Экономика саласының пісіп- жетілуінің мысалдары

Пісіп-жетілу кезеңі
Эмбрионалдық	Өспелілік	Пісіп-жетілген	Ескірген
Күн энергиясы	Видеокассеталар өндірісі		Кеме жасау (Еуропа)
Үй компьютерлері	Көмір алу (АҚШ)	Сағат өндірісі Велосипед өндірісі

Жобаның көптүрлілігіне қарамастан оларды талдау әдетте кейбір жалпы сызбаға сәйкес келеді, ол жобаның коммерциялық, техникалық, экономикалық және институтционалдық орындалуын бағалайтын арнайы бөлімшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың арнайы көзқарасы бойынша дұрыс жоба тәуекелді талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданатын жоба қабылданбайды, резолюциясы шарттық сипатта болатынын атап өткен жөн. Шындығында да, жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар жобаның түрі, мысалы, оның техникалық жағынан орындалмауы өзгеруі мүмкін және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.

1. Жобаның орындалуының міндеті мен рөлі.

Компанияның рөлі, жобалау бойынша жұмысты орындайтын, әкелу және құрылыс (ӘС):

· Компенсация және техника – экономикалық негіздеме (ТЭН)

· Жобалау

· Алдын ала жобасы

· Жұмыс жобасы (материалды- техникалық жабдықтау, құрылыс, жіберу және орындалу фазасы, пайдалану)

Жобаның техника-экономикалық негіздемесінде болуы қажет: ТЭН көлемі, жобаны орындауға

Жобаның техникалық-экономикалық негіздемесіне кіру қажет: ТЭН көлемі; жобаны орындауға ұсыныс, ұсынысты дайындау, стимулдар, ұсыныстың құрамында бар болатын.

Жобалаудың кезеңдері:

· Алдын ала жоба

· Жұмыс добасы

· Жобаны қарастыру

Алдын ала жобамен зерттелген және өндірілген жоспар, теориялық және тәжірибиелік міндеттерді шешуге бағытталған.

Жұмыс жобасы- алдын ала жоба бекітілген соң орындалады. Жұмыс жобасына кіреді:

А) материалды техникалық жабдықтаудың жобалары

· Берікті проблемалар, оларды шешу үшін қымбат тұратын құрал жабдықтар қолданылған.

· Жалпы жұмыстың жоспары қабылдау бойынша және құрал жабдыққа құрылысты кіргізу және т.б.

Б) Құбыр жүйесінің құрылысы

В) Іске асыру фазасы және құбыр жүйесін жіберу

Г) құбыр жүйесін пайдалану

Жоба жетекшісінің рөлі- алдын ала жұмыстың, жұмыс жобасының орындалуын бақылау.

Жобаның жоспарлаудың мақсаты болып табылады: 1)қолдану ауданын анықтау, техникалық мақсаттарын және бизнес мақсаттарын, сонымен қатар қорларды және жобаның графигін өндіру; 2)жұмыс жоспарын құрастыру және жоба қорларын дайындауға талап қою; 3)жобаның қаржылық жоспарын дайындау, бұл жерде жұмыстың қаржылық жағдайын бақылау үшін қолданылады; 4)тапсырыс берушіден алынғанын және жобаның орындалуында істеушіге дәлелдеу; 5)көрсеткішті анықтау, процестің сапасы және жобаның нәтижесінде бағаланады;

Табыстың сыншылдық факторлары жобаны жоспарын жүргізуде келесі тәсілдер болып табылады:

А)жобаны қабылдау облысы, оның мақсаты және келісім барлық жақпен орындалған, жобаға қосылған; Б)жобаның барлық атмосферасы оның табысты өндірілуіне сәйкес келеді; В)жоба қауіп-қатері идентифициалданған және олардың құрамы бойынша шаралар бекітілген;

Кестедегі негізгі ақпаратта, үрдістер және жобаны жоспарлауда бұлақты нәтижелер көрсетілген. Кестеде келтірілген ақпарат жобаны жоспарлау кезеңі үшін негізгі болып табылады.

