Тақырып. Еңбек ресурстары.

Әр кәсіпорынның еңбек ресурстары бұл басты ресурстары бола тұрып оның сапалы іріктеліп нәтижелі қолдануына байланысты, өндірістің тиімді болуына көп мүмкіндік береді. Кәсіпорында «еңбек ресурсы» деген термин, көбіне «кадрлар» немесе «персоналдар» деген терминдержиі қолданылады.

Кәсіпорын кадрлары деп толығымен жұмыс істейтін жұмысшылар құрамын айтады. Орындайтын функцияларына байланысты кәсіпорын кадрлары келесі категорияларға бөлінеді: - басшыларға, мамандарға және қыземткерлерге жоғарыда көрсетілген жұмысшылар категориялары (өнеркәсіптік-өндірістік персоналдары, Ө.Ө.П) деп аталады.

Әрбір жұмысшылар категориялары өзінің құрамында бір қатар мамандық, кәсіпке бөлінеді, ал келесі топ мамандарға, сонымен дәрежелеріне байланысты бөлініп отырады.

Кәсіп – бұл бір өндіріс саласындағы нақты өнім өндіру үшін қажетті аранайы теория білімі мен тәжірибелі еңбек дағдарысының жиынтығын айтамыз.

Мамандық – бір нақты іс-әрекет түұрі бойынша аранайы білім мен тәжірибе жинауды талап етеді.

Дәреже – бұл бір күрделі жұмысты орындау үшін қажетті білім мен тәжірибелі әдеттің жиынтығын айтамыз.

Мамандықтарды дәрежелеріне байланысты келесі топтарға бөлуге болады: мамандандырылмаған, аз мамандандырылған, мамандандырылған және жоғарымамандандырылғандар. Ал, мамандар категорияларына байланысты 1, 2, 3 – ші категорияларға және категориясыз маманға бөлінеді.

Мамандар – деп, инженерлі-техникалық, экономикалық мәселелермен айналысатындарды (инженер, экономист, бухгалтерлер, юристер және т.б.) айтамыз.

Қызметкерлер – деп құжаттарды дайындау мен формаға келтірумен айналысатындарды (іс-қағаздарды жүргізуші, кассир, табель жүргізуші, есеп жүргізушілерді) айтамыз.

Жоғарыда айтылған жұмысшылар категорияларының жалпы кәсіпорын жұмысшылар ішіндегі өзара байланыстылығын пайызбен көрсетілгенін – «кадрлар құрылымы» деп айтады.

Кадрлар құрлымын әртүрлі белгілеріне байланысты анықтауға болады: жастарына, жыныстарына, білімдеріне,стажына, дәрежелеріне байланысты.

Кәсіпорын кадрлары әрдайым өзгеріп отырады: біреулері жұмыстан шығып, ал біреулері жұмысқа орналасып отырады. Бұл жағдайды кәсіпорын кадрларының тұрақсыздылығы деп атайды.

Еңбек – адамдардың өздерінің қажеттілігін қанағаттандыру үшін табиғи заттарды өздеріне бейімдеп алатын адам қызметі жатады. Еңбек ресурстары – еңбекке қатынасатын жұмысшылар. Еңбек қызметінің мәні техниканы, технологияны, өндірісті ұйымдастыруда, кадрларды сапалы даярлауда анықталады.

«Кадрлар», кәсіпорынның, шаруашылықтың еңбек ресурстары мен персоналдары деген түсінік бар.

Еңбек ресурстары – бұл жұмысшылар, кәсіпорынның жұмысшыларының маманданған құрамы.

Сандық құрамы бойынша жұмысшылардың келуі және орташа тізімдік саны арқылы бөледі. Келуі – жұмысқа келген жұмысшылар саны. Орташа тізімді – кәсіпорынның тізімінде тұрғандар.

Жұмысшылардың орташа тізімдік көрсеткіші еңбек өнімділігін анықтау үшін қолданылады. Ал еңбек өнімділігін шығарылған өнім көлемін жұмысшылар санына бөлу арқылы анықтайды.

Нарықтық қатынас жағдайында жұмысқа кадрларды даярлау. Нарық жағдайында квалификацияны жоғарылатыға және даярлауға кететін қаржылық шығындар. Көбінесе кәсіпорын дайын мамандарды қабылдайды.

