Ылмыстық құқық бұзушылықтың субъектісі және оның квалификациялаудағы маңызы.

Қылм құқық бойынша қылмыстық жауаптылыққа тек жеке адамдар тарытлады. Қылмыс жасады деп айпталып, ол үшін жауаптылық белгіленетін адамдар қылмыстық құқықта қылмыс субьектісі деп аталады. Қылмыс субьектісі бұл заң бойынша қылмыс деп танылған қоғамға қауіпті іс әрекетті жасағандығы үшін кінәлі деп танылған және қылмыс жасау кезінде жауаптылық жасына толған есі дұрыс адам болып табылады. Қылмыстың субьектісінің негізгі белгілері есі дұрыстық және жауаптлық жасына толғандық. Егер бұл белігелр болмаса, онда қылмыс субьектісі де жок.

Есі дұрыстық адамның өз іс әрекетінің мағынасын түсінуін және әрекеттерін басқара алуын білдіреді. Егер адам психикалық аурулар салдарынан жасаған әрекетінің мағынасын түсіне алмаса немесе оған жетекшілік ете алмаса есі дұрыс емес деп танылады. Қылмыс жасаған адамның есі дұрыстығын анықтау үшін психиатрия қызметі көмегіне жүгінеді. Адам өз іс әрекетінің мағынасын түсінуі ретінде ми қызметімен жасалған қимыл әрекет қандай мағынаны білдіретіндігін, қандай нәтиже шығатындығын сезінуі. Шектелген есі дұрыстық қылмысты квал ережесіне әсер етпейді. Ол тек жауаптылықты жеңілдететін белгі ретінде бағаланады.

Қылмыс субьектісінің келесі міндетті белгісі жауаптылық жасына толу. Яғни қылмыс жасау кезінде 16 жасқа толған болуы керек. Бұл қылмыстың жалпы субьектісін білдіретін жас шамасы. Кей қылмыс түрлері бойынша қылмыстық жауаптылық 14 жастан басталады. шет елдердің қылм заңы бойынша қылмыстық жауаптылық жасы әр түрлі белгіленген. Адамның туылған күні, айы, жылы белгісіз болатын кездер болады. Адамның жасын анықтауда үнемі төменгі ай, күн, жыл қолданылады. Кей қылмыстарға жауаптылық жасы 18. Олар көбінесе арнайы субьектілер деп бағаланады.

Қылмыскердің жауаптылық жасына толуына қарай квалификацияға қатысты мәселелер туындайтын кездер болады. Мыс екі адам бірлесіп қылмыс жасаған кезде олардың бірі қылмыстық жауаптылық жасына толмаса не есі дұрыс емес болса онда қылмысқа қатысушылық болмайды.

Қылмыс субьектісі бойынша қылмыстық құрамдарды ажырату қиындық тудырмайды. Қылмыстарды субьектісі бойынша ажырату не осы құрам элементіне қарай квал жүргізу, қылмыс құрамдарының өзге элементтері бірдей болып тек субьекті түрінде айырмашылық болғанда қолданылады. Мыс шпиондық және мемл құпияны өзге елге беруді білдіретін мемлекетке опасыздық: бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру және әскери мүлікті құрту немесе бүлдіру сияқты қылмыстардың бір бірінен негізгі айырмашылығы субьект түрінде болып табылады. өзара ұқсас қылмыстар субьект түріне қарай ажыратылғанда, олар көп жағдайда қылмыс обьектісіне қарай да ажыратылады. Келтірілген мысалдар тек субьектісіне қарай емес, обьектісіне қарай да айырмашылықтар бар.

өзара ұқсас қылмыстар субьект түріне қарай ажыратылғанда, олар ешқашан да тек жалпы субьектілер түрінде ажыратыла алмайды. Яғни есі дұрыстық немесе жауаптылық жасы бойынша бір бірінен ерекшеленбейді. Мұндай қылмыстардың айырмашылықтары екі деңгейді болады. Біріншісі субьектісіне қарай жалпы және арнай түрлері бойынша ажырат. Екіншісі субьектісіне қарай ажыратылатын ұқсас қылмыстар тек арнайы субьектіні білдіретін белгілері бойынша ажыратылады.

Қылмыс субьектісі кей жағдайда қылмыстың обьектісін де анықтауға негіз болғандықтан, кей тараулардағы қылмыстар субьектісіне қарай ажыратылмайды. Мыс әскери қылмыстар, мелекеттік қызмет мүддесіне қарсы қылмыстар тарауларындағы қылмыс субьектілері бүкіл тарау ішінде бірдей анықталады. Мұндай кезде бір тараудағы қылмыстар өзге құрам элементтері бойынша ажыратылады.

Ылмыстық құқық бұзушылықты арнайы субъектілер бойынша квалификациялау. Бір немесе бірнеше баптардың арасында субъекті бойынша квалификация түрлерін қарастырыңыз.

Қылмыстың арнайы субьектісі бұл жалпы субьектідердің белгілерімен қатар кей қылмыстардың ерекшелігіне қарай тиісті белгілерді иеленетін адамдар болып таб. Қылм заңдағы көп қылмыстар тек жалпы субьект түрінде қарастырылса, кей қылмыс түрлері жалпы және арнайы субьектілердің жауаптылығы белгіленген. Мыс сайлау құқығын жүзеге асыруға немесе сайлау комиссияларының жұмысына кедергі жасау. Сондай ақ кей қылмыстар субьектісі бойынша тек арнайы белгілері бар адамдардың әрекеттерімен сипатталады.

Қылмыстардың арнайы субьектілермен жасалғандығын білу үшін қылм құқықта мынадай тәсілдер қолд:

1) Қылмыс түріне талдау жасау нәтижесінде анықталады. Заңдағы кей қылмыс түрлерінде, ол қылмыстың арнайы субьектімен жасалатындығы бап атауында не диспозициясында келтірілмейді.

2) Қылмыстың арнай субьектісімен жасалатындығы бап атауында не диспозициясында тікелей айтылады. Мыс медицина қызметкерлерінің кәсіби мнідеттерін тиісінше орындамауы.

Сондықтан ҚК ерекше бөлім баптарында субьект түрі тур айтылса онда бұл қылмыс тек арнайы субьектілер арқ жасалады деп түсіну керек.

Қылмысты субьектісі бойынша квалификациялауды бір бап көлемінде жүргізуге болады. Мұндай жағдайда бір баптың өзінде осы қылмыстың бірнеше құрамдары қарастырылып, олар өзара субьект түрі бойынша ажыратылады және әдетте бірінші бөлімде жалпы субьектінің әрекеттері келтірілсе, басқа бөлімде осындай қылмысты әрекеттер үшін арнайы субьектінің әрекеттері қарастырылады. Қылм заңдағы кей қылмыстар тек арнайы субьектілермен жасалады. Кей қылмыс түрлері жалпы және арнайы субьектімен сипатталғанда, бұл қылмысты жасау жалпы субьектілерге тән деп есептеу керек, тек өз ерекшелігіне қарай мұндай қылмыстарда жалпы субьекті жасай алмайтын әрекеттерді арнайы субьектілер орындайды.