Негізгі ақпарат	Үрдістер	Бұлақты нәтижелер
Жобаны жоспарлау
Жобаны қолдануда аудандар, оның мақсаттары және келісім. Сапа жоспары. Қауіп-қатер бағасы. Стандарт стратегиясы және үрдіс процедуралары «бақылау және сапа»	БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ САПА	САПА ЖОСПАРЫ
Жұмыс жоспары. Қаржылық жоспары. Стандарт стратегиясының және жұмысты бақылауда процесстер.	ЖҰМЫСТЫ БАСҚАРУ	ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ
Қызметкерлер бойынша жоспар және ұйымдық жоспар. Стандарт стратегиясы және қорлармен басқаруда үрдісінің процедурасы.	ҚОРЛАРМЕН БАСҚАРУ	ҰЙЫМДЫҚ ДАЙЫНДЫҚ
Стандарт стратегиясы және сапамен басқаруда процесстің процедурасы.	САПАМЕН БАСҚАРУ
Стандарт стратегиясы және кескін үйлесімін басқаруда үрдісінің процедурасы.	КЕСКІН ҮЙЛЕСІМЕН БАСҚАРУ

Міндеттер және нәтижелер.

Кестеде міндеттің және нәтиженің тізімі және жобаны жоспарлау кезеңдерінің нәтижесі келтірілген. Жобаны жоспарлауда міндеттер арасындағы тәуелдіктер көрсетілген.

Міндеттер	Нәтиже
Бақылау және есеп
Жобаны қолдануда ауданын орнату, оның мақсаттары және келісімін.	Жобаны қолдану ауданы, оның мақсаты және келісім.
Стандартты стратегияны және процедураны анықтау	Стандартты стратегияны және үрдістің процедуралары «басқару және есеп»
Басқару жоспарын жасау	Жоба бойынша жұмыс сапасының жоспары.
Жұмыстарды басқару
Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау.	Стандартты стратегияны және жұмыспен басқару үрдісінің процедуралары.
Жұмыс жоспарын жасау	Жұмыс жоспары.
Қаржы жоспарын жасау	Жұмыс жоспары.
Қорлармен басқару
Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау.	Стандартты стратегияны және жұмыспен басқаруда процесстің процедуралары.
Қызметкерлер бойынша және ұйымдар бойынша жоспар жасау	Қызметкерлер бойынша жоспар және ұйым жоспары.
Ұйымдық дайындықты жоспарлау.	Ұйымдық дайындық.
Материалды қорлар бойынша жоспар жасау	Материалды қорлар бойынша жоспар.
Жобаның инфрақұрылымын құру.	Инфрақұрылымды дайындау
Сапамен басқару
Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау.	Стандартты стратегияны және жұмыспен басқару үрдісінің процедуралары.
Кескіл үйлесіммен басқару
Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау.	Стандартты стратегияны және жұмыспен басқару үрдісінің процедуралары.

Жобаны қолдану ауданын анықтау, оның мақсатын айқындау. Пайдалану ауданы келісіледі және орнатылады. Жобаны қолдануда өнімдер жинағы және сипаттамамен қойылған қызметтер, жобаның аяқталуы бойынша көрсетіледі.

Стандартты стратегияны және үрдістерді анықтау (бақылау және есеп). Осы мақсатта қандай тәсілмен «бақылау және есеп» принциптерді ұстауы бақыланады, «Жобаны қолдану ауданы, оның мақсаты және келісімі» құжатты бекітіледі.

Басқару жоспары: жасалады (бақылау және есеп). Берілген мақсатта есептер орнатылады немесе жоспарлар түзетіледі, басқару үрдісінің қалай орындалуы бақыланады және «Жобаны қолдану ауданы, оның мақсаты және келісімі» құжатты бекітіледі.

Жұмыс жоспарын құрастыру (жұмыспен бекіту). Бұл мақсатта жоба бойынша барлық жұмыс ұйымының тізімі көрсетілген: олардың өзара әрекеті, бағасы және орындалу графигі. Берілген мақсат жағдайларға байланысты орындалуы мүмкін.

