөгіс» сөзі болып табылады. Бұл жерде біз ертеде қырымтатарларының Қырым түбегі аймағында италяндықтармен тарихи байланысы болғандығын аңғарамыз.

Құмық, қырымтатар және қарашай-балқар тілдеріндегі фразеологиялық параллельдерді қарастыруда құмық Н. Э. Гаджиахмедовтың «Кумыкско-русский словарь фразеологических единиц» (Махачкала, 2014), К. Х. Даибованың «Кумыкско-русский и русско-кумыкский фразеологический словарь» (1981) , З.З. Бамматованың «Кумыкско-русский словарь» сөздіктерін, ал қырымтатар тілінде А. М. Эмированың «Русско-крымскотатарский учебный фразеологический словарь» (Симферополь, 2004), У. Куркчидің «Къырымтатарджа-русча фразеологик уйгъундашлар лугъаты» (2011), қарашай-балқар тілінде С. А. Гочиева мен Х. И. Суюнчевтің «къарачай-малкъар –орус сезлюк» (Москва, 1989), И. К. Текеланының « Къарачай тилни фразеология сезлюгю» (Черкесск, 1992) сөздіктерін қолдандық.

І. Соматикалық фразеологизмдер.

Баш/баш/баш

Кесте 27

Қырым татар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
баш котермек Баш гѐтермек  
баштан кечирмек башындан кечирмек башдан кечириу
башын чайнамакъ башын чайнамакъ Баш чайнау
баш иймек баш иймек  
башы бар башы бар башы бар
баш айландырмакъ Башын айландырмакь Башын айландырыу
башы кокке тиймек Башы кѐкге тиймек Башы кёкге джете
башдан - аякъ башдан- аякъ башдан-аякъ
башы ишлемек Башын ишлетмек  
башыны таштан ташкъа урмакъ Башын ташгъа урмакъ Башын ташкъа уруу
башына минмек башына минмек башха миниу
баш урмакъ Баш урмакъ баш уруу
баш кестирмек Башын гесип ташламакь  
баш алмакъ башы яшъ баш алмакъ басы яшъ баш алыу басы джъас
Баш болмакъ Баш болмакъ Баш боларгъа
Баш салмакъ Башкъа чыкмакъ Баш салмакъ Башкъа чыкъмакъ Баш салыу Башха чыгыу
Башка келмек Башка келмек Башха келиу
Баш сау болса, бёрк табылар Баш сав болса, бёрк табылар Баш сау болса, бёрк табылыр

Агъыз/авуз/аууз

Кесте 28

Қырымтатар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Агъыз ачтырмамакъ Авзун ачдырмакъ Аууз ачыу
Агъызын ачса, оьпкеси керюне Авзун ачса, оьпкеси гѐрюне Ауузун ачса, епкелери керюнген
агъыз толдурып айтмакъ Авзун толтуруп(айтмакъ) Аууз толтырып айтыу
Агъызы сувланмакъ Авзуну сувлары гелмек (агъызып гетмек) Аууз суулары келиу
агъызы бош бир агъыздан Авузгъа бош Бир авуздан Ауузы бос Бир аууздан
Агъызы даа сют къокъуй Авзундан сют ийис геле  
Агъыз-агъыздан Авуздан-авузгъа алып Аууздан ауузгъа
Агъызында ит оьлген Авзунда ит оьлген Ауузунда ит ёлген
Агъызына келгенни айтмакъ Авзуна гелген-гелгенни айтмакъ (сѐйлемек) Ауузуна-тилине келгенни (айтыу)
Агъызгъа тюшмек Авзуна тюшмек (биревню) Ауузгъа тюшюу
Агъызындан чыкъмакъ Авзундан чыгъып гетмек Аууздан чыгъару