Бір баптың әр түрлі бөлімдерінде жалпы және арнайы субьектілердің қылмысты әрекеттері келтірілгенде, арнайы субьектілердің әрекеттерін қоғамға қауіптілікті ауырлататын немесе аса ауырлататын құрам түрінде тануды ұсынады. әдетте баптың бірінші бөлімінде жалпа субьектілердің, ал екінші немесе үшінші бөлімінде арнайы субьектілердің жауаптылығын бейнелеу түрінде кездеседі. Жалпы субьектімен сипатталатын қылмытсарда арнайы субьектілердің кездесуінің екі түрлі себебі бар. Біріншісі ол қылмыс түрі жалпы және арнайы субьектілермен жасала алатындығына байл. Екіншісі жалпы субьектімен сипатталатын қылмысты сол баптың өзге бөлімдерінде көрсетілген арнайы адамдардың, мыс бұрын осындай қылмыс жасағандығы үшін сотталған адамдардың жасауын келтіру себебі, мұндай жағдайда қылмыстың арнайы рецидивіндегі адамдардың жауаптылығын жалпы субьектілермен бірдей белгіліесе, онда рецидив адамның қауіптілік дәрежесі квал жүргізуде және жаза белгілеуде көрінбей қалатындығына байл.

Жалпы субьектілер арнайылардың әрекеттерін орындаса қылмыс болып табылмайды. Себебі арнайылардың әрекеттерін жай адамдар орындай алмайды. Қылм құқықтың ережесі бойынша арнайылардың қылмыстарына жалпылар да қатысушы ретінде, яғни қылмыстың ұйымдастырушысы, ақзғырушысы немесе көмектесушісі түрінде қатыса алады. Арнайы субьектілердің қылмыстарына қатысушылықты білдіретін рөлдерді орындағандардың әрекеттері арнайы субьектті айыпталған қылмыс түрімен және міндетті түрде ҚК 28 бабының тиісті бөлімдеріне сілтеме жасау арқ квалификациялануы керек.

2 блок

1. Аяқталмаған қылмысты әрекеттердің сипаттамасы және квалификациялау ережелері. Қылмыстық заңның ерекше бөліміндегі баптардың диспозицияларында тек аяқталған қылмыстардың белгілері келтірілген. Ал қылмыс кінәлінің еркіне байланысты емес жағдайларда аяғына дейін жеткізілмесе,онда аяқталмаған қылмыстыысты әрекеттердің түрлері орын алып,іс әрекетті квалификациялау аяқталған қылмыстармен салыстырғанда өзгеше жүргізіледі және жауаптылық тағайындауда да айырмашылық болады. Аяқталмаған қылмыстардың ерекшелгін білдіретін белгілердің қатарына мыналар жатады;

1. Аяқталмаған қылмыстар тек қасақана, оның ішінде тікелей қасақана әрекеттермен жасалады. Жанама қасақаналықпен қылмысқа оқталу немесе даярлану әрекеттері адамның қылмыстың орындалуын білдіретін немесе зардапқа деген психикалық қатынасында кездеспейді. Жанама қасақалықта және абайсыздықпен жасалатын қылмыстарда қылмысқа дайындалу мен оқталу болмайды.

2. Аяқталмаған қылмыстарда кінәлінің еркіне тәуелсіз себептерге байланысты қылмыстың орындалуы аяғына дейін жеткізілмейді.

3. Аяқталмаған қылымысты құрайтын әрекеттер қоғамға қауіпті деп бағаланады, себебі қылмысқа дайындалу немесе оқталу әркеттерінде адамда қауіпті ой ниет орын алады және ол аяғына дейін жеткізілу мақсатын көздейді, сонымен қатар заңмен қорғалатын мүдделерге қауіп туындайды.

Аяқталмаған әрекеттердің қоғамға қауіпті болуы қылмыстық жауаптылық қолданудың заңды негізін білдіреді. Аяқталған қылмыстар мен аяқталмаған қылмыстардың басты айырмашылығы, ол аяқталмаған қылмысты әрекеттерде қылмыстық құқықта бейнеленген қылмыс құрамы белгілерінің толық болмауы.аяқталмаған қылмыстардың ерекшелігінің бірі, ол әдетте заңмен қорғалатын объектілерге зардап келмеуі немесе зардап келгенде де кінәлінің ойындағыдай емес, одан төмен деңгейде туындауы болып табылады. Мысалы, адамды қасақана өлтіру мақсатын көздегенмен, оның еркіне тәуелсіз жағдайда мұндай зардап туындамай, тек жәбірленушінің денсаулығына зардап келуі мүмкін.

Зардап орын алған аяқталмаған қылмыстарды квалификациялау тәртібі әдеттегі қылмысқа оқталу сияқты жүргізіледі, яғни іс әрекет зардапты қарастыратын қылмыс түрі бойынша емес,қылмыскердің қасақаналығына кірген қылмыс түрімен және 24 бапқа сілтеме жасай отырып бағаланады.

4. 2. Қылмысқа дайындалу және квалификация тәртібі.

