Шаруашылықтағы суармалы жерлерде алаптарды ұйымдастыру
Суармалы ауыспалы егістікті бағалау барысында дақылдардың өнімділігіне әсерін тигізетін топырақтың қасиеттерін ескеру қажеттілігі туады. Мұндай дифференциалды қасиеттер тамыр қоректенетін қабаттың тұздану және механикалық құрамында болады. Астықтың физиологиялық ерекшеліктерін, өңдеу технологияларын және су режимінің сипаттамасын ескеріп, өнімділікке тұзданудың кері әсерін тигізеді. Астық өнімділігінің төмендеуі тек қатты тұзданған топырақта байқалады. Бұл табиғаттың базалық бағасына – 0,7 түзету коэффиценті қолданылады.
Астық өңдеу үшін маңызды фактор – тамыр қоректенетін қабаттың механикалық құрамы болып табылады.
Астық өсіру үшін тиімді жағдайлар механикалық құрамы ауыр, ауыр және жеңіл саздақты топырақтарда болады.
Жерді экономикалық бағалау мәліметтері, топырақ зерттеулері, аудан және облыс топырақтарының бонитировкалық шкалалары Жамбыл облысындағы астық өсіру аудандарының материалдары негізінде Қыркеңсе ауылдық округінің суарылатын және суарылмайтын топырақтарында аналитикалық зерттеулері құрылады.
Жыртылған жерлерді ішкі шаруашылықтық бағалаудың бастапқы бірліктеріне ауыспалы егістіктердің танаптары, бригадалық учаскелері және олардың жеке өңделетін учаскелері және де ауыспалы егістікке енгізілмеген жыртылған жерлер контурлары жатады [12].
Негізгі ауылшаруашылық дақылдарды өсірудің тиімділігі бойынша жерді жеке бағалаудың көрсеткіштері белгіленген дақылдарды егу үшін пайдалануға жарамды немесе пайдаланылатын топырақ топтарының құрамына есеп жүргізіледі.
Ауыспалы егістіктер бойынша егістік
Кесте
| Танап | Механикалық құрамы | Танап көлемі Р (га) | Бонитет балы Б | Р*Б |
| І астық ауыспалы егістері Жеңіл сазды Сазды Сазды Сазды Жеңіл сазды Сазды Жеңіл сазды Сазды | 54,25 56,78 41,33 74,56 53,41 45,68 30,44 67,06 | 271,25 511,02 371,97 1192,96 373,87 456,8 365,28 670,6 | ||
| ІІІ І астық а\е егістігі Сазды Сазды Сазды Жеңіл сазды Сазды Сазды Сазды Сазды | 62,06 51,31 44,42 45,57 48,09 45,63 49,65 79,46 | 1427,38 718,34 666,3 1139,25 865,62 1095,12 744,75 874,06 | ||
| ІІ І астық ауыспалы егістері Жеңіл саздақты Жеңіл сазды Жеңіл сазды Жеңіл саздақты Сазды Жеңіл сазды Сазды Сазды | 62,17 55,50 54,58 60,55 52,92 50,83 47,49 50,01 | 1056,89 721,5 764,12 1513,75 793,8 406,64 664,86 1050,21 | ||
Жер учаскелерін ауыл шаруашылығы мақсатындағы
жеке меншікке берген кезде олар үшін төлемақының
БАЗАЛЫҚ СТАВКАЛАРЫ гектарына мың теңгемен
3-кесте
| Облыстар | А.ш. алқаптары | Топырақтың типтері мен шағын типтері | |||||
| Сұр қоңыр | Құмдар | Сүр топ. Қарап. | Таулық қыз. Қоң | Таулық қара топ | Субьалпілік, алпілік | ||
| Жамбыл | Суарылмайтын | 15,6 | 24,4 | 26,9 | |||
| Егістік | |||||||
| Суармалы егістік | 4,6 | 74,5 | 114,1 | ||||
| Шабындық | 10,6 | 10,6 | 11,9 | 9,4 | |||
| Жайылым | 2,0 | 1,9 | 5,6 | 6,9 | 8,6 | 6,9 |
Мелиоративтік жағдайына байланысты
4-кесте
| Көрсеткіштер | Түзету коэффиценттері |
| Жердің мелиоративтік жағдайы | |
