Шахта арқандардың ақау критериялары
Арқанды одан әрі пайдалану үшін негізгі жарамдылық критериясы арқан ұзындығы бойымен ең тозған жерде қауіпсіздік беріктігін қамдап алатын маржасы болуы керек. Шахта арқандардың беріктік қоры, ағымдағы қауіпсіздік ережелеріне сәйкес,сынаққа шыдаған, арқанның барлық сымдардың жиынтық жарытылыс күш бойымен анықталып,арқанның көлденең қимадағы металдың ауданына бағынышты болады.
Арқанды пайдалану кезінде белгілі бір тозу нышанын, арқанның беріктік қорын анықтау мүмкін емес. Ол тек әрбір сымын тікелей тестілеу арқылы немесе құрылғы көмегімен, жүзеге асырылады. рқанда металдың қимасын әділ тіркейтін ысырап тіркейді (арқандарды аспапты бақылау).
Қандай шахталық арқандар, қаншалықты мерзімділікпен сынақтар тексерілуі керек және сынақ әдістерді тестілеу туралы келесі тарауда егжей тегжей қарастыратын боламыз. Айта кету керек, сынақ кезінде арқан бөлігі тұжыратылған болуы мүмкін, бірақ тек қапталған (запанцировка) жерінде, сондықтан сынақ нәтижелері толықтай арқан күйін бүкіл ұзындық бойынша сипаттай алмайды.
Негізгі критериялардан басқа, шахта арқандарды пайдалану тәжірибиесі, бірқатар сыртқы тозу белгілерін және арқанның конструктивтік тұтастығының бұзуларын анықтауға мүмкіндік берді. Сондай ақ, қауіпсіздік ережелерімен реттелген,одан әрі пайдалану жарамдылығын анықтайды. Осы белгілер арқанды визуалды тексерістен кейін белгілейді.
Шетелде арқандарды пайдалану кезіндегі беріктікті бақылау, сәкес арнаулы қағидамен жүзеге асырылады. Өз кезегінде әр ел өзіне тән ерекшелік қағидаларға ие.
1- Сурет. Күйшейткіштің жұмыс істеу принципі
Осылай, Францияда, егер аумақта, свивканың тең үш еселі қадамына, үзіліп кеткен сымдардың саны жалпы арқандағы санынан 10% артық болса және егер арқанды үзілу сынағына қайталап жіберілсе, түпнұсқадан 30% асатын күші толығымен беріктік жоғалуы анықталса, арқан көтергіші қондырғыдан алынады. Арқанның мүмкін болатын залал жерлерін, жылжымайтын арқан кезінде қаралуы қарастырылады, ал бір жыл пайдаланудан кейін, мұқият сараптама әрбір 100 м үшін 1 мден жүргізіледі.
Канадада, егер жыртылу жиынтық жүктемесі 10%-ға төмендесе, не болмаса егер шиеленіс кемінде 2% құраса, арқанды ауыстыруға тиіс. Сол сияқты Оңтүстік Африкада, бірақ созылу сынақ кезінде, негіздеме ретінде жүктеме диаграмманың ауданы және ұзаруы алынады. Егер өткен тәжірібиенің деректерімен салыстырғанда ол айтарлықтай қысқарса, арқан алынады.
Англияда арқанды көтергіштен келесі жағдайда алып тастайды: залал әсерінен беріктік қасиеттің 20% жоғалтқан кезде, қажуыды есептемегенде. Қажуы немесе коррозиялық қажуы бар болған кезде, бұл көрсеткіш 10%-ға дейін төмендейді.
Нью Мексикада, арқан көтергіштен келесі жағдайларда алынады: свивка тексеру қадамында екіден артық жыртық сымдар табылса, тұтамның шеңберіндегі сымы , түпнұсқаның диаметрінен тозған мөлшерлері 65% кем болса немесе тексеріс қауіпті коррозияны айқындаса.
Голландияда, арқандардың тексеріс кітабында, көтергіш арқандарда табылған сынақтардың орнын және айырылған сымдардың санын графикалық түрде сипаттау және де олар сынған таптың күнін белгілеу жүктелген. Арқанның созылуы да графикалық түрде бейнеленуі тиіс. Ажыратылған сымдардың суреттемесін графикалық түрде сипаттау германия Федеративтік Республикасында да қарастырылған.
Шетелге тән сипаттама болып, арқанды көтергіштен алып тастау мәселесін талқылаған кезде, осы арқанды қызмет көрсететін қызметкерлер құрамына үлкен мән пікір беріледі. Көп жағдайларда, ол тіпті, белгіленген қағидаларды бұзу шарттарына қарамастан, маңызды шешім қабылдауда үлкен рөл атқарады.