ҚК 24-бабына сəйкес «тiкелей ниетпен қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, əзiрлеу немесе бейiмдеп жасау, қылмысқа қатысушыларды iздестiру, қылмыс жасауға сөз байласу не қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау, егер бұл орайда қылмыс адамның еркiне байланысты емес мəн-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмысқа дайындалу деп танылады. Қылмысқа дайындалу - бұл қылмыс жасауға жағдайлар туғызатын қасақана əрекеттер. Ол қасақана қылмыс жасаудың бiрiншi сатысын құрайды. Дайындалу əрекеттерiне мына ерекшелiктер тəн: - Олар тек қылмыстың жасалуына жағдайлар туғызады, - Қылмыстық-құқықтың қорғау обьектiсiне өздiгiнен тiкелей қауiп тудырмайды; - Кiнəлiнiң еркiнен тыс себептермен мəжбүрлi түрде тоқтатылады. Қылмысқа дайындалу ҚК-ң 24-бабының 1-бөлiгiне сəйкес, мына əрекеттермен сипатталады: а). қылмыс құралдарын немесе қаруларын iздестiру, яғни кез келген тəсiлмен (заңды немесе заңсыз) аталған құралдарды иемдену əрекеттерi. Мысалы, қаруды заңға сəйкес сатып алу, сыйға алу, тауып алу, ұрлап алу ,ауыстыру жəне т.б., б). қылмыс құралдарын немесе қаруларын əзiрлеу немесе бейiмдеп жасау—оларды ойлаған қылмысты табысты жүзеге асыру үшiн жарамды қалыпқа келтiру əрекеттерi. Мысалы, кiлттi өзгертiп жасау,қарудың қасиетiн өзгерту жəне т.б.; в). қылмысқа қатысушыларды iздестiру—басқа бiр немесе бiрнеше адамды, орындаушы, айдап салушы не көмектесушi ретiнде қылмыс жасауға тарту əрекеттерi. Ол кез келген тəсiлмен (сатып алу, қорқыту, бопсалау, алдау, ұсыныс айту) жүзеге асырылуы мүмкiн. г). қылмыс жасауға сөз байласу—нақты қылмысты бiрiгiп жасауға алдын-ала уəделескен кемiнде екi адамнан тұратын топты ұйымдастыру; д). қылмыс жасау үшiн өзге де қасақана жағдайлар жасау,яғни қылмыстық ниеттi жүзеге асыруға бағытталған жоғарыда аталған əрекеттерден өзге кез келген əрекеттердi жасау. Мысалы, қылмыс жасау жағдайын алдын-ала зерттеу, ойластырылған қылмысты жасыруға бағытталған əрекеттердi жасау, қылмыс жасау орнының жоспарын дайындау жəне т.б. Қылмысқа дайындалу бiр əрекетпен немесе жоғарыдағы аталған əрекеттердiң жүйесiмен де жасалуы мүмкiн. Көбiнесе дайындалу белсендi əрекетпен, ал кейбiр жағдайларда əрекетсiздiкпен де жасалады. Мысалы, қойма қарауылы қылмыстың басқа қатысушыларына ұрлық жасау үшiн қасақана жағдайлар туғызу мақсатында кезекшiлiктен уақытша кетiп қалады. Мерзiмi бойынша дайындық əрекеттерi қылмыстың жүзеге асырылуынан бұрын жасалады. Мұндағы уақыт аралығы бiрнеше минуттан бiрнеше айларға дейiн созылуы мүмкiн. Дайындық əрекеттерiнiң жасалу орны қылмыстың жасалу орнымен сəйкес келмеуi, кейде олар бiр-бiрiне жақын маңда жасалуы да мүмкiн. Субьективтiк жағынан қылмысқа дайындалу кiнəнiң тiкелей қасақаналығымен сипатталады, яғни дайындалушы адам өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға қауiптiлiк сипатының бар екендiгiн ұғынады, осы iс- əрекеттер қылмыстың жасалуына жағдай туғызатынын алдын-ала бiледi жəне соны тiлейдi. ҚР ҚК-ң 24-бабының 2-бөлiгi бойынша тек ауыр немесе аса ауыр қылмысқа дайындалғаны үшiн қылмыстық жауаптылық басталады. Қылмысқа дайындалу үшiн жауаптылық сол дайындалып жатқан қылмыс бойынша жауаптылықты көздейтiн ҚК Ерекше бөлiмiнiң бабымен жəне ҚК 24-бабына мiндеттi түрде сiлтеме жасалып сараланады. Ал егер дайындық əрекеттерi жеке қылмыс құрамын құрайтын болса, онда ҚК-тiң Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабымен аяқталған қылмыс ретiнде саралауды қажет етедi. Қылмысқа дайындалу бойынша жаза тағайындау кезiнде сот жаза тағайындаудың жалпы негiздерiне сəйкес ережелермен қатар аяқталмаған қылмыстар үшiн жаза тағайындаудың ерекшелiктерiн де ескередi. Бұл жағдайда қылмыстың ақырына дейiн жеткiзiлмеу жағдайлары есепке алынады. Қылмысқа дайындалу үшiн тағайындалатын жазаның мөлшерi ҚК Ерекше бөлiмiндегi тиiстi аяқталған қылмыс үшiн белгiленген жазаның неғұрлым қатаң түрiнiң ең жоғары мерзiмiнiң немесе мөлшерiнiң жартысынан аспауы тиiс.

3. Қылмысқа оқталу және квалификация тәртібі.

Тiкелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниетпен жасалған iс-əрекет, егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мəн-жайлар бойынша ақырына дейiн жеткiзiлмесе, қылмыс жасауға оқталу болып танылады. Адамға байланысты емес мəн-жайлар ретiнде кiнəлiнiң күш салуына қарамастан қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге кедергi жасайтын əр-түрлi жағдайларды түсiну қажет. Қылмысқа дайындалу кезiнде кiнəлi қылмыс жасауға жағдай туғызатын əрекеттердi жасаса, ал қылмысқа оқталуда ол қылмыстың обьективтiк жағына кiретiн iс-əрекеттердi жасай бастайды немесе тiкелей орындайды. Сонымен қатар, қылмысқа дайындалуға қарағанда оқталу үшiн жауаптылық ауырлығы орташа, ауыр жəне аса ауыр қылмыстар санаттары бойынша туындайды. Обьективтiк жағынан қылмысқа оқталу нақты қылмыс құрамын жасауға тiкелей бағытталған əрекеттерден тұрады. Мұнда «тiкелейң сөзi адамның қылмыстың обьективтiк жағын орындай бастауы немесе орындауды жалғастыруы дегендi бiлдiредi. Мысалы, адам өлтiруге оқталуда кiнəлi жəбiрленушiге оқ атуға ұмтылады немесе оқ атады, бiрақ оған тимей қалады немесе қоймаға кiрумен жасалатын ұрлыққа оқталуда кiнəлi есiктегi бекiтiлген құрылғыны бұзу үстiнде ұсталса жəне т.б. Бұл аталған мысалдарда қылмыстық- құқықпен қорғалатын обьектiлерге зиян келтiру қаупi туып отыр, яғни қылмыстың обьектiсiне тiкелей əсер етедi. Қылмысқа дайындалудан оқталу осы белгiсiмен де ажыратылады. Көпшiлiк жағдайларда қылмысқа оқталу əрекетпен жасалады. Алайда, материалдық құрамдағы кейбiр қылмыстар, егер онда адамның қылмыстық нəтижеге жету еркi көрiнсе əрекетсiздiкпен де жасалуы мүмкiн. Мысалы, егер анасы өзiнiң жаңа туған сəбиiн өлтiрудi тiлеп оны тамақтандырмаса, бiрақ өзге адамдардың араласуынан баланың өлiмi тумаса. Оның əрекетi адам өлтiруге оқталу ретiнде сараланады. Субьективтiк жағынан оқталу заңның өзiнде көрсетiлгендей, кiнəнiң тiкелей қасақаналығымен сипатталады. Кiнəлi нақты қылмысты жасауға бағытталған өз iс-əрекеттерiнiң қоғамға қауiптiлiгiн ұғынады жəне оларды орындауды тiлейдi. Қолданылып жүрген қылмыстық заң оқталуды түрлерге бөлмегенiмен, қылмыстық құқық ғылымы əрекеттiң аяқталу дəрежесi мен көлемiне байланысты қылмысқа оқталудың екi түрiн қарастырады: 1) аяқталған оқталу, 2) аяқталмаған оқталу. Аяқталған оқталу, егер кiнəлi қылмысты жасай отырып қоғамға қауiптi зардаптардың туындауы үшiн қажеттi əрекеттердiң барлығын жасадым деп есептесе, бiрақ оның еркiнен тыс себептермен қылмыстық нəтиже туындамаса немесе қылмыс аяқталмаса орын алады. Аяқталған оқталуда қылмыскердiң ойлаған зардабы емес, өзге зардаптар келтiрiлуi мүмкiн. Мысалы, өлтiремiн деген ниетпен кiнəлi жəбiрленушiнiң кеудесiне пышақ салады, бiрақ жəбiрленушiнiң өмiрiн дəрiгерлер сақтап қалады. Мұнда қылмыстық ниеттiң бағыттылығына сəйкес кiнəлiнiң əрекетi ҚК 96-бабымен жəне 24-бапқа сiлтеме жасай отырып адам өлтiруге аяқталған оқталу бойынша сараланады. Аяқталмаған оқталу, егер кiнəлi өзiнiң еркiнен тыс себептермен қылмысты аяғына дейiн жеткiзу үшiн қажеттi əрекеттердiң барлығын жасай алмаған жағдайда орын алады. Аяқталмаған оқталуда кiнəлi қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге əкеп соғатын əрекеттердiң оның еркiнен тыс себептермен орындалмағанын жəне ол əрекеттердi жалғастыру қажеттiгiн ұғынады. Мысалы, қоймаға кiруге ұмтылу үстiнде кiнəлiнi қарауыл ұстап алса. Салыстырмалы түрде қарағанда аяқталған оқталудан аяқталмаған оқталудың қоғамға қауiптiлiк дəрежесi төмен екендiгiн байқаймыз. Қылмысқа оқталудың аяқталған жəне аяқталмаған болып бөлiнуi жасалған қылмыстың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн анықтау кезiнде жəне жаза тағайындау, сонымен бiрге қылмыстан өз еркiмен бас тарту туралы мəселенi шешу кезiнде маңызды болып табылады. Қылмыстық құқық теориясында қылмысқа жарамсыз оқталу жөнiнде мəселе де кездеседi. Жарамсыз оқталуға—жарамсыз обьектiге оқталу мен жарамсыз құралмен оқталуды жатқызады. Жарамсыз обьектiге оқталуда кiнəлiнiң ойлаған обьектiге зиян келтiру мүмкiндiгi жəбiрленушiнiң немесе қылмыс затының ерекше қасиеттерiне байланысты жойылады немесе қылмыс орнында жəбiрленушiнiң немесе қылмыс затының болмауын кiнəлi адам бiлмейдi. Нəтижесiнде басқа обьектiге зиян келтiредi. Мысалы, өзiн лауазымды тұлға деп көрсеткен адамға пара беру. Жарамсыз құралмен оқталуда кiнəлi қателесiп қылмыстық нəтижеге жету үшiн обьективтi қасиеттерi бойынша обьектiге зиян келтiруге жарамсыз, қабiлетсiз құралдарды қолданады. Мысалы, атылмайтын немесе ойыншық қаруды қолдану. Жарамсыз оқталудың аталған түрлерi үшiн жауаптылық жалпы негiздерде, яғни ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi бабымен жəне 24-баптың 3-бөлiгiне сiлтеме жасала отырып сараланады.

4. Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушылықтың белгілері және олардың қылмысты квалификациялаудағы маңызы.

Қылмыстық əрекет адамның кез келген əрекетi сияқты жалғыз жасалуы немесе бiр топ адам болып жузеге асырылуы мүмкiн. бiр адамның жасаған қылмысына қарағанда бiр топ адамның жасаған қылмысы қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дəрежесi өзгешiлiгiмен сипатталады. Қылмысқа қатысушылықтың түсiнiгi туралы норма ҚР ҚК-ң 27- бабында қарастырылған: «екi немесе одан коп адамның қасақана қылмыс жасауға қасақана бiрлесiп қатысуы қылмысқа қатысу деп танылады. анықтамадан көрiп отырғанымыздай, қылмысқа қатысу тек бiр қылмысқа кемiнде екi адам қатысқан ретте танылады. Жалпы алғанда бiрнеше адамның жасаған қылмысының қоғамға қауiптiлiгi бiр адамның жасаган қылмысының қауiптiлiк дəрежесiне қарағанда едəуiр жоғары болатыны белгiлi. Себебi, бiрнеше адамның қылмыс жасау күштерiн бiрiктiруi ойластырылған қылмыстық ниеттi ұтымды жүзеге асыруды жеңiлдетеді. Колсұғушылық обьектiсiне ауыр зиян келтiруге жəне қылмыс жасаудың жетiк амал-тəсiлдерiн қолдануға мүмкиндик бередi. Ондай қылмысты ашуда қиындық тудырады. Қылмыстық əрекеттiң ерекше нысанын құрай отырып, қылмысқа қатысушылық бiрқатар обьективтiк субьективтiк белгiлермен сипатталады немесе кейде оларды сандық жəне сапалық белгiлер деп те атайды. Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерiне мыналар жатады: а). Қылмысқа кемiнде екi немесе одан да көп адамның қатысуы, б). Қылмысқа қатысушылардың əрекеттерiнiң бiрлескен түрде болуы немесе бұл əрекеттердiң бiр-бiрiмен себепті байланыста болуы. Бiрiншi обьективтiк белгi бойынша қылмысты қатысушылықпен жасалған деп тану үшiн қылмысқа кемiнде екі есi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адамның қатысуы қажет. Қылмыстық жауаптылыққа қабiлетсiз, яғни есi дұрыс емес немесе қылмыстық жауаптылық жасына жетпеген адаммен бiрлесiп қылмыс жасау қылмысқа қатысушылықты құрамайды. Мысалы, егер ересек адам 10 жастагы жасөспiрiмдi пəтер тонауға пайдаланса, мұнда жауаптылыққа қылмыстық орындаушысы ретiнде тек ересек адам ғана тартылады, ал жасөспiрiм қылмыстың құралына айналады. Қылмысқа қатысудың екiншi обьективтiк белгiсi қатысушылардың арасындағы бiрлестiктiң болуын бiлдиреди. Бұл бiрлестiк белгiсi қылмыс жасаудың басталу кезеңiнен соңғы кезеңiне дейiн түгел орын алады. Бiр белгiсi мына элементтерден құралады: а). Əрбiр қылмысқа қатысушының əрекетi басқа қатысушылардың əрекет жасауының қажеттi шарты табылады. Яғни, бiрiнiң белгiлi бiр əрекеттi жасауы екiншiлерiнiң нақты бiр əрекеттердi жүзеге асыруына болады, б). Қылмыстан келген қоғамға қауiптi зардап не қылмыстың жасалу оқиғасы əр қатысушының əрекеттери себептi байланыста болады; в). Қылмыстың нəтижесi, зардабы барлық қатысушыға ортақ болады. Жоғарыда аталған бiрлестiк белгiсiн құрайтын элементтердiң iшiнде себептi байланыс ұғымының ерекше мәні бар. Себебi, егер қылмыстың зардабы немесе қылмыстың жасалу оқиғасы қылмысқа қатысушылардын əрекеттерiмен себептi байланыста болмаса, онда себептi байланыста əрекет жасамаған адамға қылм жауаптылық туындамайды. Қылмысқа қатысушылықтағы себептi байланысты, қылмысты жасау оқиғасының мынадай тұстарында, бiрiншi - қылмысқа қатысушылардың арасындағы байланыста, екiншi - қылмысқа қатысушы əрбiр адам əрекетi нiң қылмыстың зардабымен себептi байланыста болуын анықтау қажет. Қылмысқа қатысушылықтың обьективтiк белгiлерi қылмысқа қатысушылардың iшкi ойын немесе психикалык бағытын бiлдiретiн субьективтiк белгiлермен тығыз байланысты. Қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк белгiлерiне мыналар кiредi: а). Қатысушылардың қылмыс жасауға қасақана бiрiгуi, б). Тек қасақана қылмыстарды жасауға бiрiгуi. Белгiлi бiр қылмысты жасауға қасақана бiрiгу деген əрбiр қылмысқа қатысушы өз iс - əрекетiнiң жəне қатысушылардың iс-əрекетiнiң қоғамға қауiптi екендiгiн ұғынатындығын, сонымен бiрге бiрлескен əрекеттен туындайтын қылмыстық зардаптың болатынын алдын ала бiлуi жəне зардаптың болуын тiлеуi немесе саналы түрде оған жол беруiн бiлдiредi. Сонда қылмысқа қатысушылықтың субьективтiк жағы тiкелей немесе жанама түрдегi қасақаналықпен сипатталады деген сөз. Бiрлесiп əрекет еткен адамдардың қылмыстарындағы психикалық қатынасты табу олардың қылмысқа қатысу үлесiн, қатысушының жауаптылығын жекешелеуге көмегiн тигiзедi. Қылмысқа қатысушылардың қасақана əрекет етуi, олардың қылмыстың жасалуына деген ой – ниет бiрлестiгiн бiлдiретiн бiрден – бiр себеп табылады. Субьективтi белгiлердiң екiншiсi - қылмысқа қатысу тек қасақана қылмыстарда ғана орын алады дегенди бiлдiредi. Қылмыстық жауаптылық туралы заң абайсыз жасалған қылмыстарда қатысушылықтың орын алмайтындығын айтады, себебi бұл жағдайларда бiрнеше субьектiлер бiр қылмыстық нəтижеге қол жеткiзу өздерiнiң ерiктi күштерiн бiрiктiрмейдi. Сонымен бiрге, егер адам басқа адаммен бiрiгiп қылмыс жатқандығын ұғынбаса, бiрақ оны ұғынуға тиiс жəне ұғынуға мүмкiндiгi болса, бұл жағдайда да қатысушылык орын алмайды

5. Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушылардың түрлері және квалификациялау тәртібі.

ҚР қылмыстық заңы қатысып жасалатын қылмыстарды жасау кезiнде атқаратын əрекеттердiң сипаты мен орындайтын рөлдерiн ескерiп қылмысқа қатысушылардың мынандай түрлерiн қарастырады: 1). Қылмыстың орындаушысы, 2). Қылмыстың ұйымдастырушысы; 3). Қылмысқа айдап салушы; 4).Қылмыстың көмектесушiсi. Қылмыстың орындаушысына ҚК 28-бабының 2-бөлiгiнде мынадай анықтама берiлген: қылмысты жасауга тiкелей немесе оны жасауға басқа адамдармен бiрге қатысқан адам, сондай-ақ жасына, есiнiң дұрыс еместигине немесе қылмыстық заңда көзделген өзге де мəн-жайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа тартуга болмайтын басқа да адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады. Сонымен мынадай үш жағдайда қылмыс жасаған адамды қылмыстың орындаушысы деп тануға болады: 1). Қылмысты жасауға тiкелей қатысқан адам, яғни белгiлi бiр қылмыстың обьективтiк жағын тiкелей өзi немесе iшiнара орындаған есi дұрыс жəне қылмыстық жауаптылық жасына толған адам орындаушы танылады. Мысалы, алдын ала сөз байласқан адамдар тобында С. деген азамат адам өлтiру қылмысынын обьективтiк жағын құрайтын əрекеттердi жалғыз өзi орындаса. 2). Қылмысты жасауға басқа адамдармен бiрге қатысқан адам орындаушы деп танылады. Бiр қылмыс немесе одан да көп орындаушы болса оны қоса атқарушы деп атайды. Қоса орындаушылықта орындаушы деп танылған адамдардың əрекеттерi техникалық жағынан əртүрлi, бiрақ қылмыстың обьективтiк жағын т құрайтын заңдық əрекеттерi бiркелкi болуы керек. Егер заң бойынша қылмыс құрамы тек арнаулы субьект орындауы мүмкiн болса, онда қоса орындаушы ретiнде тек арнаулы субьектiлер танылуы қажет. Мундай қылмыстарға қызметтiк, əскери жəне т.б қылмыстарды жатқызуға болады. Бұндай қылмытсқа қатысушы тұлғалар айдап салушы немесе көмектесушiлер ретiнде қарастырылуы тиiс. Қоса орындаушылықпен жасалатын қылмыстарда орындаушы деп танылған субьектiлердiң жауаптылығы ҚК Ерекше бөлiмiнiң нақты бiр қылмысты қарастырған бiр бабымен сараланады. 3). Жасына, есiнiң дұрыс еместiгiне немесе қылмыстық заңда көзделген өзге де мəн–жайларға байланысты қылмыстық жауаптылыққа тартуға болмайтын басқа да адамдарды пайдалану жолымен қылмыс жасаған адам орындаушы деп танылады. Қылмыстың орындалу тəсiлiне қарай бiреу арқылы орындаушылық əртурли жолдармен жасалады. Өзiнiң қылмыстық мақсатына қол жеткiзу үшiн жоғары да аталған жауаптылыққа қабилетсиз не қарсы тұруға дəрменсiз адамдарды пайдаланып қылмыс жасаған адамдардың қоғамға қауiптiлiгi жогары болуымен сипатталады, себебi олардың əрекетi қылмыстық заңмен қорғалатын екi бiрдей қатынасты бағытталған. Субьективтiк жағы бойынша қылмыстың орындаушысы деп тануға негiз беретiн кез келген əрекет кінәлінің тiкелей немесе жанама қасақаналығымен сипатталады. Сонымен, қылмыстың орындаушысы қатысушылықпен жасалатын кез келген қылмыстың мiндеттi қатысушы тұлғасы. Басқа қатысушысыз қылмыс жасалуы мүмкiн, ал орындаушысыз қылмыс жасалмайды. Сонымен қатысушылықпен жасалған қылмыстың аяқталу деңгейi де осы орындаушының əрекеттерiмен анықталады орындаушы қылмысты ақырына дейiн жеткiзбесе, басқа қатысушылардың əрекетi аяқталмаған қылмыс ретинде сараланады. Қылмыстың ұйымдастырушысы – бұл: 1). Қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, 2). Ұйымдасқан қылмыстық топты немесе қылмыстық қауымдастықты құрған адам; 3). Ұйымдасқан қылмыстық топқа немесе қылмыстық қауымдастыққа басшылық еткен адам. Қылмыстың ұйымдастырушысы қылмысқа қатысушылардың iшiнде ең қауiптiсi, өйткенi ол қылмыс жасау тудырушы, жасалатын қылмыстың түрiн, жасалу орнын, уақытын, тəсiлiн жəне зардаптың мөлшерiн белгилейтин тұлға болып есептеледi. Қылмыстың ұйымдастырушысы қылмыстың жасалуына басқа адамдарды тартып, ұйымдасқан топты, қылмыстық қауымдастықты құру немесе оларға қатысушыларға жетекшiлiк жасай отырып, қылмыстың бас сатыларынан аяғына дейiн басқару əрекеттерiн жасайды. Жоғарыда аталғандай, ұйымдастырушының негiзiнен үш əрекет: басқарудан, топты құрудан жəне топқа жетекшiлiк етуден құралады. Қылмысқа айдап салушы деп басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндiрген адам танылады. Айдап салушы қылмыс жасауға өзi тiкелей қатыспайтын қылмыстын интеллектуалды қатысушысы болып танылады. Оның мiндетi басқа адамды қылмыс жасауға азғыру мақсатынд сол адамның санасы мен еркiне əсер ету. Егер айдап салушы қылмыс жасауға өзi тiкелей қатысса, онда қылмыстың қоса орындаушысы деп танылып, оның алдыңғы айдап салуға бағытталған əрекеттерi жауаптылыкты ауырлататын жағдайлар ретiнде ескерiледi. Адамға əсер етудiң түрлi тəсiлдерi мен əдiстерiн қолдана отырып, айдап салушы екiншi адамды адастыруға керiсiнше, оның санасында қылмыс жасау туралы шешiмдi қалыптастыруға ұмтылады. Егер адам екiншi жалған мəлiметтер беру арқылы оны алдап не адастырып қылмысқа тартса, онда бұл айдап салу əрекетi басқа бiреу арқылы қылмыс жасау ретiнде қарастырылады. Айдап салу қылмыс жасауға басқа адамды қылмыстың қатысушысы ретiнде тартуды бiлдiредi жəне қылм сипатын ұғынуға қабiлеттi адамға қатысты жасалады. Қылмысқа қатысушылардың дербес бiр түрi – көмектесушi. ҚР ҚК-ң 28-бабының 5-бөлiгiнде қылм көмектесушiсiне мынадай анықтама берiлген: кеңестерiмен, нұсқауларымен, ақпарат берумен қыл жасайтын қару немесе құралдар берумен не қылмысты жасауға кедергiлердi жоюымен қылмыстың жаса жəрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмысты қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уəде берген адам, сол сияқты осындай зат сатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уəде берген адам көмектесушi деп танылады. Қылмысқа көмектесушiнiң заңдық анықтамасында қылмыс жасауға көмек беретiн əдiстер мен құралдар жонинде айтылған. Бұл əдiстер мен құралдар физикалық (материалдық) жəне интеллектуалдық (психикалық) түрде мүмкiн. Осы ерекшелiктi ескерiп көмектесушiлiктi 2 түрге бөледi: 1). Физикалық көмектесушiлiк; 2). Интеллектуалды көмектесушiлiк. Физикалық көмектесушiлiкке орындаушыға қылмыстың обьективтiк жағын орындауға ықпал ететiн əрекеттер жатады. Мұндай əрекеттер ретiнде орындаушыға қылмыс жасауға қажеттi құралдарды жеткiзу жəне қыл жасауға кедергiлердi жоюмен байланысты əрекеттердi тануға болады. Егер орындаушы физикалык көмектесушiнiң көмектерiн қолданбаса, онда көмектесушi адам оның əрекетi мен жасалған қылмыс арасында себептi байланыстың болмауы себептi қылмыстың қатысушысы деп танылмайды. Интеллектуалдық көмектесушiлiк орындаушыда қылмысты жасау шешiмiн бекiту мақсатында оның санасынын еркiне психикалық əсер етумен сипатталады. Көмектесушiлiктiң интеллектуалдық тəсiлдерiне мыналар жатады: а). Кеңестер беру, яғни қылмысты жасау механизмiн тиiмдi əрi қауiпсiз жүзеге асыру бойынша ұсыныстар б б). Нұсқаулар беру – нақты жағдайда қалай əрекет ету керектiгi туралы орындаушыға бағыт беру; в). Ақпараттар беру – орындаушы үшiн маңызды болып табылатын жаңа мəлiметтердi жеткiзiп отыру; г). Қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың iзiн не қылмыстық ж табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уəде беру; д). Осындай заттарды сатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уəде беру. Субьективтiк жағынан қылмысқа қатысушылардың басқа түрлерi сияқты көмектесушiнiң əрекеттерi де к тек қасақаналық түрiмен жасалады.