Қаржылық жоспарды жасау (жұмыспен басқару). Бұл мақсаттың орындалуында жобаның қаржаттық көрсеткіштері қаралады: шығындар, табыстар, материалдық қорлардың шығындары және жұмыс уақыты, төлем графигі және т.б. Осыларға қарай жобаның қаржылық жағдайының мерзімдік есебі құрастырылады.

Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау (қорлармен басқару). Берілген міндеттерде жоспарлар бекітіледі және түзетіледі, қорлардың басқарылуы қандай үрдіс арқылы жүргізілетіні анықталады.

Қызметкерлер мен ұйымдар бойынша жоспар жасау (қорлармен басқару). Берілген мақсатта ұйымның тәртібі орнатылады және тексеріледі, қорлардың жоспарға сәйкестігін қарастырады.

Ұйымдастырудың жоспарлауын дайындау (қорлармен басқару). Жоба бойынша орындалатын міндеттерді қызметкерлердің дайындауын басқару.

Материалдық қорлар бойынша жоспар өндіру (қорлармен басқару). Берілген міндетте материалдық қорларға жауапкершілікпен жалпы талаптар қойылады, сонымен қатар жобаны орындауға керекті қолдау процедурасы қарастырылады.

Инфрақұрылымды құрастыру (қорлармен басқару). Берілген міндетте қабылдап алу сұрақтары және керекті материалдық қорлардың мүмкіншілігі қарастырылады.

Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау (сапамен басқару). Берілген міндеттерде жоспарлар бекітіледі және түзетіледі, қорларда басқаруда қандай үрдістер ұстанылатыны және принциптерді жасалады. Берілген процесстердің стандартты жоба бойынша жоспардың сапасымен ұйымдастырылады, бірақ та жобаны орындауда сапаны басқару процессі үшін қосымша өзінің стандарттары дайындалуы қажет. Стандартты стратегияны және процедураларды анықтау (кескін үйлесімін басқару). Қорларды басқаруда қандай процесстер ұстанылынып, қандай принциптері жасалатыны және құжатттық жағдайлары (жобаны қолдану аудандары, оның мақсаттары және келісімдер) жоспарланып бекітіледі. Сонымен қатар, элементтердің кескін үйлесімі, ұйымдастырылуы және бақылануы қарастырылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Жобаны жоспарлау кезеңінде табыс сынды факторлары және мақсаттары қандай?

2. Жобаны жоспарлау кезеңінде негізгі нәтижелерін және процесстерін айтып беріңіз?

3. Жобаны жоспарлау кезеңінде ұйымның қызметінде неге назар аудару қажет?

4. Жобаны жоспарлау кезеңінде жұмыстың технологиясын атап шығыңыз.

8-ші дәріс. ЖОБАНЫҢ ОРЫНДАЛУЫНЫҢ ЖОСПАРЛЫ ТҮРЛЕРІ

Әр жоспар нақты бір талаптармен орындалады, нақты аты бар, қысқаша аңдатпамен жүреді, жобаны орындаушылардың саны көрсетіледі, орындалу мерзімі, жылға есептегенді қаржылық қажеттілігі, жетекшілер және негізгі орындаушылар туралы ақпарат болады.

Жобаның орындалу жоспары:

· Көлем

· Бөлімнің стратегиясы

1. Жалпы жағдай

2. Бір мердігер бөлім құрылысымен және жоспарлау бойынша жұмысты орындау

3. Бас мердігері

4. Орташа бас мердігерлер саны

5. Негізгі бас мердігерлер саны

6. Жұмысшылардың өз күшімен орындайтын жұмыстар

Жобаларды әдет бойынша тактикалық және стратегиялық деп ажыратады. Соңғысының қатарына меншік түрінің өзгерісінің (арендалық кәсіпорынды, акционерлік қоғамды, және кәсіпорынды, бірікен кәсіпорынды және т.с.с) немесе сипатының түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу және т.с.с) өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызады. Тактикалық жобалар әдетте шығарылатын өнім қөлемінің өзгеруінен, өнім сапасының жоғарлатумен және қондырғыларды жаңартумен байланысты болады.