Еңбек ресурстарына кәсіпорынның қажеттілігін анықтау. Еңбек ресурстарына кәсіпорынның қажеттілігі өндіріс технологиясына байланысты анықталады. Еңбек бойынша жоспарда жұмысшылардың барлық топтары үшін квартал бойынша бөлінген. Онда жұмысшылар саны күндік еңбек нормасы бойынша орташа тізімдік ретінде анықталады, әрі жұмысшылар 2 топқа бөлінеді:

Негізгі - өнеркәсіптік - өндірістік персонал. Орындалатын жұмыстық сипатына байланысты категорияға бөлінеді:

– Жұмысшылар; ИТР; Қызметкерлер; Кіші қызмет персоналдары; Оқушылар мен күзетші.

Жұмысшылар санын жоспарлау. Еңбек ресурстарын тиімді пайдалануды есептегенде персоналдардың категориялық есебін дұрыс есептеу қажет.

Персоналдардың сандық жоспары бекітілген лимиттен аспауы қажет.

Еңбек өнімділігі және оны өлшеу әдісі.

Қазіргі кәсіпорындарда еңбек өнімділігі уақыт бірлігінде (мысалы, жұмыс күні аралығында немесе 1 сағатта) өндірілген өнім көлемінің санымен өлшенеді. Негізгі көрсеткіштерге өнімнің еңбек сиымдылығы (Мтр) және өнімділік (Q). Келесі формуламен есептеледі:

О = Т / Б; Мтр = Т / Ш

Мұндағы: Ш - өндірілген өнім көлемі, теңге немесе тонна; Б – жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам; Т – нақты ауқытта (сағат немесе жұмыс күні) барлық өнімге немесе тауар өндірісіне кеткен ауқытшығыны.

Еңбек өнімділігінің резервтік қоры, біріншіден, жұмыс уақыт қорын пайдалануды жақсарту, екіншіден, өнімнің бір бірлігін даярлауға кететін жұмыс уақыт шығынын төмендету; үшіншіден, бір станокта жұмыс істейтін адам санын қысқарту.

Тақырып. Еңбекақы.

Кәсіпорынның жұмысшыларының еңбегіне төленетін еңбек ақысы олардың жеке кірісі болып есептелінеді, сонымен қатар еңбек ақы әрбір жұмысшының кәсіпорын нәтижесіне қосатын үлесіне байланысты төленуі қажет. Жұмысшылардың алатын еңбек ақысы және қоғамымыздың тұтыну қоры екі түрде анықталады:

- номиналды еңбек ақы;

- нақтылы еңбек ақы.

Номиналды еңбек ақы дегеніміз – бұл жұмысшылардың орындаған еңбегіне төлетін ақы.

Кез-келген кәсіпорынның еңбекшілерінің еңбек ақысын төлеуді ұйымдастыруының негізінде еңбек ақыны төлеу қоры немесе (еңбек-ақы қоры) деген мағына орын алады.

Еңбек ақы қоры – бұл еңбекшілердің еңбек ақысын және әлеуметтік жағдайын жақсарту жағдайларына төленетін ақша құралдарының жиынтығын айтамыз.

Бұл көрсеткіш, ортатізімдік жоспарлы еңбекшілер санын, жоспарлы мерзімдегі бір еңбекшінің орташа еңбек ақысына көбейту арқылы анықталады, немесе нормативті әдіс арқылы, өндірілген өнімнің жалпы көлемін бір өнімді өндіруге кеткен нормативті еңбек ақыға көбейту арқылы.

Жұмысшылардың еңбек ақысы екі бағытта ұйымдастырылады:

І ші – тарифтік жүйесі бойынша;

2 ші – еңбек ақыны жүйелік форма бойынша.

Тарифтік жүйе бойынша еңбек ақыны ұйымдастыру дегеніміз – бұл мемлекеттік таратынан реттелініп, еңбек ақы заңына сай төленетінін айтамыз:

Еңбек ақыны ұйымдастыруының жүйелік формасын қарастырсақ, ол екі түрде кездеседі:

1 – келісімді шарт бойынша;

2 – уақыт бойынша.

