Тас ғасырының жалпы сипаттамасы

Алғашқы тарихтың бірінші беті тас дәуір. Алғашқы қауымдық құрылыс – адамзат тарихындағы бірінші әлеуметтік – экономикалық формация, адамзат қоғамының тарихи дамуының, адамның пайда болу кезеңінен таптар, мемлекеттер пайда болғанға дейінгі кезеңді қамтитын, бірінші кезең.

Ерте палеолит. (2 млн. – 140 мың жыл бұрын) Шелашел кезеңі. Шамамен алғанда бұдан 800 мың жыл бұрын – Қазақстан территориясында (Оңтүстіқ аудандар мен Балхаштың солтүстігі) ежелгі дәуір адамының пайда болуы (питекантроп пен синатроп)

Ертедегі палеолит ірі – ірі үш дәуірге бөлінеді, олар: олдувай (2,6 млн. – 700 мың жыл бұрын), ашель (700 мың – 150-120 мың жыл бұрын) және мустье (150-120 мың жыл бұрын) дәуірлері. Ерте палеолит алғашқы қауымдық табын дәуірі - бұл жалпы алғанда әлеуметтік, ең алдымен алғашқы қауымдық ұжымдық қатынастардың қалыптасу кезеңі. Кулді тас ғасыры бойында еңбек қүралып жасау жолындағы басты рөлді тас атқарады. Сол себептен ежелгі тұрақтардан көбінесе тастан жасалған бұйымдар табылады, ал неолиттік тұрақтардан жануарлар сүйектерінен істелген бұйымдар да кездеседі. Түрі мен ерекеше сипатына қарай тас бүйымдар шапқыш, қырғыш, үшкіртас, соққыш, пышақ, тескір және басқаға бөлінген. Көңірдек поселкесі қасынан табылған, тікбұрышты зілдей кремний сындырғіші ең ескі еңбек қүралдары орын алады.

Ашель дәуірінің тұрағы Бөріқазған мен Тәңірқазған бәрінен де көбірек назар аударады, олар малтастар, доломиттер мен алевролиттер тәрізді тау жыныстарынан тұратын, үсті тегі заңғар басында. Осынау олжа табылған жер Жамбыл облысында еді. Бөріқазған мен Тәңірқазғаннан табылған ежелгі палеолит заттарын Х.А. Алпысбаев төрт топқа: бір жақты, екі жақты шапқыш құралға; көне заманның салмақты сындырғышына; ірі – ірі кедір – бұдыр домалақ тастарға бөледі.

Төменгі палеолит кезінде адам тасты жару үшін екінші тасты пайдаланған – оларды бір ө біріне соғатын болған.

Мұндай тәсілді жарып түсіру техникасы яғни малтатас мәдениеті деп атап кеткен, өйткені шикізат ретінде көбінесе өзен малтастары қажетке асырылған. Кейін соққыштар пайда болды.

Тас ғасырының кезеңдері (палеолит, мезолит, неолит, энеолит, Қазақстан территориясындағы тұрақтар, обалар)

Ашель дәірінің ескерткіштері Орталық Қазақстаннан табылды. Мұнда қуралдар қара және сұрқай – жасыл түсті кремний жынысынан дайындалған. Осындай тұрақтардың бірі – Құдайкөл Сарыарқаның теріскей – шығыс шетінде орналасқан. Құралдар арасынан бифастарды, яғни тастың екі жағын да өңдеу арқылы жасалған құралды, жануарлар терін илеп, ағаш өңдеуге қолданылатын қырнауыштарды, сол сияқты толып жатқан домалақ тастарды атауға болады, соңғыснан сындырғыштар мен қалақтар жарылап алынып, еңбек құралдары ретінде пайдаланылған. Орталық Қазақстанның басқа да ашельдік ескерткіштері ішінен Обалысай тұрақтарын бөліп айтқан жөн. Тас бұйымдар арасынан жел – құздан мүжілген шапқыш құралдар айырықша назар аударады. Сонымен қатар археологтар Қаратау тауларынан, Бөріқазғаннан, Шабақтыдан (Жамбыл облысы), Қазанғаптан (Шу өзені) және басқа жерлерден адамадрдың негізгі кісібі аң аулар, ұжымдасып жабайы жануарларды ұстау, қару жарағы – шоқпар, жебе, дөрекі өңделген тас болды. Өздігінен өсетіп дәндерді, жеміс – жидек теріп жеу оларрдың өмірінде үлкен рөл атқарды. Синантроптар сол кездің өзіндеақ отты пайдаланды, бәлкім олар отты шағару әдісін де игерген болар. Піскен ет пен өсімдікті тамақ ету адамның дамуында игі әсер еткені сөзсіз. Қоғамдық ұйымы – адамдар тобыры болды. Адамдар үйірі бірігіп қорғану, шабуыл жасау, аң аулау және терімшілікпен айналалысу қызметін, қызметін атқарып, тасты жару үшін жұмыр тас қалданды.

