Мiрде қатерлер туындаған кезде әлеуметтiк қорғаудың негiзгi тетiктерi

Әлеуметтік салықты төлейтiн ұйымдарда жұмыс істейтiн қызметкерлердің бәрi асыраушысынан айрылу жағдайы, еңбек ету қабiлетiнен және жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтiк сақтандыру жүйесінің қатысушылары болады. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзгенде алғашқы кезеңiнің ерекшелiктерi ескерiледi. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн қаржыландыру алғашқы кезеңде жұмыс берушiлердiң аударымдары есебiнен және келешекте қызметкерлердiң де аударымдары есебiнен жүзеге асырылады.

Еңбек ету қабілетінен айрылған және асыраушысынан айрылған жағдайда әлеуметтік қорғау

Еңбек етуге қабілетті жастағы азаматтардың мүгедектік дәрежесін бағалау кезінде тіршілік әрекетінің шектелуін ғана емес, еңбек ету қабілетінің де шектелу дәрежесін ескеру қарастырылады. Мүгедектік мәртебесін беру және еңбекке қабілеттілігін жоғалту дәрежесін анықтау, сондай-ақ медицина қызметкерлері мен медициналық-әлеуметтік сараптау комиссияларының жауапкершілігін межелеу рәсімдері жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Еңбек ету қабiлетiнен және асыраушысынан айрылу жағдайында әлеуметтiк қорғау жүйесiн реформалау мынадай құрылымдарды енгiзудi көздейдi:

Бiрiншi деңгей: барлық азаматтарға бюджет қаражаты есебінен бiрдей деңгейдегi жәрдемақы беру (әлеуметтiк қатерлердiң түрiне қарай).

Екiншi деңгей: ресми жұмыс істейтiн қызметкерлерге мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнен зейнеткерлiк жасына жеткенге немесе сақтандыру төлемдерiн беруге негiз болған жағдаяттар тоқтатылғанға дейiн қосымша төлемдер беру.

Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнен берiлетiн төлем мөлшерi, аударымдарының ұзақтығы және еңбек ету қабiлетiнен айрылу дәрежесiне немесе асырауындағылардың санына қарай белгiлi бiр уақыт iшiндегi орташа жалақысын алмастыру коэффициентi негiзiнде есептелетiн болады. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнен берiлетiн төлемдерден мiндетті зейнетақы жарналары ұсталатын болады. Қызметкердiң жарна аударымдары жүргiзiлетiн және төлемдер тағайындалатын табысының ең жоғары шегi заңмен белгіленетін болады.

Үшiншi деңгей: еңбек міндеттерiн атқару кезiнде жазатайым оқиғаның және кәсiби аурудың салдарынан еңбек қабілетiнен айрылған және асыраушысынан айрылған жағдайда сақтандыру ұйымынан төлем беру түрiнде оны зейнеткерлiк жасқа толғанға немесе сақтандыру төлемдерiн беруге негiз болған жағдаяттар тоқтатылғанға дейiн қосымша әлеуметтік қорғау көзделедi. Еңбек (қызмет) міндеттерін атқару кезінде қызметкердің өмiрi мен денсаулығына зиян келтiргені үшiн жұмыс берушінің жауапкершілiгiн мiндеттi сақтандыру жүйесi енгiзілетiн болады. Сақтандыру жұмыс берушiмен сақтандыру ұйымының арасында жасалған шарттың талаптарында жұмыс берушiнiң сақтандыру ұйымына мiндеттi аударымдарының есебiнен жүзеге асырылады. Еңбек мiндеттерiн атқару кезiнде азамат еңбек қабiлетiнен және асыраушысынан айрылған жағдайда бюджеттiң қаражаты есебiнен әлеуметтік қатердің тиісті түрі бойынша жәрдемақы алуға, әлеуметтік сақтандыру жүйесінен және сақтандыру компаниясынан төлем алуға құқылы. Бұдан басқа, сақтандыру компаниясы зардап шегушіні протездеуге, емдеу мен оңалтуға, оның еңбек ету қабілетін қалпына келтіруге кеткен және т.б. шығыстарын өтейді. Сақтандыру ұйымынан төленетін төлемдерден де міндетті зейнетақы жарналары ұсталады.

Сақтандыру компанияларынан төленетiн төлемдердiң мөлшерi заңмен белгiленедi және жұмыс берушілерге сақтандыру шарттарын уақтылы жасамағаны үшін салынатын айыппұл жазаларының жүйесі енгiзiледi. Сақтандырудың осы түрiн енгiзу жұмыс берушілердi еңбек қауіпсiздiгi шарттарын сақтауға және жақсартуға ынталандыратын болады.

Республикалық және жергiліктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер қызметкерлерi үшiн еңбек мiндеттерiн атқару кезiнде қызметкердiң өмiрi мен денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеудiң мемлекеттiк мекемелердiң сметасы есебiнен бiржолғы өтемақы төлеу түрiндегi айрықша тәртiбi белгiленедi.

Бұдан басқа, азаматтарды еңбек ету қабiлетiнен айрылу және асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша жеке өздерiнiң қаражаты есебінен ерікті сақтандыру ынталандырылатын болады.

Жұмысынан айрылу жағдайында азаматтарды әлеуметтiк қорғау жүйесiн реформалау оның екi деңгейлi құрылымын енгiзудi көздейдi.

Бiрiншi деңгей: жергiлiкті бюджеттер есебiнен барлық жұмыссыз азаматқа жұмысқа орналасуға, кәсiби қайта даярлауға көмек көрсету, қоғамдық жұмыстар беру жолымен әлеуметтiк қорғау.

Екiншi деңгей: ресми жұмыс істейтiн еңбеккерлерге мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру жүйесiнен белгiлi бiр мерзiм iшiнде төлем ақы беру.

Заңнамада белгiленген тәртiппен жұмыссыз деп танылған және белсендi түрде жұмыс iздеп жүрген, сондай-ақ жүйеге белгілi бiр үлесi болған азаматтың әлеуметтiк сақтандыру жүйесінен төлем алу құқығы туындайтын болады. Төлемнің мөлшері жалақы деңгейіне және сақтандыру аударымдарының ұзақтығына тәуелді болады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесінен берілетін төлемдерден міндетті зейнетақы жарналары ұсталады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесіне жарна есептелетін және төлемдер тағайындалатын табыстың ең жоғары шегі белгіленетін болады.

Кейбiр құқық бұзушылық үшiн әртүрлi деңгейде шектеу жүйесi қолданылады, мысалы, мамандығы мен білігі сай келе тұра лайықты жұмыстан бас тарту, өз өтініші бойынша жұмыстан шығу және т.б. үшін төлемді алу мерзімінің кейінге қалдырылуы, оның мөлшері азайтылуы не жойылуы мүмкін.

Жұмыссыздықтан міндетті сақтандыру жүйесін енгізу азаматтарды жұмысынан айрылған кезеңде қамсыздандыру жүйесін едәуір жақсартады және кеңейтеді. Ықтимал алушылар жәрдемақының болжамды мөлшерін білетін болады және жәрдемақы төленетін кезеңнің шектелуін ескеріп, белсенді түрде жұмыс іздеуге ынталы болады. Жұмыссыздарды ақпараттық қолдау мақсатында еңбек рыногында мамандықтар мен аумақтар бойынша сұраныс пен ұсыныстың орталықтандырылған дерекқоры құрылады.