Бельгия, Германия, Оңтүстік Африкада, пайдалыныстағы (жіп және сымдар) арқанның ішкі тексерісі үшін, кейбір бөлек жерлерде арқанның ашылу тәжірібиесін жүзеге асырайды. Өз кезегінде ол сізге коррозияның дәрежесін белгілеуге және әртүрлі арқан ақаулардың залалын анықтауға мүмкіндік береді.
Чехословакияда арқандарды пайдалану кезінде қауіпсіздік ережелерімен қарастырылған сымдардың ажырау нормасы қабылданған,оның мөлшері 10 қадам свивки қашықтығында есептелінеді және бір қимаға әкелінген сынған сымдар ауданын анықтайды. Есептеме арнайы формула арқылы жүзеге асырылады. Визуальды түрде табылған,сыртқы қабаттағы сынған сымдардың санына, шартты түрде 50% сымдарды қосады. Өз кезегінде олар бұрымның ішкі қабаттарында үзілуі мүмкін.
2- Сурет. Индуктивтілік көрсеткіші
Омырылымның есептемесі 10 қадам свивки қашықтығында жүзеге асырылса,сол бұрымдағы бір сымдардың омырылым жағдайлары пайда болуы мүмкін.Мырышталған сым арқандарды өндірісінде сыртқы қабаттары бұрымды бақылауға қалған бір сым сым екі жіпшелердің бірінде басқарылады.
Омырымдалған сымдарды тісетемейді, оларды омырылымның орны екі көршілес сымдардың орындары бұзылмас үшін, сындырылады. Қауіпсіздік ережелерімен коррозия дәрежесі реттелмеген, бірақ тәжірібие жүзінде сымдарды корродировкадан кейін сымдардың диаметрі 1/3 болған кезде, арқан алынылады.
Инспекция нәтижелері арнайы кітабында жазылған және екі диаграммалар құрылысын құрайды: олардың пайда болу уақыты мөрі арқан ұзындығы мен уақыты сым үзілістердің саны өсу қарқындылығы кезінде үзілістер орналастыру.
Журналда, арқанда тексеру деректерден бөлек, тонно километрдегі арқан жұмысы, жүктері бойынша, адамдар мен материалдар бойынша жазба есебі жүргізіледі.Жазбалар периодтты түрде тау кен қадағалау инженерімен бақыланады. Журналдың формасы көмір өнеркәсіп Министірлігімен бекітілген.
Журналдан басқа, әр шахтада әр арқан үшін арнайы формуляр қолданады, ол формулярға келесі документтер кіреді: акт сертификат, периодтты сынақтардың акті, тексеріс нәтижелердің диаграммасы, тонно километрдегі жұмыс жазбалары.
Арқанды алып тастаған кезде, арқан формулярын Тау кен қадағалауға жіберіледі. Өз кезегінде қабылдаған арқанның жұмыс құжаттарын бекітіп, оларды өндіруші зауытқа талдау үшін қайта жібереді (арқанның жұмыс деректері Тау кен қадалауда статистикада тіркелінеді). Арқанның жұмыс деректері тонно километрде зауыт министірлікке жібереді. Арқанның жұмыс деректері бойынша зауытта ұзындық бойынша үзу үлестірілім диаграммасын құрайды,үзу себептерін зерттеп, шаралар белгілейді. Арқанның жұмыс шарттарын жақсарту мақсатында, зауыт жұмыскерлері шахтаға жол жүреді.
Чехословакияда арқандарды пайдалану сұрақтарына аса көңіл бөліп отырады.
Шахтаның көтергіштің құрастырылым таңдауын мен арқанның диаметрін өндіруші зауыт таңдайды. Шахта тек арқанға тапсырыс беріп, онда көтергіш орнатуы туралы егжей тегжей деректерін атап көрсетеді. Тегершік үйкелісі бар көтергіш арқандарды арнайы тапсырысымен дайындайды, себебі басқа майлау сорттары қолданылады.
Әдеттегідей, шахталық көтергіштерде арқандарды майлау, арқанды өндірген кездегі май сорттармен майлайды. Ол әр түрлі майлау сорттардағы реакцияны алдын алу мақсатында іске асырылады. Акт сертификатында зауыт майлау материал құрамын тіркейді. Шахталарда арнайы майлау аппараттарын қолданады (тазалау, жылыту, майлау келтіру).
Зауттан шахтаға арқанды зауыт транспорттың барабанымен әкелінеді ( 
). Арқанды шахтада арнайы қойма барабанында сақтайды ( 
). )Қабылдаған кезде оны зауыт барабанынан шахта барабанынан орайды.