Орта палеолит. (140-40 мың жыл бұрын) Мустье дәуірі. Бұл кезеңнен қөғамдық ұйымы – ірі қауым болып табылады. Осы кездеадамның неандерталь түрі пайда болды. Қазақстан территориясының оңтүстік, орталық және шығыс бөліктерінде таралды. Сондай орталық мекендердін бірі – Қаратау таулары. Сондай орындары – Алғабас, Өгізтау 1,2,Үлкен Ақ-Мая және басқалары. Бүгінгі таңда Қозыбай деген олжалы жер – ШығысҚазақстан облысы территориясындағы ең ежелгі ескерткіш болып табылады. Бұл тұрақ Қолғұты өзенінің бойында Көршім ауданының Қараторғай ауылына таяу бір бүйірде. Алғашқы қауым адамның қолымен жасалған тас бұйымдары, олардың ішінде шапқыш құрал, екі жағы да өңделген құрал және қара түсті кремний жынысынан істелген сындырғыштар бар. 1958 жылы табылған, кейін ағартушы-ғылым Ш.Ш. уалихановтын атымен аталған көп қатпарлы тұрақ үлкен атаққа ие. Тұрақта бес мәдени қатпар бар, олардан тас бұйымдары, оттың орны, ошақтар, әртүрлі жанупрлардың сүйектері табылды. Оңтүстік Қазақстан облысының Алғабас ауданындағы Арыстанды өзенінің оң жағалауындағы осынау тұрақ қатпалары жердің қазіргі бетінен әртүрлі тереңдікте жайғасқан.

Мустье дәуірінің жаңа ескерткіші 1984 жылы Жезқазған облысының Ақадыр ауданынан табылды. Олар Өгіз-тау-1,2, Үлкен Ақмая тұрақтары.Адамдардың бүл араны мекендеуіне шикізат қорлары мен бұлақ суының іргелес жатуы әсер еткен. Дөңгелек іспеттес нуклеустерге қоса, протопризматикалық нуклеустердің, сол сияқты шет-шеті симметриялы келетін қалақтардың болуы тас өңдеу техникасының жете түскенінен хабар береді.

Ал 80 мың жыл бұрын мұз дәуірі басталды. Өсімдіктер мен жануарлар өзгерді. Адамдар түратын орындар іздестіру қажет болды. Үйкеу арқылы от тұтандыру игерілді, киім дайындау дами бастады. Діни сенімдердің алғашқы белгілері, көму салттары пайда болды.

Қазақстанның баяғы заманындағы тұрғындары, эволюциялық дамуы жағынан Homo habilis фазасына сәйкес келетін питекантроп пен синантропы замандастары болған. Қаратаудың алғашқы қауымдағы мекендеушілері отты тұтатып, оны сөндірмей жағып отыруды білген, ірі және уақ жануарларды аулаумен айналысып, өсімдік тағамдарын жинаған.

Кейінгі палеолит ( 40-12 мың жыл бұрын). Қазіргілер түтес адамдар (Homo sapiens) сол кезде пайда болды. Осы кез – адамзаттың жердің барша климаттық зоналарына тарап қоныстанған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың құрылған кезі.

Кейінгі палеолит дәуірінде саналы адамның пайда болуы мен адам қоғамының материалдық және рухани мәдениетінің ілгері дами беруі арасында тікелей байланыс бар. Бұл құбылыс қоғамдық қатынастардың прогресті дамуымен, рулық қауымның құрылумен, рудың, адамдар ұжымының пайда болуымен тура табысып жатыр. Рулық қауым барлық жерде де матрилиниялық (ана жағынан есептелген ) және матрилокалді (ана жағымен тұйықталған), ал әйелдің қауымдағы жай-жағдайы өте мықты болған. Әйелдің қоғамдық әмірде биік орынға ие болуы қауымдық үй шаруасының ерекшелегімен, әйелдің ұрпақты жалғастырушы ретіндегі отбасылық рөлімен де анықталып отырды.