6. Қылмысқа қатысушылықтың нысандары бойынша квалификациялау. ҚК 28 және 262 баптарының квалификация кезінде қолданылатын негіздерін анықтаңыз.

Қылмысқа қатысудың нысанын белгiлеу бiрлескен қылмыстық əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк дəрежесiн көрсетуге мүмкiндiк бередi. Қылмысқа қатысушылардың өзара əрекет жасау тəсiлдерiне жəне олардың əрекеттерiнiң келiсушiлiк дəрежесiне қарай, қылмысқа қатысудың мынадай нысандары бар: • жай қатысу (алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы), • күрделi қатысу (алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы); • ұйымдасқан топ; • қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым). Жай қатысу (алдын-ала сөз байласпаған адамдар тобы) объективтiк жақтың шегiнен тыс қылмыстық рөлдердiң бөлiнуiнiң болмауымен, ол тек рөлдердiң техникалық- ұйымдастырушылық бөлiнуiнiң орын алуымен сипатталады. Бұл жерде заңдық мəнi бар рөлдердiң орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуi болмайды. Əрбiр қатысушы қылмыстың объективтi жағын əр түрлi мөлшерде атқарса да, қылмыстың тiкелей орындаушысы болып табылады. Жай қатысудың тағы бiр ерекшелiгi əрбiр қатысушының жасаған əрекеттерiнiң орны мен уақытының бiр мезгiлде болуы. Күрделi қатысу (алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы) болып, алдын-ала сөз байласып, келiскен қылмысты бiрлесiп жасау туралы күнi бұрын уағдаласқан екi адамнан кем емес қатысушылары бар адамдар тобымен жасалған қылмыс танылады. Күрделi қатысу заңи мəнi бар, рольдердiң қатысушылар арасында жеке орындаушыға, ұйымдастырушыға, айдап салушыға, көмектесушiге бөлiнуiмен сипатталады. Қылмысқа қатысушылар нысаны бойынша əр түрлi əрекеттердi жасайды. Бұл əрекеттердiң нысаны ғана емес, сонымен бiрге қылмыстың жасалу орны мен уақыты да сəйкес келмейдi. Қылмыс құрамын құрайтын əрекеттердi орындаушы тiкелей жасайды, ал қалған қатысушылар ұйымдастырушы, айдап салушы жəне көмектесушi рольдерiн атқарады. Қылмысты бiрлесiп iстеуде рольдердiң əр түрлi байланысы болуы мүмкiн: бiр жағдайларда орындаушыдан басқа айдап салушы жəне көмектесушi, ал тағы бiр жағдайларда орындаушы мен көмектесушi жəне т.б. болады. Орындаушының əрекеттерi жасаған қылмысты қарастыратын бап бойынша сараланады. Басқа қатысушылардың əрекеттерi де осы бап бойынша сараланады, бiрақ ҚР Қылмыстық кодексiнiң 28-бабына сiлтеме жасалынады. Ұйымдасқан топ - қылмысқа қатысудың бiр нысаны болып табылады. Егер қылмысты бiр немесе бiрнеше қылмыс жасау үшiн күнi бұрын бiрiккен адамдардың тұрақты тобы жасаса, ол ұйымдасқан топ жасаған қылмыс деп танылады. Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобы мен ұйымдасқан топ арасында ұқсастықтармен қатар айтарлықтай айырмашылықтар да бар. Ұқсастығы болып екi нысанның да алдын-ала сөз байласу арқылы пайда болуы табылады. Алдын-ала сөз байласқан адамдар тобының ұйымдасушылық дəрежесi аз болады, олар негiзi алдын-ала келiсу арқылы көрiнiс табады. Ұйымдасқан топтың мiндеттi белгiсi болып тұрақтылығы, яғни қылмыстық əрекеттi жалғастыру, бiрнеше қылмысты жасау, ал кейбiр кезде ауырлығымен ерекшеленетiн қылмысты жасау мақсатында бiрнеше адамдардың бiрлесуi табылады. Ұйымдасқан топтың қатысушылары тұрақты қылмыстық қатынасқа, ұйымдастырушылық мезеттерге ие болады: басшылықтың бар болуы, қылмыс iстеудiң жоспарын құруы, конъюнктурамен танысуы, қатысушыларды жинауы, рольдердi бөлуi жəне т.б. Қылмыстық сыбайластық (қылмыстық ұйым) – даму деңгейi жағынан жоғары ұйымдасқан қылмыстық құрылым болып табылады. Олар ұйымдасқан қылмыстың ең қауiптi нысаны болып табылады. Қылмыстық сыбайластықтың қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғарылығы бiрнеше адамның қылмыс жасауымен, олардың рольдерiнiң бөлiнуiмен ғана емес, сонымен бiрге қылмысқа қатысушылардың арасында тұрақтылықтың, ұйымдасушылықтың жəне тығыз топтасқандықпен ұзақ қатынастың болуымен сипатталады. Қылмыстық сыбайластық ауыр жəне аса ауыр қылмыстар жасау үшiн құрылады деген заңның ережесi, оның қоғамға қауiптiлiк дəрежесiнiң жоғарылығын көрсетедi. Қылмыстық сыбайластықтың сипатты белгiсi болып оның топтасқандығы, тұрақтылығы, ауыр жəне аса ауыр қылмыстар жасауға бағытталуы танылады. Қылмыстық сыбайластық күрделi ұйымдасушылық құрылымға ие болады. Ол барлық қауымдастықтың, ұйымдасушылық дəрежесi мен қызметiнiң ауқымы бойынша ажыратылатын оның бөлек топтарының иерархиялық құрылуын көрсетедi. Қылмыстық қауымдастық əдетте ұзақ уақытқа құрылады. Ол ауыр жəне аса ауыр бiрнеше қылмыстарды жасау, сонымен бiрге күрделiлiгiмен ерекшеленетiн бiр қылмысты жасау мақсатын көздеуi мүмкiн. Ұйымдасқан топты, қылмыстық сыбайластықты құрған адам ұйымдасқан топты не қылмыстық сыбайластықты басқарғаны жəне ұйымдастырғаны үшiн, сонымен қатар өзiнiң ниетiмен қамтылған барлық жасаған қылмыстары үшiн Ерекше бөлiмнiң тиiстi баптарында көрсетiлген жағдайларда жауаптылыққа тартылады.

7. Іске аспаған қылмысқа қатысушылық бойынша квалификация жүргізу ережесін орындаушының және өзге қатысушылардың әрекеттерімен байланыстыра қарастырыңыз.

Қылмыстық құқықта iске аспаған қылмысқа қатысушылық үшiн жауаптылық мəселесi күрделi болып табылады. Бiрлесiп қылмыс жасауға бағытталған əрекеттерiнде қатысушылардың еркiне тəуелсiз себептермен қылмыс аяғына дейiн жасалынбаса, онда iске аспаған қылмысқа қатысушылықты құрайды. Бұл ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушiнiң əрекеттерiне байланысты қылмысты орындаушы ешқандай қылмыс жасамаса немесе жасауға мүмкiндiгi болмаған жағдайлардың барлығында орын алады. Сонымен қатар, iске аспаған қылмысқа қатысушылық, мысалы ұйымдастырушы қылмыс жасау мақсатымен ұйымдастыруға тырысқанымен басқа адамдар оның тiлегiн қабылдамаса немесе алдыңғы уақыттарда келiскенiмен, кейiн қылмыс жасаудан бас тартса, онда iске аспаған ұйымдастырушылық болады. Iске аспаған қылмысқа қатысушылық орын алған барлық жағдайларда жауаптылық қылмысқа дайындалу немесе қылмысқа оқталу үшiн туындауы тиiс. Бірлесіп кылмыс жасау дегенимиз озара тусинистикте,бирлестикте болып жане бірінің жасаган әрекетинин екиншисинин келеси арекетти орындауына тикелей себепши болуын, осы себепти байланыстардын натижесинде ортак кылмыстык зардаптын туындауы болып табылады. Иске аспаган азгырушылыкта,комектесушиликте бирлесип кылмыс жасау фактиси болмайды,ягни ол ниет иске аспайды немесе кылмыска дайындык,окталу кезинде жолы киылады.сондыктан иске аспаган ис арекет кылмыска катысушылык болып табылмайды. Мысалы, комектесушинин комегинсиз орындаушы кылмысты жасап улгерсе, мунда кылмыска катысушылык жок, себеби комектесушинин арекети орындаушынын арекетимен себепти байланыста болган жок. Мундай жагдайда комектесушинин арекетин баскаша багалау керек, ягни кылмыска окталу немесе дайындалу сатыларынын кайсысына катысушынын арекети сай келсе сол сатымен багаланганы дурыс. Мысалы, уйымдастырушы кылмыс жасау максатымен

8. Қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушылықтағы арнайы субъектілердің әрекеттерін квалификациялау және өзге қатысушылардың әрекеттеріне құқықтық баға беріңіз.

Кылмыска катысушылардын жауаптылыгын аныктауда жане ис-арекеттерине кукыктык бага беруде карастыра кететин маселенин бири ол арнайы субьектилердин кылмыска катысудагы роли болып табылады. Кейбир адамдар озінің кызметтик немесе тагы да баска ерекшеликтерин терис пайдаланганда,ол сол салага катысты кылмысты орындайды. Кылмыстын арнайы субьектилеринин ерекшелиги де осында, себеби онын осы ерекшелиги бойынша орындай алатын әрекетин озге адамдар жасай алмайды. Арнайы субьектилер оз кызметин орындау аркылы кылмыска катысушылыкта тек орындаушы туринде катысып кана коймай, сонымен бирге кылмыска комектесуши ретинде катыса алады.мысалга мекеме басшысы ози баскарып енбек туралы зандарды бузу кылмысын орындады. Ол осы кылмысты жасай отырып, кеинги жоспарланган кылмыска комектесушилик рол аткарган болып саналады. Ягни кылмыстын жасалуына богет болуы мумкин кедергини жойды.