Шахта Тау кен қадағалауына арқанды алу туралы мәліметтерді беріп, арқаннан 1м кесіп, акт сертификатымен зертханаға зерттеуге жібереді. Зерттеулерден кейін қадағалау арқан қорына рұқсат береді.
Ілместен бұрын арқанды тағы сынақтардан өткізеді. Осы бақылау тәртібі арқанды ілместен бұрын барлық этаптардағы арқанды сақтау жауапкершілігін қаматмасыз етеді.
Пайдалану кезінде Тау кен қадағалауы периодтты түрде арқандарға сынақ жүргізеді: сулы шахталарда 6 жұмыс айдан кейін, құрғақ шахталарда 1 жалдан кейін.
Периодтты түрде арқанға сынақ шахтаның өзі жүргізеді: құрғақ шахталарда 6 жұмыс айдан кейін, сулы шахталарда 3 жұмыс айдан кейін.
Арқандардың қызмет мөлшерін ұзарту мақсатында,шахта арқанның әр 3 айда, 5-10 метр арасында жоғары жимкадан кесіп,қайта панцировкасын жасайды.
Зауыттың басшылық нұсқаларымен, шахталық көтергіш арқылы арқандарды ілу тәжірібиесінің орны бар. Арқандарды ілу керу жүзінде іске асырылғаны жөн, ал көп бұрмалы арқандарға свиканың босап кетуді алдын алу мақсатында,қосымша ретінде аяқтарын,ілінуден кейін,кесіліп, бітеу.
Сулы шахталарда тек мырышталған сымдары бар арқандар ғана қолданылады.
3- Сурет. Сымарқанның диаграммасы. ИИСК-1 құрылғысымен жазылған
Пайдаланыстағы арқандардың күйін барлық бақылау әдістері, ол тіркелгі ішкі жыртылған, сым тозу, коррозияға және коррозияға шаршау ескеруге мүмкін емес, өйткені, арқан беріктігін жоғалту дұрыс баға беріп, және арқан барлық осы ақаулар қатысуымен бір мезгілде мүмкін болатын фактілерді ескере отырып, мүмкін емес. Сондықтан, кез келген уақытта, кез келген жерде болат арқанның беріктігін үкім мақсатында, және өндірістік процестің көп кідіріссізмониторинг әдісін табу, Кеңес Одағында және шетелде осы сұрақтарға аса үлкен назар бөлінеді.
Қазіргі дефектоскопия әдістері (магниттік, электромагниттік, рентгенноскопиялық және т.б) металлдың ішкі құрылысына және сынақтан өтетін нұсқаға ішкі механикалық дефектілеріне жорамалдауға мүмкіндік береді. Өз кезегінде күйзелту талап етілмейді. Сондықтан ұсынылып отырған әдістер машинажасауда, автотракторлық және авиациялық өнеркәсіпте,транспортта және т.б орын алды.
Дефектоскоптарды құру, шахтаның көтергіш арқандардың беріктігін бақылауда, айтарлықтай қиынщылықтарға байланысты. Себебі арқан қиын құрылымдардың бірі деп есептеуге болады және бөлек сымдардан, сымдары бұрмаланған, ал бұрылымдар арқандардан құралған. Жұмыс кезінде әртүрлі дефект түрлерімен дәлелденген (ішкі және сыртқы бөлек сымдардың айырылысы, коррозия және коррозиялық қажуылық). Демек, жетілген беріктік бақылау әдісі, жұмыс кезінде кез келген арқанның кесінді ұзындығында арқанның сынақ жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етуден бөлек, барлық заладың әсер ету нәтижесін толық анықтауы тиіс немесе атап өткен әр факторлардың бөлек есептемесін қамтамасыз ету.
Отандық және шетелдік зерртеушілердің көп жұмыс жүргізгеннің нәтижесінде, көптеген арқанның дефектоскоптары құрастырылған. Ол әр түрлі принциптерге негізделген.
Кеңес Одағында арқанның дефектоскоптарын өңдеуде КСРОның Тау кен ғылым Академия институты, АН УСРО Тау кен институты, ВостНИИ айналысқан. Шетелде арқан дефектоскоптары Германияда, Канадада және т.б елдерде өңделінген.
Негізгі ұсынылған дефектоскоптардың кемшіліктері, қолдағы деректерге сүйене отырып айтатын болсақ, ол мөлшер мен сапа бағалардың арқанның күйі туралы прибор жазба және көрсеткіш арасындағы тәуелділіктің дефектоскоптің жеткіліксіз түрде зерттелмегені айқын. Аспапптар қатаң түрдегі өнеркәсңп жағдайында тексірестен өтпеуі, кең қолданысқа өңделмегені және оны қолдану үшін жоғары білімі бар қызметкер ғана қолдана алады.