МенеджментҒылым ретінде. басҚаруілылыҚ ойлар теориясыныҢ эволюциясы
ЖОСПАРЫ
Басқару теориясы ғылым ретінде ХІХ-шы ғасырдын аяғы мен ХХ-шы ғасырдың басында пайда болып, өзінің дамуында бірнеше дәуірді басынан кешірді. Экономикалық әдебиеттерде басқарушылык ойдың алғашкы қаркыны «тейлоризм»деген ағыммен байланысты екені айтылады. Фредерик Уинслоу Тейлор (1856-1915 жж.) америкам инженері, баскаруды ғылыми түрғыдан жүргізуді алғаш рет айткан болатын. Ол адвакат отбасында дуниеге келген.басында грмпнияда білім алып,кейіннен 1874 жылы гарвардтың заң колледжн бітірді.коз көруінің нашарлауна байланысты ары карай жалғастыра алмай,зауытка жумыска орналасады типти 1858 жылы эконои дағдарыс кезінде кара жумысшы болып та стейди.Ол кезде бул ғажайып жаналық сиякты көрінді. Кейінірек оның еңбектері мойындала басталды және ғылыми баскарудын классикалық мектебініц негізін калады. Ф. Тейлор «Фабриканы басқару» (1903 ж.), «Ғылыми менеджменттің принциптері» (1911 ж.) деген ецбектерінде кәсіпорындыбаскаруды өнер ретівде қарастырып, онда «нені жасаудыдәл білу және оныарзан әрі ең жақсытәсілмен калайжасауға болатынын» қарастырды. Оған қол жеткізу үиіін Ф. Гейлордығі ойыншадөмендегідей кейбір баскарудың шешімдерін күзеге асыру қажет: мақсатгы таңцау және оған жету жолы, нәтижені баюылаудың тәсілін дайығщау. Ф. Тейлор озінің еңбектерін баскаруды үиымдастыруды тек кәсіпорьш денгейівде карастыруға ариады. Осы мектептің өкілі француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925 жж.) болған.
Ол инженер теоретик кассикалық мектептңің негізін салушы.1841тамбулда дуниеге келди сонда акесінің копир курылсын баскаруымен байланысты.кейн 1847лдерине кайтып францияда билим алады. Ол практикалық тәжірбиені жинақтау негізінде төмендегідей корытыидыға келген: «басқару — кәсіпорынныц ресурстарын барынша пайдаланып, оны мақсатқа жетелеу», сөйтіп алғашқы рет мемлеке гтік баскаруда оны ғылыми ұйымдастыру прииципін қолдаудың мүмкін екендігіне ой салды.А. Файоль басқарушылықміндеттерін кәсіпорынның техғшкалық, қаржылықжәие баска мәселелерімен карағаңца,ерекше зерттеу облыстары ретінде оқшауланады.
Басқарушылық ой XX ғасырдың 40-шы жылдыц аяғы мен >0-ші жылдьщ басьшда кезекті қарқын белең алды. Ол «адамдык катынастар» мектебінің пайда болуымен байланысты еді. Бүл бағыт исихология мен социология адамдардыц мінез-күлқы жайлы ғылым жетістігін басқару жүйесінде колданумен айкындалады. Баскару іеориясында «адамдык катынастар» яғни «мінез-күлык» мектебі найдаболды. Бүл мектептің негізін калаушылардың бірі американ экоиомисі - Элтон Мейо (1880-1949 жж.) болды. Американдық психолог әлеуметтпнушы.мейо 1880 ж 26 желтоқсанда онтусик фавстралияда дүниеге келди.оны аталарының жолын куып даригер болады деп ойлады.бирак ол озин баска жагынан корсетип улы британияга кетип сонда медицина психопотологиямен айналысты.Осы ілім формалдык емес баскаруды уйымдастыру жане. еңбек өнімділігін өсіруді ынталандырудың жаңа әдісін ендіруді ұсынды: өндіріс саудамен мен еңбекті гумаиизациялауды шешуде топтық демократиялык тәсілдерді қолданды.
Наскарушылык ойдыц жаңа (1950-1960 жж.) даму дәуірі казіргі сандык әдіс негізінде баскаруда математика мен компыотерді колдану аркылы шешумеіі байланысты. Сойтіп «басқарушылык ғылым» мектебі өмірге келді.
Баскарушылык теориясыныи 70-80-ші жылдардың қарсаңында жана мектебі калыптасты. Ол «ситуациялык әдіс» мектебі болатын. Жағдайды қарастырудын басты ерекшелігі әрбір ұйымдық-баскарушылык мәселені шешуді накты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді. Өзінің зерттеуінін негізіне бұл мектеп кәсігюрын, үйымның жұмыстарын қарастыруын, олардың белгілі накты жағдайда жұмыс аткаруын ескерді. Осы кәсіпорынның кызмет жасауына қандай ішкі және сырткы факторлардың ықпалы бар және осы бірнеше варианттардан, мүмкін шешімнің біреуі қабыдданып, қалыптасқан мәселенің бір ғана шешімі алынады.
Басқарушылық ойлар теориясында осы мектептерді менеджмент іеориясы мен практикасын дамытуда негізгі деп атау қабылданған. Басқарушылык теориясы мектептерінің пайда болуын зерттеушілср сол уакытта қалыптасқан белгілі себептермен, жағдайлармен байланыстырады. Мысалы, басқарушылық теориясының «классикалық мектебі» мыналардың әсерінен қалыптасты: үйымдар санының рсуі, тауар мен қызмет көрсету нарығьіның өсуі, бірінші дүниежүзілік соғыс. 1929-1933 жылғы йағдарыс жөне постиндустриальды революцияның басталуы.
«Мінез-құлык» мектебі — «адамдык қатынастар» мсктебінің пайда болуы кәсіподақтын осуі әсерімен түсіндіріледі, дайындығы жаксы менеджерлерге сұраным екінші дунис жүзілік соғыстың нәтижесінде калыптасқан жағдаймен байланысты.
«Баскарушылық ғылымдар > мекгебінін тууы корпорация, концерн, концерн-конгломераттар көлемі өсуі әсерімен, «қырғи-кабақсоғыс», өндірістің қүлдырауымен түсіндіріледі.
«Ситуациялык тәсіл» мектебінің пайда болуы экономика
мүмкіндіктерінің ұлғаю әсерімен, елдер арасындағы ғарыштық, бақталастык, жоғарғы технологиялык, өнімнің өміргс келуі, азаматгык құқық күресінің всуі, жоғарғы біліктілікті талап ететін мамандықтардьщ есуімен байланыстырылады.'
Басқарушылык ойлар жетістігін колдану практикасында көітгеген елдерде баскару моделінің өзіндік ұлттык ерекшелігі пайда болды. Басқарудың — американдық, жапондык және батыс еуропалык мектептері калыптасты. Әлемдік шаруашылыктын дамуы езінін әсерін қазіргі менеджментті иитернациялауға ықпал етуде.