| Жақсы тұзданбаған, сортаңдалмаған, тастанбаған, эрозияға ұшырамаған, жер асты сулары көтерілмеген және деңгейі 3 метрден жоғары, минералдылығы – 6 м | 1,1 – 1,3 |
| Қанағаттандырарлық - әлсіз тұздалған, аздап тастақты, әлсіз эрозияға ұшыраған, әлсіз сортаңданған, әлсіз минералданған жер асты суларының тереңдігі 3 – 6 м | 0,8 – 1 |
| Қанағаттандырмайтын – орташа және қатты тұзданған, орта және қатты сортаңданған, тастақты, орта және қатты эрозияға ұшыраған жерлер, минералдығы 1 г/м, жер асты сулары 3 метрден кем тереңдікте | 0,8 – 1 |
| Жер бетінің ылдилығы (еңістігі) градуста: 2 – ге дейін 2,1 – 5 – ге дейін 5,1 – 10 – ге дейін 11 – 15 – ге дейін 15 жоғары | 0,45 0,9 0,85 0,6 |
Азықтық алаптарын бағалау
5-кесте
| Шабындыққа : Жер жағдайы: Жақсы – ластанбаған (қоқыстанбаған) бұталар баспаған, тұзданбаған, тастақтанбаған, өсімдік жамылғысы жақсы жер телімі | 1,1 - 1,3 |
| Қанағаттандыратын – ластанған, бұталар басқан, тастақты, шөп жамылғысы құрамы бұзылған жер телімі көрсетілген белгілер ауданның 40 пайызынан артығы | 0,9 – 1 |
| Қанағаттандырмайтын – қоқыстанған, орманданған (талдар басқан), бұталар басқан, шөп жамылғысы құрылымы бұзылған жер телімі. Көрсетілген белгілер ауданның 40 пайызынан артық | 0,5 – 0,8 |
| Жер бетінің еңістігі, градуста 2 – ге дейін 2,1 – 5 дейін 5,1 – 10 дейін 11 – 15 дейін 15 тен жоғары | 0,95 0,9 0,85 0,5 |
Шабындық үшін жердің жағдайы
6-кесте
| Жақсы – қоқыстанбаған (ластанбаған) бұталар баспаған (желінбейтін бұталар), тұзданбаған, өсімдік жамылғысының аймақта белгілері айқын білінетін | 1,1 – 1,3 |
| Қанағаттандыратын – қоқыстанған бұталар басқан (желінбейтін бұта) орманданған, тастақтанған, аймақтық өсімдік жамылғы құрылымы бұзылған (тапталған) жайылымдармен, тақырлармен. Ауданнан – 40 % дейін | 0,9 – 1 |
| Қанағаттандырмайтын – қоқыстанған, бұта басқан, тұзданған, тастақты, өсімдік жамылғысы құрылымы бұзылған, қатты бұзылған, жайылыммен, шым тақырлар. Ауданнан 40 % жоғары | 0,5 – 0,8 |
| Жер бетінің еңістігі, градуста 12 – ге дейін 13 – 20 дейін 20 жоғары | 0,8 0,6 |
Жайылым үшін жердің жағдайы
7-кесте
| Жақсы – қоқыстанбаған (ластанбаған) бұталар баспаған (желінбейтін бұталар), тұзданбаған, өсімдік жамылғысының аймақта білгілері айқын білінетін | 1,1 – 1,3 |
| Қанағаттандыратын – қоқыстанған бұталар басқан (желінбейтін бұта) орманданған, тастақтанған, аймақтық өсімдік жамылғы құрылымы бұзылған (тапталған) жайылымдармен, тақырлармен. 40 % астам ауданнан байқалады | 0,9 – 1 |
| Қанағаттандырмайтын – қоқыстанған, бұта басқан, тұздалған, тастақты, өсімдік жамылғысы құрылымы бұзылған, қатты бұзылған, жайылыммен, шым тақырлар. 40 % астам ауданнан байқалады | 0,5 – 0,8 |
| Жер бетінің еңістігі, градуста 12 – ге дейін 13 – 20 дейін 20 жоғары | 0,8 0,6 |
Аудан орталығынан ара қашықтыққа байланысты
8-кесте
| Ара қашықтық, км | Асфальт жолдар | Тас жолдар | Далалық жолдар |
| 20 дейін 21 – 40 41 – 60 61 – 80 81 – 100 100 жоғары | 1,4 1,2 0,8 0,6 0,5 | 1,1 0,9 0,7 0,5 | 0,7 0,6 0,5 |
Орта коэффицентті есептеу
9-кесте