Отандық тәжірибеде жоба түсінігі жаңа түсінік емес. Бұрынғы уақытта оның айырмашылығы кәсіпорын дамуының негізгі бағыттарын заң бойынша осы кәсіпорыннан жоғарғы деңгейде тұрған экономикалық саланы анықтайтын болып табылады. Жаңа экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғарғы басқару құрамы өз келешектерін, барлық стратегиялық және тактикалық мәселелерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.

Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлегінің жалпы реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол циклдің келесі кезеңдерге ие.

1. Жобаның тұжырымдалуы (кейде оны индификациялау термині қолданады.)

2. Жобаны дайындау

3. Жобаны сараптау

4. Жобаны іске асыру

5. Нәтижелерді бағалау

Жобалық талдау тәжірибесі жобалық әзірлеу тәжірибесін жалпылауға және типтік жобаларды атап айтуға мүмкіндік береді. Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері төменде көрсетілген.

1. Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жасалуы ретінде ескерілген қондырғыларды ауыстыру, әдетте осыған ұқсас жобалар ұзақ және күрделі дәлелдемелерді, шешім қабылдауды талап етедіі. Ұқсас қондырғылардың бірнеше түрі бар болса және олардың ішінен біреуінің басымдалығын дәлелдеу керек болса, көп баламалылық пайда болуы мүмкін.

2. Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында қондырғыларды орнату. Осындай жобалардың мақсаты-жұмыс істеп жатқан қондырғаның орнына неғұрлым жетілгенін орнату, бірақ онысы моральді тозған қондырғыға қарағанда салыстармалы түрде тиімділігі азырақ болады. Жобалардың осы түрі әрбір жекелеген жобаларды бөлшектеуді қажет етеді, өйткені техникалық мағынада неғұрлым жетілдірілгені қаржылық жағынан неғұрлым тиімді бола бермейді.

3. Өнім шығаруда арттыру және қызмет көрсету нарығын кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын басқармасының жоғары деңгейде қабылдайтын жауапты шешімді талап етеді. Жобаның коммерциялық орындалуын нарықтық ортасының кеңеюінің тиянақты делелдемесі мен сату көлемін арттырудың табыстың өсуіне алып келу-келмеуін анықтай отырып, жобаның қаржылық тиімділігін тиянақты талдау керек.

4. Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту. Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің нәтижесі болып табылады, және бизнестің мәнінің өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобаның осы түрі үшін талдаудың барлық кезеңдері теңдей дәрежеде маңызды болып келеді. Жобалардың осы түрін әзірлеген кезде жіберген қате кәсіпорынды неғұрлым сәтсіздікке алып келетінін атап өкен жөн.

5. Экологиялық жүгі бар жобалар. Инвестициялық жобалауды жасау кезінде экологиялық талдау жасау болып табылады. Экологиялық жүгі бар жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны ластаумен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың осы бөлігі барынша қиын болып келеді. Шешуді және қаржы критерийлерінің көмегімен дәлелдеуді қажет ететін негізгі дилемма-жобалардың қай түріне назар аудару керек екендігі: 1) капиталдық шығындарды көбейте отырып, қондырғының аса жетілген немесе қымбат түрін пайдалану немесе 2) ағымдағы шығындарды көбейте отырып, аса қымбат емес қондырғыны қолдану.

6. Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, автомобиль салу және т.с.с қамтиды.

Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін, кәсіпорын сол бизнес-идеясын іске асыра ала ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Талдаудың осы түрі инвестициялық жобаны әзірлеу мен талдаудың алдын-ала кезеңінің мазмұнын құрайды. Батыстық жобаларды талдау тәжірибесі кезінде төмендегі критерийлерді қолданады:

-саланың пісіп-жетілуі

-кәсіпорынның бәсекеге жарамдылығы

Саланың пісіп-жетілуінің оны даму жағдайының төрт түрінің біреуіне жатқызу арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, пісіп-жетілген немесе ескірген.

