Ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар.


Мақал-мәтел

1. Отансыз адам – ормансыз бұлбұл.

2. Туған елдей ел болмас,

Туған жердей жер болмас.

3. Ел бірлігі – ел теңдігі.

4. Өзін-өзі білген ер бақытты,

Өзін-өзі билеген ел бақытты.

Берілген сөздер мен сөз тіркестерінен сөйлем құраңыздар, қазақ тіліне аударыңыздар

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru многонациональное,суверенное государство

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru Қазақстан

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru удивительная земля

богат полезными ископаемыми

площадь более 2,7 млн. кв. км.

 
  ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru Қазақстанның численность населения 17 млн. человек.

мы любим красивую природу своей Родины

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru живут 126 национальностей

ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru ыңыздар,түсінгендеріңізді айтыңыздар. - student2.ru Қазақстанда гордимся, что живем в Республике Казахстан

Есть и величавые горы Заилийского

Алатау и сильные реки Иртыш,

Сырдарья и Амударья и

бескрайние степи

Етістік

Етістік заттың қимылын, іс-әрекетін білдіріп, не істеді? не қылды? деген сұрақтарға жауап береді.

Түрлері Мысалдар
I. Тұлғасына қарай 1. Негізгі оқы, жаз, бар, кел, бер
  2. Туынды тұзда, ойна, кешік, тазар
II. Мағынасына қарай 1. Негізгі (Основные) ал, қал, көр, сөйле, әкел
  2. Көмекші а) е, ет, де ә) бол, әкет, тұр, шық
III. Объектіге қатынасына қарай (По отношению к объекту) 1. Салт бар, кел, отыр, жүр, тұр
  2. Сабақты жаз, ал, бер, айт, аш, жап
IV. Іс-әрекеттің орындалуына қарай (к результату действия) 1. Болымды бар, кел, оқы, жаз
2. Болымсыз барма, барған жоқ, келген емес
V. Құрамына қарай 1. Дара жаз, оқы, ойна, гүлде  
Күрделі етістік 2. Күрделі Қүрама етістік+етістік барып кел, кіріп шық, келіп кет, алып бар, алып қайт  
Б) Қосарлы алдап-сулау, арып-ашып, шаршап-шалдығу, ойланып-толғану
Аналитикалық формалы в) Біріккен (кіріккен) апар, әкел, әпер, бүйт, сүйт, өйт
г) Тұрақты ауыз жаласу, таяқ жеу, жүрек жалғау, опық жеу, жігері құм болу, бос қою
д) Аналитикалық етістік+көмекші етістік барып еді, айта сал, оқи бер, жазып бер, алып жібер  

Етіс

Іс-әрекет, қимыл мен субъект және объект арасындағы қатынастарды білдіретін етістіктің категориясы е т і с деп аталады.

Түрлері Жұрнақтар Мысалдар
1. Өздік -ын,-ін,-н киінді, таранды, жуынды
2. Ырықсыз -ыл,-іл,-л -ын,-ін,-н киілді, таралды, жуылды салын-ды, әкелінді
3. Ортақ -ыс,-іс,-с Сөйлесті, ойласты, әкелісті
4. Өзгелік -дыр,-дір,-тыр,-тір -ғыз,-гіз,-қыз,-кіз, -т жуғызды, жаздырды, айтқыздырды, кескіз, әкелдір, келтір, жүгірт

Есімше

Есімге де, етістікке де тән грамматикалық белгілерді қамтитын етістіктің категориясы есімш е деп аталады.

Түрлері Жұрнақтар Мысалдар
1. Өткен шақ -ған, -ген, -қан, -кен барған, келген, айтқан, кеткен
2. Келер шақ -ар,-ер,-р,-с (болымсыздық) барар, келер, айтар, кетер, бармас, келмес
3. Дағдылы а) -атын,-етін, йтын,-йтін ә) -ушы,-уші баратын, келетін, оқитын, барушы, келуші
4. Мақсат -мақ,-мек,-бақ, бек, -пақ,-пек бармақ, келмек, айтпақ, көрмек, кетпек
 

Көсемше

Етістікке тән қимыл-әрекеттің себебін, белгісін, сын-сипатьн көрсетіп тұратын категория көсемше деп аталады.

