Берілген бақылау мәліметтері жоқ болғанда максималды шығынын есептеу

Көктемгі су тасу кезіндегі есептік максималды су шығынының берілген бақылау мәліметтері жоқ болғанда жазықтық және таулы өзендер үшін эмпирикалық тәуелділік бойынша анықтайды [2]:

(45)

Мұнда: K₀- cу тасудың келісім көрсеткіші;

h_p%-ізделіп отырған максималды шығын сияқты осы су тасудағы

сомалық өтімінің есептік қабаты, мм;

F-тұйықтаушы тұстамаға дейінгі су жинау ауданы, км²;

N-су жинау ауданына байланысты максималды есептік су

шығынының есептік өтімге қатынас модулі кемуін сипаттайтын

дәреже көрсеткіші;

, - су қойма және көлмен реттелген максималды су шығынының

төмендеуін есептейтін коэффициенттер;

- максималды ағын мен ағынды қабатының статистикалық

шамаларын есептейтін коэффициент;

Формуладағы шамалар келесідей анықталады:

1. және К₀ шамаларын табиғат зонасы пен рельеф катергориясына байланысты 19-қосымшадан анықтаймыз.

Кесте 14.Жазықтық өзендер үшін n және К₀ шамалары [2]

Табиғат зоналары	n	Рельеф категориясы бойынша K0
Бірінші	екінші	Үшінші
Шөлді және шөлейт зоналар
Батыс және орталық Қазақстан	0,35	0,060	0,040	0,030

Бірінші рельеф категориясы. Аласа қыраттар мен биіктіктерде орналасқан өзендер.

Екінші – биік қыраттар мен төмен аудандардың кезектесу бассейнінде орналасқан өзендер.

Үшінші – бассейннің үлкен бөлігі жазық аудандар мен кең батпақтанған жайылымдарда орналасқан өзендер.

Қағадыр өзені биік қыраттар мен жазық аудандардың кезектескен аймақтарында орналасуына байланысты К₀ шамасын 0,040 деп алдым.

2. Берілген ықтималдылықта су тасу ағынының қабатын үш көрсеткіш бойынша анықтаймыз: орташа көпжылдық қабат , өзгергіштік коэффициенті және бейсимметрия коэффициенті .

Бассейн ауданы F>1000 км² болатын Орта Азия территориясы үшін орташа көржылдық су тасу қабатын изолиния картасы бойынша табамыз [4-сурет]. Ал ауданы аз су жинау ауданына шамасы картадан алынған түзетулермен толықтырылады. Жайлы жағдайларда су өтімінің (қыратты рельеф, балшықты топырақ) түзету коэффициенті 1,1-ге тең; ал өзен жағдайы жайлы болмаса (жазық рельеф, құмды топырақ) , онда су өтімі-0,9 болады. Сулану дәрежесі жоғары болса (2% үлкен) түзету коэффициенті 0,9....0,7 аралығында болады.

Өзгергіштік коэффициентін изолиниялар картасынан алдық(6-сурет).

Ауданы F<200 км² болатын бассейндерге картадан алынған мәніне түзету коэффициентін енгіземіз. Кіші бассейндерге арналған өзгергіштік коэффициентінің жоғарылауы 5 пен 25% аралығында есептеледі.

7-суретті пайдаланып, орташа көпжылдық қабатты, вариация коэффициентін анықтадық:

Ал бейсимметрии коэффициенті деп қабылданды.

Анықталған шамалары арқылы көктемгі су тасу кезіндегі есептік қабатты есептедік:

(46)

мұнда: - берілген Р% есептік ықтималдылықтағы үлестірім қисығының ординатасы.

Су тасу кезіндегі ағын қабатының есептік үлестірілімін құрылым классына байланысты өзеннің максималды есептік шығыны шамасында қабылдайды.

3. Өзен және су қоймасының реттегіш әсері және коэффициенттерімен шығарылады. коэффициенті-ол өзендерде реттелген максималды су өтімінің төмендеу деңгейін есептейді. Келесі формула арқылы анықталады:

мұнда:

с

– орташа көпжылдық ағын қабатына тәуелді коэффициент. Егер де h>100 мм, с=0,2; және h<20 мм, с =0,4 тең болады.

- суланудың өлшенген орташа коэффициенті келесі формула арқылы есептеледі:   (48)

Бұл жағдайда тең деп қабылданады.

Одан кейін (64) формуланы колданып, шамасын анықтау қажет:

(49)

Мұндағы, - бассейннің орман жамылғысының дәрежесі;

- бассейндегі батпақ жамылғысының дәрежесі;

Бассейннің орман жамылғысы дәрежесі, батпақ жамылғысы дәрежесі мәліметтер кестесінде берілмеген, өйткені біз зерттеп отырған территорияға бұл қасиеттер тән емес. Сондықтан , шамаларын 0-ге тең деп алып, есептеу жүргіземіз.

4. Максималды ағын мен ағынды қабаттың статистикалық шамаларын есептейтін коэффициентті 21-кестеден анықтаймыз.

Кесте 15. коэффициентінің мәндері [1]

Табиғи зона	Қамтамасыздық P, %
0,1
Орманды дала және дала
км2	1,05	1,0	0,96	0,94	0,92	0,87
км2	1,10	1,0	0,93	0,87	0,79	0,64
Шөлейт және шөл	1,02	1,0	0,98	0,97	0,96	0,92

Сонда тең болды, өйткені берілген өзен алабы ауданы 92,6 км² және шөлейт аумақта орналасқан.

5. Соңында Қызылсу өзенінің максималды су шығыны есептелді:

.

6-сурет. Орташа көпжылдық қабат картасы.(мм) [1]

7-сурет. Су ағыны қабатының вариация коэффициенті картасы.[1]

Орытынды

Тапсырмаға сәйкес Қызылсу өзені - Бақабұлақ тұстамасындағы жылдық ағындыны 95% қамтамасыздық кезінде үш жағдайда есептедік: 1) мәліметтер жеткілікті болған жағдайда - есептік су шығыны 1,04 м³/с тең болды; 2) мәліметтер жеткілікіз болған жағдайда – Q_p=0,63 м³/с; 3) мәліметтер жоқ болғанда, аймақтық тәуелділік әдісімен анықтаған кезде есептік су шығынының мәні 0,55 м³/с тең болды. Ағындының жыл ішіндегі бөлінуін нақты жыл әдісімен анықтадық және соған сәйкес нақты жыл ретінде 1944 жылды таңдап алып, есептік су шығынының гидрографын салдық. Гидрографтан қандай айларда тұтынушыға су жеткілікті және жеткіліксіз болатынын көруге болады. Курстық жұмыс соңында, өзеннің мол ағындысын екі жағдайда анықтадық: 1) мәліметтер бар кезінде Q_max=47,8 м³/с тең болды; 2) мәліметтер жоқ болған жағдайда өзеннің мол ағындысы 435,5 м³/с тең болды. Екі жағдайда есептелген өзеннің мол ағындысының мәндері арасында үлкен айырмашылық бар.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. СНиП 2.01.14-83. Определение расчетных гидрологических характеристик. - М.: 1985. 36с.

2. Зәуірбек Ә.К., Нарбаев Т.И.,Калыбекова Е.М.Методическое пособие по определению расчетных гидрологических характеристик. Алматы, 2010.-124с.

3. Ресурсы поверхностных вод СССР. Том 14. Средняя Азия. Выпуск 2. Бассейн оз.Иссык-куль, рек Чу, Талас, Тарим.– Ленинград, Гидрометеоиздат, 1967.