Кесімді шарт бойынша еңбек ақы төлеу – бұл өндірілген өнім санына қарай еңбек ақы алу деген мағына.

Келісімді шарт бойынша еңбек ақы көбінесе жұмысшылар өзінің квалификациялық дәрежесі бойынша жоғары еңбек өнімділігін көрсету білу кезінде қолданылады.

Ал уақыт бойынша еңбек ақыны төлеу жұмыстың жоғары сапалы орындауын талап етілу кезінде және орындалған жұмыс көлемін есептеу қиынға соғып бағалауға мүмкіндік жоқ болған жағдайда қолданады.

Кесімді шарт бойынша еңбек ақы көбіне өнеркәсіптік, құрылыстық, тоқыма кәсіпорындарында қолданылады.

Кесімді форма бойынша еңбекшілердің еңбек ақысын төлеу, жұмысшылардың дәрежесін жоғарылатуға ынталандырады, сонымен қатар материалдық қызығушылығы мен еңбек өнімділігін көтеруді қамтамасыз етеді. Бұл шарт бойынша еңбек ақыны төлеуінің бір кемшілігі, онім сапасының төмендеуі мүмкін, яғни технологиялық процесс уақыты бұзылуы, техника қауіпсіздігі талабының бұзылуы, материалдық қорларының тыстан көп жұмсалуы.

Кесімді форма бойынша еңбек ақы төлеу келесі жүйелерді қамтиды: - түзу – кесімді, прогрессивті – кесімді, сыйлықты – кесімді, жанама – кесімді. Түзу – кесімді жүйе бойынша еңбек ақыны төлеу, өндірілген өнім көлемін, оған белгіленген бағаға көбейту арқылы есептелінеді.

Еңбек төлемнің принциптері мен мәні жұмысшыға ақшалай компенсация.

Еңбек қызметінің түріне байланысты еңбекке төлем жеке келісім арқылы анықталады: жұмысшыларға – келісімдік тариф бойынша, инженерлерге, мғалімдерге – жұмыс уақытының ұзақтығы мен тарифтік ставкаға байланысты бекітіледі.

Әртүрлі өндірістік салаларда еңбекке төлем бойынша тарифтік жүйені құрудың арнайы еңбек нормасы бар. Ол еңбек жағдайы мен жұмысшының квлификациясына байланысты.

Кәсіпорындарды тауардың құнын есептемес бұрын ең алдымен еңбек төлеміне кететін шығындарды анықтайды.

Еңбек ақының жүйесі мен формасы.

Еңбекке төлем жұмыстың түріне орай келісімді, ауқытша, келісімшартқа байланысты болады.

Келісімді төлем нақты орындалатын жұмыстың көлемі мен сапасына орай жұмысты орындаушы мен жұмыс берушінің арасындағы алдын-ала келісімімге байланысты есептеледі.

Ауқытқа бойынша еңбекке төлем тарифтік ставкаға арқылы 1 сағатпен, мысалы, мектептерде, жоғары оқу орнында, медициналық мекемелерде, мемлекеттік қызметтерде.

Жұмысшылардың еңбек ақысын төлеудің негізгі қайнар көзіне еңбек ақы қоры жатады. Былай есептеледі:

Есептеудің нормативті әдісі:

Еңбекақы қоры =А*Н_ЗП

Мұндағы: А – шығарылған өнім көлемін жоспарлау теңге;

Н_ЗП – шығарылатын өнімнің 1 теңгесіне еңбекақының нормативті.

Еңбек ақы қорын талдауда кейбір жұмысшылардың жұмысының сапасы мен санына сәйкес есептеу қажет.

3.Еңбекке төлемнің тарифтік емес жүйесі.

Төлемнің тарифтік емес жүйесіне марапаттау жатады. Ал марапаттауға автокөлікті пайдалану құқығы, төлемді демалыс, еңбекке жарамсыздығына байланысты төлемдер жатады. Жетекшілер немесе бас мамандарға ерекше жұмысқа белсенділігі үшін бос акцияларды сатуға болады.

Кәсіпорынның акция пакетін иеленушілер жылдың соңында пайдадан дивиденттер төлейді.