Къол/ къол/ къол

Кесте 29

Қырым татар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Къолу енгиль Къолу енгиль Къолу джениль
Къолдан иш келмей Къолдан иш гелмей  
Къолгъа алмакъ Къолгъа алмакъ Къолгъа алыу
Къолдан-къолгъа чыкьмакъ (кетмек) Къолдан-къолгъа чыкъмакъ (гетмек) Къолдан къолгъа кетиу
Къолуна келмек Къолуна гелмек Къолуна келиу
Къол салмакъ Къол салмакъ Къол салыу
Къолу агъыр Къолу авур Къолу ауур
Къолу чебер Къолу чебер Къолу чебер
Къолу бармай Къолу(м) бармай Къолу бармай
Къол ялгъамакъ Къол ялгъамакъ Къол ялгъау
Къолгъа алмакъ Къолгъа алмакъ Къолгъа алыу
Къолгъа карамакъ Къолгъа карамакъ Къолгъа карау
Къол байламакъ Къол байламакъ Къол байлау
Къолу ачыкъ Къолу ачыкъ Къолу ачыкъ
Къолу узун Къолу узун Къолу узун
Ак къол Ак къол Ак къол

Козь/ Гёз/ Кёз

Кесте 30

Қырым татар тілінде құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
козь ачмакъ Гёз ачмакъ Кёз ачыу
Козъ байламакъ Гёз байламакъ Кёз байланыу
Козъ тиймек Гѐз тиймек Кёз тийиу
Козьде тутмакъ   Кёз тутмау
Козъ ачып юмганъдже Гѐз юмуп, гѐз ачгъынча Кёзню джумуб ачхынчы
Козъ тоймай Гѐзю тоймай Кёзю тоймау
Козъ тутмакъ Гѐз тутмакъ Кёз тутуу
Козь-козьге тюртсенъ, бир шей корюнмей Гѐзге тюртсе гѐз гѐрмей Кёзге тюртгенни кёрмезча (къарангыдан)
Козню нюрю Гѐзюню нюрю Козню нюрю
Козъ алдына келтирмек Гѐз алдына гелтирмек Кёз аллына келтириу
Козъ ёлда къалмакъ Гѐзю ѐлда къалмакъ  
Козъяш текмек Гѐзьяш тѐкмек Кёз сууларын тёгерге
Козюни айырмамакъ Гѐзюнден гѐз айырмай Кёзню айырмай
Козь къоркъакъ, къол батыр Гѐз къоркъакъ, къол батыр Кёз къоркъакъ да къол батыр
  Гѐзден арек Кёзден ташада
Козъ-къулакъ олмакъ Гѐз-къулакъ болмакъ Кёз-къулакъ бола турургъа
Эки козю дёрт олмакъ Эки гѐзю эшикде  
Къаш пен козъдин арасында Гез бен къаш арасында Кёз-къаш арасында

Юрек/ юрек/ джюрек

Кесте 30

Қырымтатар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Юрегини ачмакъ Юрегин ачмакъ Джюрегин ачыу
Къара юрек Къара юрек Джюреги къара
Таш юрек Таш юрек Таш джюрек
Юреги ачыкъ Юреги ачыкъ Джюреги ачыкъ
Юреги ярылмакъ Юреги ярылмакъ Джюреги джарылыргъа
Эр юрек Эр юрек Эр джюрек
Юреги бош Юреги бош Джюреги бош
Юрегинде от янмакъ Юрегимде от яна  
Юреги булнъанмакъ Юреги булгъанмакъ  
Юреги авуртмакъ Юреги авуртмакъ Джюрек обурду
Юреги сынмакъ Юреги сынмакъ Джюрегин сындырыргъа
Юрегине тиймек Юрегяне тиймек  

Къулакъ/ къулакъ/ къулакъ

Кесте 31

Қырым татар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Къулакъ асмамакъ Къулакъ асмакъ  
Къулакъ салмакъ Къулакъ салмакъ Къулакъ салыргъа
Къулагъы узун Къулагъы узун   Къулагъы узун
Къулакъ тикмек Къулакларын тургъузуп тынгламакъ Къулакъ тигерге
Бир къулагъындан кирип, экинджисинден чыкъмакъ Бир къулагъындан гирип, бириси къулагъындан чыгъа Бир къулагындан кирди, бир къулагындан чыкъды
Къулагъына чалынмакъ Къулагъына чалынмакъ Къылагъына чалышыргъа

Тил/тил/тил

Кесте 32

Қырым татар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Тили бир къарыш Тили бир къарыш Тили бир къарыш
Тилинин учунда тура Тилимни учунда турмакъ Тилими учунда айлана турады
Тил айланмай Тилим айланмай Тилим айланмайды.
Тили тутулгъан киби Тили тутулмакъ Тили тутуу
Тили бар Тили бар Тили бар
Тиль къашытмакъ Тили къычытмакъ  
Тили узун Тили узун Тили узун
Тилин ютмакъ Тилин ютмакъ Тилин джутыу
Тили агъызына сыймай Тили авзуна сыймай Тили ауузуна сыймай