Ал адамдар тобымен жасалатын кылмыстарда арнайы субьектилердин кылмыстын жалпы субьетилеримен бирлесип кылмысты орындауы мумкин емес. Ягни арнайы субьетилердин орындай алатын арекеттерин озге адамдар жасай алмайды, сондыктан бирлесип,топ туринде биртектес арекеттер жасау болмайды. тек арнайы субьект болып табылатын адамдардын гана топ болып кылмска катысушылыгы болуы мумкин.буган кылмыстык кодексте жауаптылыгы бойынша тек арнайы субьектилер карастырылган кез келген касакана кылмыс мысал бола алады. Мысалы, адамдар тобымен жасалган кашкындык бабынын 2 болими, буйрыкка багынбау немесе оны озге де орындамау ,сайлау,референдум кужаттарын бурмалау немесе дауыстарды кате есептеу және т.б.

Уйымдаскан топ пен кылмыстык кауымдастык нысандарында арнайы субьектилердин кылмыска катысушылыгы жиі кездесетин жагдай. Мундай кылмыска катысу нысандарында арнайы субьектилер баскалармен бирлесип арекет жасагандыктан жане топтын немесе кауымдастыктын мушеси болып табылатындыктан, олардын ис арекетин бирге орындаушылык ретинде багалау керек. Бирак арнайы субьектилердин ис арекети КК ерекше болиминин колданып отырган бабынын арнайы болими бойынша квалификациялануы керек. Мысалы уйымдаскан топ экономикалык контрабанда кылмысын жасаумен айналысса, онда арнайы субьетилердин арекеттери сол баптын арнайы субьект карастырылган болимимен квалификацияланады. Ал егер уйымдаскан топ, кауымдастык айналыскан кылмыс тури бойынша ерекше болимнин баптарында арнайы субьетинин жауаптылыгы карастырылмаса, онда онын арекеттери уйымдаскан топ, кауымдастык жасаган барлык кылмыстар бойынша жане арнайы субьетинин жауаптылыгы белгиленген кылмыс тури бойынша квалификациялануы керек.

9. Қылмысқа қатысушының қылмыстан бас тартуы және оның салдары. Бас тартқан адамның жауаптылықтан босатылатын және босатылмайтын жағдайларын анықтаңыз.

ҚК 26-бабында қарастырылған қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тарту ережесi қылмысқа қатысушыларға да қолданылады. Қылмыс жасаудан өз еркiмен бас тарту дегенiмiз қатысушылардың қылмысты аяғына дейiн жеткiзуге мүмкiндiгi бар екендiгiн ұғына отырып, орындау рөлiне байланысты атқаруға мiндеттi iс - əректтердi тоқтатуы. Қатысушылардың қылмыс жасаудан бас тартуы қылмысқа қатысудың кез келген нысанында жəне қылмыстың аяқталуына дейiнгi кез келген сатыда мүмкiн болады. ҚК 26-бабының 1-бөлiгiне сəйкес: «Егер адам бiр қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен жəне бiржола бас тартса, ол осы қылмыс үшiн қылмыстық жауаптылыққа тартылмауы тиiсң. Аталған ереже, тек қылмыстың орындаушысына ғана қатысты айтылған, себебi қылмысқа басқа қатысушылардың iс-əрекеттерi орындаушының қылмысты орындағанға дейiн жасалады. Сондықтан басқа қатысушылардың өз еркiмен бас тартуы орындаушының iс - əрекетiне дейiн немесе iс-əрекеттiң басталу кезеңiне дейiн орын алуы тиiс. Бұл жөнiнде заңшығарушы ҚК-ң 26-бабының 3-бөлiгiнде мынандай талаптар қояды: «қылмысты ұйымдастырушы мен қылмысқа айдап салушы, егер ол адамдар мемлекеттiк органдарға хабарлаумен немесе өзге де қолданылған шаралармен орындаушының қылмысты ақырына дейiн жеткiзуiне жол бермесе, қылмыстық жауапқа тартылмауы тиiс. Егер орындаушының қылмысты аяқтағанына дейiн оған күнi бұрын уəде берген жəрдемнен бас тартса немесе көрсетiлiп үлгерген көмектiң салдарын жойса, қылмысқа көмектесушi қылмыстық жауапқа тартылмауы тиiсң. Сонымен, ұйымдастырушы мен айдап салушының өз еркiмен бас тартуы тек белсендi түрде, яғни олардың iс- əрекеттерi орындаушыға ойлаған қылмысын орындауға жол бермесе ғана мүмкiн болады. Егер ұйымдастырушы мен айдап салушының қолданған шаралары орындаушының қылмысты жасауын тоқтата алмаса, олардың қолданған шаралар жаза тағайындау кезiнде жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мəн- жай ретiнде танылуы мүмкiн. Қылмысты ақырына дейiн жеткiзуден өз еркiмен бас тартқан адам оның нақты əрекетiнде өзге қылмыс құрамы болған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиiс.

10. Қылмысқа қатысушының шектен шығушылы (эксцесс) болғанда шектен шыққан және шықпаған қатысушылардың әрекеттеріне квалификация ережесін беріңіз .

Басқа қатысушылардың ойында болмаған қылмысты жасау орындаушының шектен шығушылығы (эксцесi) ретiнде қарастырылады. Орындаушының шектен шығушылығы қылмысқа қатысушылықтың кез келген нысанында орын алуы мүмкiн. Шектен шығушылық кезiнде орындаушының жеке əрекеттерi мына нысандарда көрiнiс табады: а) ұйымдастырушы, айдап салушы, көмектесушi ниетiмен қамтылған обьектiге басқа зардап түрiн келтiру, б) басқа қатысушылармен бұрын келiсiлген əрекеттердi емес, ауыр қылмыс түрiн жасау. Орындаушының шектен шығушылығы үшiн орындаушының өзi жауап бередi, ал қылмыстың басқа қатысушылары өздерiнiң ниеттерiмен қамтылған əрекет үшiн ғана жауаптылыққа тартылады. Шектен шығушылық кезiнде орындаушының жеке əрекеттерi заңдық мағынаға ие болу керек, яғни заңның өзiнде айтылғандай ол басқа қылмысты жасауы қажет. Сондықтан, мысалы, егер ұрлық қылмысын күндiз жасаймыз деп келiссе, ол түнгi уақытта жасаса немесе адамды тапаншамен емес пышақпен өлтiрсе – бұл жағдайлар басқа қатысушылармен келiсiлген қылмыстың сипатын өзгертпейтiндiктен, шектен шығушылық орын алмайды. Шектен шығушылық жасай отырып, орындаушы келiсiлгеннен өзге зиян келтiредi немесе əрекеттiң заңдық табиғатын елеулi өзгертетiн əрекеттердi жасайды. Мысалы, адам өлтiрудiң қарапайым түрiн емес, ауырлатылған түрiн жасайды. Шектен шығушылық кезiнде қылмысқа қатысушылардың iс - əрекетiмен жасалған қылмыстың арасында байланыс жоқ. Сонымен қатар, келiсiлген əрекеттiң шегiнен шыға отырып орындаушы ниеттiң мазмұны да өзгеретiндiктен қатысушылардың арасындағы субьективтiк байланыс жоғалады. Бiрлесудiң обьективтiк жəне субьективтiк негiздерiнiң болмауы басқа қатысушыларды шектен шығушылық кезiнде қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкiндiгiн тудырады

11. Қылмысқа жанасушылықтың түрлері бойынша квалификация жүргізу.