Түрлері Жұрнақтар Мысалдар
1. Өткен шақ -ып,-іп,-п барып, келіп, оқып
2. Ауыспалы шақ - а,-е,-й бара, келе, ойнай
3. Мақсат -ғалы,-гелі, -қалы,-келі барғалы, келгелі, айтқалы, кеткелі
4. Мезгіл -ғанша,-генше, -қанша,-кенше барғанша, келгенше, кеткенше
5. Шарт -майынша, -мейінше бармайынша, келмейінше, бермейінше

Нақ осы шақ (Жай түрі)

Нақ осы шақ сөйлеу кезінде болып жатқан іс-әрекетті білдіреді. Нақ осы шақтың жай түрі отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктеріне жіктік жалғауының тіркесуі арқылы жасалып, іс-өрекет, қимылдың тура сөйлеу кезеңінде болып жатқандығын білдіреді.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Көмекші етістіктер Жіктік жалғау     Буын    
I. Мен отыр, тұр, жатыр +мын Жуан
  Жүр +мін Жіңішке
II. Сен отыр, тұр, жатыр + сың Жуан
  Жүр +сің Жіңішке
II. Сіз отыр, тұр, жатыр +сыз Жуан
  Жүр +сіз Жіңішке
III. Ол отыр, тұр, жатыр Жуан
    Жүр Жіңішке
Соңғы дыбыс Жақ Көпше
Көмекші етістіктер Жіктік жалғау Буын
I. Біз отыр, тұр, жатыр +мыз Жуан
Жүр _ +міз Жіңішке
II. Сендер отыр, тұр, жатыр +сыздар Жуан
Жүр +сіздер Жіңішке
II. Сіздер отыр, тұр, жатыр +сыздар Жуан
Жүр +сіздер Жіңішке
III. Ол отыр, тұр, жатыр Жуан
Жүр Жіңішке

Нақ осы шақ (Күрделі түрі)

Нақ осы шақтың күрделі түрі етістікке -ып,-іп,-п және -а,-е көсемшелердің жұрнақтары мен отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалып, іс-әрекет, қимылдың тура сөйлеу кезеңінде больп жатқандығын білдіреді.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Жіктік жалғау     Буын  
I. Мен -ып,-іп,-п +отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +мын Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +мін Жіңішке
II. Сен -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +сың Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +сің Жіңішке
II. Сіз -ып,-іп,-п +отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +сыз Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +сіз Жіңішке
III. Ол   -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр - Жуан
-ып,-іп,-п+жүр - Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ   Дауыссыз Жіктік жалғау     Буын  
I. Біз -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +мыз Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +міз Жіңішке
II. Сендер -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +сыңдар Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +сіңдер Жіңішке
II. Сіздер -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр +сыздар Жуан
-ып,-іп,-п+жүр +сіздер Жіңішке
III. Олар   -ып,-іп,-п+отыр, тұр, жатыр -а,-е+жатыр - Жуан
-ып,-іп,-п+жүр - Жіңішке

Болжалды келер шақ

Болжалды келер шақ алдағы уақытта болатын іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауын күдікті, болжалды түрде аңғартады.

Етістіктің түбіріне -р, -ар, -ер қосымшалары жалғануы арқылы жасалады.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ   Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Мен -ар +мын Жуан
  -ер +мін Жіңішке
II. Сен -ар +сың Жуан
  -ер +сің Жіңішке
II. Сіз -ар +сыз Жуан
  -ер +сіз Жіңішке
III. Ол -ар - Жуан
    -ер - Жіңішке  
Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты     Буын
I. Мен бар+ар+мын оқы+р+мын Жуан
  кел+ер+мін сөйле+р+мін Жіңішке
II. Сен бар+ар+сың оқы+р+сың Жуан
  кел+ер+сің сөйле+р+сің Жіңішке
II. Сіз бар+ар+сыз оқы+р+сыз Жуан
  кел+ер+сіз сөйле+р+сіз Жіңішке
III. Ол бар+ар оқы+р Жуан
    кел+ер сөйле+р Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Біз -ар +мыз Жуан
  -ер +міз Жіңішке
II. Сендер -ар +сыңдар Жуан
    -ер +сіңдер Жіңішке
II. Сіздер -ар +сыздар Жуан
  -ер +сіздер Жіңішке
III. Олар -ар   Жуан
    -ер   Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты     Буын
І.Біз бар+ар+мыз оқы+р+мыз Жуан
  кел+ер+міз сөйле+р+міз Жіңішке
II. Сендер бар+ар+сындар оқы+р+сыңдар Жуан
  кел+ер+сіндер сөйле+р+сіңдер Жіңішке
II. Сіздер бар+ар+сыздар оқы+р+сыздар Жуан
  кел+ер+сіздер сөйле+р+сіздер Жіңішке
III. Олар бар+ар оқы+р Жуан
    кел+ер сөйле+р Жіңішке