| Алаптар атауы | Мелиора тивтік жағдайы | Жер суландыру | Еңістігі | Шар. орт. ара қашық. | Аудан орт. ара қашық. | Орташа коэф. |
| Жырт. жер | 1,3 | 1,1 | 1,1 | |||
| Жайылым | 1,1 | 1,1 | 1,1 | 1,1 | ||
| Шабындық | 1,1 | 1,3 | 1,1 | 1,2 |
Бағалау құнынанықтау
10 кесте
| Р/с | Алап түрі | Ауданы, га | Жер телімінің ставкасы, га (мың теңге) | Түзету коэффи – центі | Бағалау құны |
| 1. | Егістік жерінің барлығы Соның ішінде: | 23 465 | |||
| суармалы | 13 447 | 74,5 | 1,4 |  25 879 348 | |
| тәлімді егістік | 14 815 | 15,6 | 0,75 | 13 256 341 | |
| 2. | Шабындық | 1 350 | 10,6 | 1,2 | 17 568 942 |
| 3. | Жайылым | 23 845 | 5,6 | 1,1 | 16 958 712 |
| Барлығы | 73 663 343 |
ОРЫТЫНДЫ
Нарықты экономиканың ең негізгі элементтері негізіне: еркін тауар өндірушілерді құрастыру, қайта ұйымдастыруды қоғамның терең экономикалық негізінде құру және өндіріс құралдарын жекешелендіру.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты өндірістік кооперативтер, шаруа (фермерлік) қожалықтар, акционерлік қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер кең өріс ала бастады.
Осыған байланысты дипломдық жұмыстын тақырыбы: «Жамбыл облысы Байзақ ауданы «Ерман» ӨК- нің жерінен «Сағадат» шаруа (фермер) қожалығының жер пайдаланушылығын құру». Ол мынадай негізгі шарттарды қарастырады: жеке меншікке беру тәртібі; мақсатты пайдалануы; жер категориясына байланысты құқықтық режимі; субъектілердің меншіктік құқығы.
«Сағадат» қожалығын құру келесі мәселелерді шешеді:
- Жер үлесі құқықтығына куәлікті есептеу, анықтау тәртібі және оны рәсімдеу;
- жер үлесіне құқықтығы туралы куәлікті беру және рәсімдеу;
- жер учаскесіне меншіктік жерді тұрақты пайдалануға құқықтық актілерін сақтау және беру тәртібі;
- еңбекті қорғау.
Теориялық ізденістер, шетел тәжірбиесі мен отандық практикаға қарап, терең ойландырады. Жаңа шаруашылықтарды жүргізуде, дамытуда және құрастыруда үлкен, орта, кіші, өндірістерді жекешелендіру қажеттігі туындатады.
Шаруашылықтың өлшем қатынастары формасын таңдау - бұл әрине ауылдық тауар өндірушілердің ісі және шаруашылық климатының аймақтық ерекшеліктеріне сәйкес шарттармен анықталады. Кешенді көрсеткіштермен критерилерге байланысты, әр шаруашылықты дамытуды жүргізуі керек.
Бұл шаруашылықты жүргізу формасының артықшылығы мынамен түсіндіріледі: ұйымдастырылған ауыл шаруашылық кооперативтер, заңды тұлғалар болып келеді; банк мекемелерінде өздерінің есеп шоттары болады; өндіріс және әлеуметтік инфроструктура сақталады және ассоциация кооперативтер бөлігі болып есептелінеді. Сонымен қатар шаруашылықты жүргізу формасының өзекті, бүгінгі күнде шаруа қожалықты жатқызуға болады.
Жақын келешекте, мемлекетіміз жер қатынастарын дамыту және жер реформасын тереңдетуі мына бағытта жүргізілуі керек: жер нарығын дамыту, жерді кепілдікке (ипотека, кредит) беру, арендалық қатынастарды дамыту, тиімді пайдалануды қамтамасыз ету және жерді қорғауды қамтамасыз ету жүргізіледі, себебі бұл Қазақстан келешекте зор табыстарға жетуіне басты жолдардың бірі болып отыр.