СызыҚтарды осьтік меридиан бойынша баҒдарлау

СЫЗЫҚТАРДЫ ШЫН ЖӘНЕ МАГНИТТІК МЕРИДИАНДАР БОЙЫНША БАҒДАРЛАУ

Геодезиялық барлау жұмыстарын атқарған кезеде көбіне жүру маршрутын, яғни жер бетіндегі түсіру жұмыстарының бағытын бағдарлауға тура келеді. Жердегі сызықты бағдарлау дегеніміз- оның бағытын бастапқы бағыт арқылы табу. Геодезияда бастапқы бағыт ретінде меридиан пайдаланылады.

Сызықтың бағытын анықтайтын бұрыштар ретінде шын азимуттар, магниттік азимуттар және дирекциондық бұрыштар қызмет етеді.Осы бұрыштар бастапқы бағыттан бастап сағат тілінің бағыты бойымен 0°-тан 360°-қа дейін өлшенеді.

Шын азимут деп (9-сурет), сағат тілінің бағыты бойымен бастапқы (географиялық) меридианның солтүстік бағытынан осы белгілі бір алынған бағытқа дейінгі есептелетін горизонталь бұрышты атайды.

Қандай да бір АВ сызығының А нүктесінде анықталатын азимут тура азимут деп, ал В нүктесінде анықталған азимут кері азимут деп аталады. Тура және кері азимуттар арасындағы байланыс мына формуламен өрнектеледі

мұндағы ү — меридиандардық жақындасуы, яғни меридиан мен абсцисса осіне немесе осьтік меридианға параллель сызық арасында берілген нүктедегі бұрыш. Бұл бұрыштың мәні берілген нүктедегі әр зонаның осьтік меридианынан қашықтауына байланысты болады, әрі 0°-тан ±3°-қа дейін ауытқуы мумкін.

Меридиандардың жақындасуын мына формула бойынша анықтауға болады:

мұндағы l — нүктелер арқықылы өтетін меридиандар бойлығының айырмашылығы; φ —сызықтың орташа геодезиялық ендігі.

Сызықты азимут бойынша бағдарлау кезінде меридиандар жақындасуын есепке алу қажеттілігі даладағы өлшеулерді өңдеуді қиыидатады, сондықтан азимуттар көбінесе жоғары геодезияда қолданылады.

Магииттік азимут деп - сағат тілінің бағыты бойымен магниттік меридианның' солтүстік бағытынан (магнит тілінің солтүстік шетінен) белгілі бір алынған бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрышты атайды. Магниттік азимуттар компаспен немесе буссольмен өлшенеді.

Магниттік азимуттан шын азимутқа көшу үшін магнит тілінің бұрылуының шамасын және атын (шығыс немесе батыс) білу кажет. Магниттік азимутты А_м (10-сурет) анықтап және магниттік бұрылуды б, яғни шын және магниттік меридиандар арасындағы бұрышты біле отырып шын азимутты (Л) мына формуланы пайдаланып табуға болады:

Егер шығыс бұрылуды оң деп, ал батыс бұрылуды теріс деп қабылдасақ, онда екі жағдайда да мынаны шығарып аламыз:

мұндағы 6_Ш , б_б —магнит тілінің сәйкесінше .шығыс және батыс бұрылулары.

СЫЗЫҚТАРДЫ ОСЬТІК МЕРИДИАН БОЙЫНША БАҒДАРЛАУ

Карталар. мен пландарды координаталардың зоналық жүйесінде жасалуымен байланысты, геодезияда дирекциондық бұрыш жиі қолданылады. Егер Аі> нүктесінде (11-сурет) сызықтың бағыты Аг азимутымен емес «'горизонталь бұрышымен анықталса және ол азимут сияқты сағат тілінің бағыты бойымен, бірақ нақты бір М₂ нүкте меридианынан емес, дұрысында меридианға параллель бағытпен кез келген нүктеде, мәселен М\ нүктесінде есептелсе, онда мұндай бұрыш дирекциондық бұрыш деп аталады.

Осыдан келіп, дирекциялық бұрыш ( ) дегеніміз осьтік меридианның солтүстік бағытынан немесе абсцисса осінің оң бағытынан сағат тілінің бағыты бойымен осы бағытқа дейін есептелетін горизонталь бұрыш екендігі шығады. Егер М± нүктесіндегі С₁О₁, сызығына тең бұрышты келденең цилиндрлік проекциясында осьтік меридиан десек, ал С₂0₂ сызығын М₂ нүктесіндегі шын меридиан, Ох сызығын километрлік тордың вертикаль сызығының бірі деп қабылдасақ, онда Л₂«шын азимутты, ал а дегеніміз М_{М₂ сызығының М₂ нүктесіндегі дирекциондық бұрышты көрсетеді, оның үстіне

яғни нақты бір нүктедегі кез келген сызықтың шын азимуты мен дирекциялық бұрышының арасындағы айырмашылық' осы нүктедегі шын меридиан зонасының осьтік меридианымен жақындасуына тең.

Мына формуладан шын азимутты А₂-ыі табамыз:

А₂= .

Осьтік меридианың батысқа қарай орналасқан нүктелер үшін меридианың жақындасуы теріс санмен көрсетіледі.

Әрбір сызықтың түрлі нүктелеріндегі дирекциондық бұрыш А азимутпен салыстырғанда тұрақты болып қалады. АВ-бағытының

а дирекциондық бұрышы тура, ал ВА бағытының дирекциондық бұрышы кері бұрыш деп аталады. 12-сурет-тен.

Яғни кері дирекциондық бұрыш тура дирекциондық бұрыш» пен ,180^с-тың қосындысына тең. Практикада а > 180° болған кезде," дирекциондық бұрышты мына формуламен анықтаған қолайлы.

Мысалы, а=310°40' болса, онда , немесе =490°40'—360°=130^о40', себебі дирекциоидық бұрыштың 360^а-қа өзгеруі сызықтың бағытын өзгертпейді. Ал (.12) формуланы пайдаланатын болсақ, онда да =310°40'—180°= 130°40' тең болатынын көреміз.