Болымсыз түрі

Болжалды келер шақтың болымсыз түрі етістіктің түбіріне ма+с, ме+с, ба+с, бе+с, па+с, пе+сжұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты,үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, ң Қатаң Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Мен -ма -ба -па +пын Жуан
  -ме -бе -пе + пін Жіңішке
II. Сен -ма -ба -па +сың Жуан
  -ме -бе -пе +сің Жіңішке
II. Сіз -ма -ба -па +сыз Жуан
  -ме -бе -пе +сіз Жіңішке
III. Ол -ма -ба -па - Жуан
    -ме -бе -пе - Жіңішке
  Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, ң Қатаң Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Біз -ма -ба -па +пыз Жуан
  -ме -бе -пе +піз Жіңішке
II. Сендер -ма -ба -па +сыңдар Жуан
  -ме -бе -пе +сіңдер Жіңішке
II. Сіздер -ма -ба -па +сыздар Жуан
  -ме -бе -пе +сіздер Жіңішке
III. Олар -ма -ба -па - Жуан
  -ме -бе -пе - Жіңішке

Мақсатты келер шақ

Мақсатты келер шақ істелетін істі мақсат ете айтады, алда болатын қимыл-әрекетті ашық білдірмейді.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ (Лицо) ч Дауысты, үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, ң Қатаң Жіктік жалғауы     Буын
I. Мен -мақ -бақ -пақ + пын Жуан
  -мек -бек -пек + пін Жіңішке
II. Сен -мақ -бақ -пақ +сың Жуан
  -мек -бек -пек +сің Жіңішке
II. Сіз -мақ -бақ -пақ +сыз Жуан
  -мек -бек -пек +сіз Жіңішке
III. Ол -мақ -бақ -пақ - Жуан
    -мек -бек -пек - Жіңішке

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, ң Қатаң     Буын
I. Мен бар+мақ+пын жаз+бақ+пын айт+пақ+пын Жуан
  кел+мек+пін мін+бек+пін күт+пек+пін Жіңішке
II. Сен бар+мақ+сың жаз+бақ+сың айт+пақ+сың Жуан
  кел+мек+сің мін+бек+сің күт+пек+сің Жіңішке
II. Сіз бар+мақ+сыз жаз+бақ+сыз айт+пақ+сыз Жуан
  кел+мек+сіз мін+бек+сіз күт+пек+сіз Жіңішке
III. Ол бар+мақ жаз+бақ айт+пақ Жуан
    кел+мек мін+бек күт+пек Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, н Қатаң Жіктік жалғауы     Буын
I. Біз -мақ -бақ -пақ +пыз Жуан
  -мек -бек -пек +піз Жіңішке
II. Сендер -мақ -бақ -пақ +сыңдар Жуан
  -мек -бек -пек +сіңдер Жіңішке
II. Сіздер -мақ -бақ -пақ +сыздар Жуан
  -мек -бек -пек +сіздер Жіңішке
III. Олар -мақ -бақ -пақ - Жуан
    -мек -бек -пек - Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ   Дауысты, үнді р, л, й, у Ұяң, үнді м, н, ң Қатаң     Буын
I. Біз бар+мақ+пыз жаз+бақ+пыз айт+пақ+пыз Жуан
  кел+мек+піз мін+бек+піз күт+пек+піз Жіңішке
II. Сендер бар+мақ+сыңдар жаз+бақ+сыңдар айт+пақ+сыңдар Жуан
  кел+мек+сіңдер мін+бек+сіңдер күт+пек+сіңдер Жіңішке
II. Сіздер бар+мақ+сыздар жаз+бақ+сыздар айт+пақ+сыздар Жуан
  кел+мек+сіздер мін+бек+сіздер күт+пек+сіздер Жіңішке
III. Олар бар+мақ жаз+бақ айт+пақ Жуан
    кел+мек мін+бек күт+пек Жіңішке

Ауыспалы келер шақ

Ауыспалы келер шақ контекстегі сөздердің ыңғайына қарай бірде осы шақ, бірде келер шақ мағынасында ауысып жұмсалады.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Мен +мын Жуан
  +мін Жіңішке
II. Сен +сың Жуан
  +сің Жіңішке
II. Сіз +сыз Жуан
  +сіз Жіңішке
III. Ол +ды Жуан
    +ді Жіңішке
Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты   Буын
I. Мен бар+а+мын ойна+й+мын Жуан
  кел+е+мін сөйле+й+мін Жіңішке
II. Сен бар+а+сың ойна+й+сың Жуан
  кел+е+сің сөйле+й+сің Жіңішке
II. Сіз бар+а+сыз ойна+й+сыз Жуан
  кел+е+сіз сөйле+й+сіз Жіңішке
III. Ол бар+а+ды ойна+й+ды Жуан
    кел+е+ді сөйле+й+ді Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғауы     Буын
I. Біз +мыз Жуан
  +міз Жіңішке (Мягкий)
II. Сендер +сыңдар Жуан
  +сіңдер Жіңішке іМягкий)
П. Сіздер +сыздар Жуан
  +сіздер Жіңішке
Ш. Олар +ды Жуан (Твердый)
  +ді Жіңішке
Соңғы дыбыс Жақ Дауыссыз Дауысты     Буын
I. Біз бар+а+мыз ойна+й+мыз Жуан
  кел+е+міз сөйле+й+міз Жіңішке (Мягкий)
II. Сендер бар+а+сындар ойна+й+сыңдар Жуан
  кел+е+сіңдер сөйле+й+сіңдер Жіңішке іМягкий)
П. Сіздер бар+а+сыздар ойна+й+сыздар Жуан
  кел+е+сіздер сөйле+й+сіздер Жіңішке
Ш. Олар бар+а+ды ойна+й+ды Жуан (Твердый)
  кел+е+ді сөйле+й+ді Жіңішке
Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Қатаң Дауысты, ұяң, үнді Жіктік жалғау     Буын  
I. Мен -ты -ды Жуан
  -ті -ді Жіңішке
II. Сен -ты -ды Жуан
  -ті -ді Жіңішке
II. Сіз -ты -ды +ңыз Жуан
  -ті -ді +ңіз Жіңішке
III. Ол -ты -ды - Жуан
  -ті -ді - Жіңішке
               
Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Қатаң Дауысты, ұяң, үнді     Буын
I. Мен айт+ты+м жаз+ды+м Жуан
  кет+ті+м кел+ді+м Жіңішке
II. Сен айт+ты+ң жаз+ды+ң Жуан
  кет+ті+ң кел+ді+ң Жіңішке
II. Сіз айт+ты+ңыз жаз+ды+ңыз Жуан
  кет+ті+ңіз кел+ді+ңіз Жіңішке
III. Ол айт+ты жаз+ды Жуан
  кет+ті кел+ді Жіңішке
Көпше  
Соңғы дыбыс Жақ Қатаң Дауысты, ұяң, үнді Жіктік жалғау     Буын  
I. Біз -ты -ды Жуан
  -ті -ді Жіңішке
         
II. Сендер II. Сендер -ты -ды +ндар Жуан
  -ті -ді +ңдер Жіңішке
II. Сіздер -ты -ды +ңыздар Жуан
  -ті -ді +ңіздер Жіңішке
III. Олар -ты -ды - Жуан
  -ті -ді - Жіңішке

Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Қатаң Дауысты, ұяң, үнді     Буын  
I. Біз айт+ты+қ жаз+ды+қ Жуан
  кет+ті+к кел+ді+к Жіңішке
II. Сендер айт+ты+ңдар жаз+ды+ңдар Жуан
  кет+ті+ңдер кел+ді+ңдер Жіңішке
II. Сіздер айт+ты+ңыздар жаз+ды+ңыздар Жуан
  кет+ті+ңіздер кел+ді+ңіздер Жіңішке
III. Олар айт+ты жаз+ды Жуан
    кет+ті кел+ді Жіңішке

Нәтижелі өткен шақ

Нәтижелі өткен шақ істің әлдеқашан бұрын істелгендігін және сөйлеушінің оның істелгендігіне анық көзі жететіндігін білдіреді.

Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, ұяң, үнді Қатаң Жіктік жалғау     Буын  
I. Мен -ған -қан +мын Жуан
  -ген -кен +мін Жіңішке
II. Сен -ған -қан + сың Жуан
  -ген -кен +сің Жіңішке
II. Сіз -ған -қан +сыз Жуан
  -ген -кен +сіз Жіңішке
III. Ол -ған -қан - Жуан
  -ген -кен - Жіңішке
Жекеше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, ұяң, үнді Қатаң     Буын
I. Мен бар+ған+мын айт+қан+мьн Жуан
  кел+ген+мін кет+кен+мін Жіңішке
II. Сен бар+ған+сың айт+қан+сың Жуан
  кел+ген+сің кет+кен+сің Жіңішке
II. Сіз бар+ған+сыз айт+қан+сыз Жуан
  кел+ген+сіз кет+кен+сіз Жіңішке
III. Ол бар+ған айт+қан Жуан
    кел+ген кет+кен Жіңішке
Көпше
Соңғы дыбыс Жақ Дауысты, ұяң, үнді Қатаң Жіктік жалғау     Буын  
I. Біз -ған -қан +быз Жуан
  -ген -кен +біз Жіңішке
II. Сендер -ған -қан +сыңдар Жуан
  -ген -кен +сіңдер Жіңішке
II. Сіздер -ған -қан +сыздар Жуан
  -ген -кен +сіздер Жіңішке
II. Олар -ған -қан - Жуан
  -ген -кен - Жіңішке
  кел+ген+сіңдер кет+кен+сіңдер Жіңішке
II. Сіздер бар+ған+сыздар айт+қан+сыздар Жуан
  кел+ген+сіздер кет+кен+сіздер Жіңішке
III. Олар бар+ған айт+қан Жуан
    кел+ген кет+кен Жіңішке

Наши рекомендации