Аякъ/ аякъ/ аякъ

Кесте 34

Қырымтатар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
аягъы енгил Аягъы енгил Дженгил аякълы
аякъ чалмакъ аякъ чалмакъ Аякъ чалыу
аякъ астында къалмакъ аякъ астында къалмакъ Аякъ астында къалыу
Аякъкъа турмакъ Аякъгъа турмакъ Аякъкъа турыу
аякъ устюнде турамамакъ Аякъ уьстде  
Аягъы ерге тиймей Аягъы ерге тиймей (бийий) Аягъы джерге джетмей
Аягъы бармай Аягъы(м) бармай Аягъы бармау
Бир аягъын онда, бир аягъынг мунда Бир аягъынг онда, бир аягъынг мунда Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун

ІІ. Зоорморфтық фразеологизмдер.

Кесте 35

Қырым татар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Копекнен мышыкъ киби Ит де мишик де йимик Ит бла киштикча
Ит оьлген ер Ит оьлген ер Ауузунда ит ёледи
Ит ашамакъ Ит ашасын Ит ашады
Итден тувгъан ит Итден тувгъан ит Итден туугъан
Ит олмакъ Ит болмакъ Ит болыу
Ит юрек Ит юрек ити есин танымай Ит джюрек
Итден алып, итге салмакъ Итден алып, итге салмакъ  
Ит оьмир Ит оьмир Ит оьмир
Ит оьлим Ит оьлим Ит оьлим
Ит итге буюрур, ит де къуйругъуна Ит итге буюрур, ит де къуйругъуна Ит итге айта эди ит да къуйругуна айта эди
Ит къаплар, кериван кечер Ит гъаплар, кериван гечер Ит юрюр, джел элтир
Ат ойнатмакъ   Ат ойнатыу
Къоян юрек къоян юрек Къоян джюрек
Ат туягъын тай басар Ат туяъын тай басар Ат туягъын тай басар
Сокуъыр тавукъ Сокъур тавукъ Сокъур тауук
Тавукъ тюшюнде тари Тавукъ тюшюнде тари  

ІІІ. Сандық фразеологизмдер.

Кесте 36

Қырымтатар тілінде Құмық тілінде Қарашай балқар тілінде
Бир агъыздан Бир авуздан Бир аууздан
Бир аягъын онда, бир аягъынг мунда Бир аягъынг онда, бир аягъынг мунда Бир аягъынг анда болса, бир аягъынг мында болсун
Бир Аягъы мезарда бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде Бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде
Бир агъыз сёз Бир авуз сез бир аууз сёз
Бир елга къоян териси да чыдамакъ Бир елга коъян териси да чыдамакъ Бир джылгъа къоян тери да чыдайды.
Бир болмакъ Бир болмакъ Бир болыу
Бир къазанда къайнамакъ Бир къазанда къайнагъан  
Бир козъден кёрмек Бир гёзден гермек Бир кёзден кёриу
Бир тавушдан бир енъден къол чыкъармакъ Бир тавушдан  
Бир адым ер Бир адым ер Бир адым джер
бир кунь ола Бир гюни Бир кюни
бир окъпен эки коъян атмакъ Бир окъпен эки къоян атмакъ Бир окъпен эки коъян атыу
Бир ерде тапталып турмакъ Бир ерде тапталып турмакъ Бир ерде тапталып турыу
Бир хамырдан басгъандай Бир хамурдан басгъандай Бир хамурдан басгъандай
Бир козъ, бир къаш Бири гѐз, бири къаш Бир кёз, бир къаш
Эки агъыз сёз эки авуз сёз Эки аууз сёз
эки аягъыны бир чызмагъа сокъмакъ эки аягъын бир этикге (чарыкъгъа) сугъуп Эки аягъын бир уюкъгъа сугъуб (тыгъыб)
Эки арада къалмакъ эки арада къалмакъ Эки арада къалмакъ
Экиюзли адам эки бетли Эки бетли
Эки козю дёрт олмакъ эки гёзюн дёрт этип къарамакъ Эки кёзи тёрт болыу
  эки харбуз бир къолгъа сыймай (сыйышмай) Эки харбыз бир ууучха сыйынмаз
Дёрт козъ Дёрт гёз Тёрт кёз
Дёрт тарафы къыбла Дёрт букленмек Дёрт къыбла Тёрт къыбла Тёрт бюклениб
беш де бармагъындай билмек беш де бармагъы йимик билмек Беш бармакъдай билиу
Еди къат ерни тюбюнде Етти къат ерни тюбюнде Джерни джети къаты
Еди керен оьчеп, бир керен кесип Етти керен оьче, бир керен кес Джюз кере ёлчеле да бир кере кес
Еди атадан бери еди къат кокте олмакъ Етти атадан бери   Джети атадан бери
Он пармагъында он унер бар   Он бармагъындан бал гама
къыркъ йылда бир    
Къырыкъ ярылмакъ Къыркъ ярылмакъ  