Екінші критерийге сәйкес кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның бәсекеге жарамдылығын орнату керек. Басқаша айтқанда тауар мен қызмет көрсетудің мақсаттарындағы берілген кәсіпорынның басқа ксіпорындарымен салыстырмалығын анықтау. Әдетте негізгі кәсіпорынның алты жағдайын қолданады: басым, мықты, жағымды, тұрақсыз, әлсіз, өмір сүре алмайтын.

Кәсіпорынның пісіп жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклінің матрицасын құруға болады, кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана қоймай, әрі қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.

Кәсіпорынның пісіп жетілуі критериймен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы кәсіпорынның өмір сүру циклінің матрицасын құруға болады, кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.

Жобаны талдаудың алдын ала кезеңінің соңғы нәтижесі көрсетілген критерийлер бойынша нақты бір кәсіпорынның жағдайын белгілеу деп табылады, яғни берілген кәсіпорынның матрицадағы қандай нақты торға жататындығын білдіреді. Талдаудың алдын ала кезеңі уақыт бойынша ұзақ болмауы керек және алдын-ала кезеңінде жасалатын қорытындылар сапалық бағаларға негізделеді. Соған қарамастан бұл кезең келесі екі себепке байланысты:

-Стратегиялық инвесторлар әрі қарай қатынас жасау барысында саланың пісіп-жетілуі мен кәсіпорынның бәсекелестік жағдайы туралы мәселелер міндетті түрде қозғалады және бұған алдын-ала дайындалу керек.

-егер кәсіпорынның басқарушылары талдауға назар аудармаса, онда стратегиялық инвестор бұл жұмысты өзі атқарып оң нәтижелерге келмеуі мүмкін.

Жоба орындалуының тәсілдері:

Жобаның орындалуында тұтас құнының концепциясы қолданылады (ТҚК). ТҚК концепциясы ақпаратты технологиялармен тұтас құнының моделдерімен құрылады және ТҚК басқа компаниялармен салыстыру, аналогиялық міндеттірді орындайтын. ТҚК көрсеткіштерін салыстыруда оның кәсіпорынның ақпараттық технологияларынынң кәсіпорын процесстерін қарайды. ТҚК да бағасы бойынша жұмыс уақытында қызметкерлермен келесі сұрақтар қарастырады.

· Активтер (серверлері, клиенттік компьютерлер, сыртқы және жиілік қондырғылар).

· Ақпараттық құралдарға және программдық қамтамасыз етуге кезекті шығындар (амортизизациялық бөлімдер, материалдық шығындар).

· Операция шығындары (компьютерлердің сервистік қызметі, шеттік орнатқылар, серверлер, жиілік қондырғылар, мәлімет жинау және әрекеттерді талдау).

· Әкімшілік емес шығындар.

· Сапалық қызмет көрсетуде қиыншылықтар.

· Програмдық ақпаратқа сәйкес басқарудың әлемдік тәжірибе тәсілдері.

· Тұру уақыты және сервисті қызмет ету сұрақтарын шешу бойынша соңғы тұтұнушының әрекеті.

Тұтас құнынның концепциясынан (ТҚК) алынған модел ақпараттық технологиялардың дамуымен орындалады. Компанияның бизнес және алдыңғы техникалық қызметкерлерімен сөйлесуде негізгі фактордың сұрақтары бойынша келесі сұрақтар қойылады: 1. Активтермен басқару стандарттары; 2. Қамсыздандырушылықпен басқару; 3. Шығындарды есептеу; 4. Проблемаларды шешу және help/desk; 5. Қызмет ету дәрежесінде басқару; 6. Соңғы тұтынушыларды оқыту; 7. Резервті көшірме және қорғау; 8. Ақпараттық жүйенің ішкі қызмет ету маркетингі.

Бақылау сұрақтары:

1. Жобаның жоспары қалай орындалады?

2. Жобаның қандай тәсілдері бар?

3. Жобаны қалай әзірлейді?

4. Техникалық құжаттарды кім және қалай бақылайды?