ІУ. Түр-түстік фразеологизмдер.

Кесте 37

Қырымтатар тілінде Құмық тілінде Қарашай-балқар тілінде
Акъкъа къара демек Акъгъа къара демек Акъгъа къара дерге
Акъ сакъаллы Акъ сакъаллы Акъ сакъал
акъ этмек Акъ этмек  
акъ юрек Акъ юрек Акъ джюрек
къара ерге кирмек Къара ерге кирмек Къара джерге кирирге
къара сюек Къара сюек Къара сюек
къара кунь Къара гюн Къара кюн
Юзи къара Бети къара Бети къара
  Къара танымакъ Къара таныргъа
Къара халкъ Къара халкъ Къара халкъ

Орытынды

- Қыпшақ тобы тілдеріндегі лексикасының зерттелу сипаты бір деңгейде емес. атап айтқанда, бұл топтағы тілдердің ішінде қазақ, татар, башқұрт тілдерінде синоним, антоним,омоним, ономастикалық зерттеулер, фразеология саласы өте жақсы зерттелген, ал қарашай-балқар, құмық, тілдерінде біршама зерттелуде. Сол секілді қарақалпақ, қырымтатарлары тіліндегі зерттеулер мардымсыз болса, этникалық территориялық бірлігін сақтай алмаған ноғай халқының тілінің лексикасы өте аз зерттелген.

- Түркі фразеологизмдерінің лексикасы үш бағытта – таза түркілік деңгейде, басқа тілдердің әсеріне байланысты және әр халықтың менталдық ерекшеліктерімен байланысты өзгерістерге ұшыраған. Түркі фразеологизмдерінің лексикасында басқа тілдермен қарым-қатынас салдарынан пайда болған құбылыстар (орыс тілі, кавказ ийберий тілдері, араб, парсы тілдері) жақын туыстас тілдердің фразеологизмдеріндегі алшақтауларды туғызған. Татар және башқұрт тілдерінің фразеологиялық қоры түркілік қабаттағы фразеологиялық қорды дамыта отырып, орыс тіліндегі калька фразеологизмдерді қабылдау салдарынан баий түскен.

- Қазіргі қыпшақ тобы тілдеріндегі фразеологиялық параллельдерді семантикалық ерекшеліктерін салтыра отырып зерделеу жақын туыстас түркі халықтарының өзіндік дүниетанымындағы, болмысындағы ерекшеліктерді танытады.

- Қыпшақ тобы тілдеріндегі фразеологизмдеріндегі айырмашылықтарының пайда болуының бір сыры негізінен фразеологизмдердің тірек компонентіндегі сөздердің (желке, бұт, бармақ, борбай, т.б) мал, жан-жануар (кәзә «ешкі», сарық «қой» т.б) лексикалық өзгерістер мен семантикалық даму және тіларалық қарым-қатынас нәтижесінде қалыптасқан.

- қыпшақ тобындағы тілдерден жиналған материалдарды сұрыптай келгенде, статистикалық тұрғыда қазақ және қарақалпақ тілінде 354, қазақ және ноғай тілінде 310, татар және башқұрт тілінде 529, қарашай-балқар, құмық және қырымтатарлары тілінде шашамамен 200-дей фразеологиялық параллельдер кездеседі. Демек, қыпшақ тілдері фразеологизмдеріндегі ортақтықтар көне түркілік кезеңдерде қалыптасқан, көне қыпшақтық негізді сақтаған тілдік, танымдық бірлікті танытатын дерек көздер.

Наши рекомендации