Кейінгі палеолит дәуірінде адамның дүние танымы күрднліліне түседі. Аңшылық жадысына иланц-елігу сенімі кең жайылды, оның түп – төркініңде хайуанның рух-бейнесін игеру арқылы оны билеп-төстеуге мүмкіндік алу сенімі жататын.

Адамның жаны оның өлгенне кейінгі, бақидағы өмірі – пәнидегі өмірінің жалғасы деген ой-түсінігі оның жерлеу рәсімін күрделі етіп қиындатып жібереді.

Бұдан бұрынгы кезеңнің ескерткіштерімен салыстыра қарағанда, сол дәуірдің тұрақты аз табылған. Шығыс Қазақстанға ел-жұртқа Қанай, Свинчатка, Үңгір және Ново-Никольское тұрақтары белгілі. Ал Ащысай тұрағы Оңтүстік Қазақстаннан, Батпақ 8, Қарабас 3 Орталық Қазақстаннан табылған.

Үңгір тұрағы – Бұқтырма өзенінің оң жағалауындағы шығанақ мүйісінде орналасқан, ол – кіретін жері батысқа қараған. Қазба жұмыстары кезінде шығыс шетіндегі 30-50 см., ал батыс бөлігіндегі 60-170 см., терендіктен палеолит бұйымдары табылды, олардың арасында шеңберлі ретуші бар қырғыш, пышақ іспетті қалақ сынығы, пышақ тәрізді құрал, түрі пирамида тәрізді құрал, кетіліп, сынып түскен жердің іздері бар нуклеус, соққыш және қара кремний мен жасылдау кварц жынысынан бұйым дайындаған кезде түскен өндіріс қалдықтары және жануар сүйектері бар екен. Жоғарғы палеолитте тас құралдары өңдеу тәсілі бұрынғыдан да күрделіне түскен.

1980-1983 жылы Семей облысында Ново-Шульба аудананда, Ертіс бойындағы Шульбинка тұрағында қазу жұмыстары жүргізілді. Мың тас бұйымдар ішінде көптеген сынық-қырғыш, қалақ-қырғыштар, үшкірлер, кескілер, тескірлер, нуклеустердің әр түрі, өндіріс қалдықтары ыбырысып жатыр. Тас бұйымдарға қоса, бұл арадан малтатастан қаланған ошақтар, күл қабаты, ал ошақ айналасындағы едәуір жерден шағын диаметрлі дөңгелек тәрізді қоңыр дақтар кездесті.

Мәдени-тұрмыстық жәдігерлермен бірге, өлген кісінің моласы да табылды, ол оң жанбасына ыңғайлай жатқызылып, басын батысқа қарата, бүгілген күйде қойылған. Шульбинка тұрағында құралдар дайындауға шикізат ретінде негізінен халцедон, яшма, кремень мен тау хрустальді қолданылған. Адамдар пашақ тіліктер жасауды үйренді, ірі балықтарды аулауға ыңғайлы ілмекті сүңгілер бастап қолданыла бастады, дротиктер кеңінен қолданылды.

Қазақстан жерінде кейінгі палеолиттің толық зерттеліп біткен ескерткіштері онша көп емес, бірақ барлық материалдар көне тас дәуірі адамадрының материалдық мәдениеті дамуының ешбір үзілмей, ұдайы жүріп отырғынына, сол сияқты Қазақстан территориясындағы қоныстану процесінің де үзілмегеніне көз жеткізеді.

Мезолит (12-15 мың жыл – 5 мың жыл біздің заманымызға дейін)

Мезолит грек тілінен аударғанда орта тас ғасыры деп аталынады. Осы кезең 70-ші жылдарға дейін өте аз зерттелінген, кәзіргі уақытта да Қазақстан тарихының ең зерттелмеген кезен болып табылады. Тек соңғы онжылдықтарында бір-неше осы уақытына жататын ескерткіштер табылған.Оның ішінде тас өндірістін комплекстері, тұрғын-шаруашылық комплекстері табылған. Бірақ, осы кезеңнің жерлеу комплекстері пайда болуы белгісіз.

Мезолит кезеңінің ескерткіштерінің зерттеулер бойынша тас өндеу әдістерінде едәуір өзгерістер болған жоқ. Голоцен (мұз дәуірінен кеіңгі) кезңінде адамның шаруашылығы кейіңгі палеолитте қалыптасқан түрінде пайда болған. Мезолитте тас қүралдары микролит өндеуімен белгілі, және осы кезеңінде табиғи туындыларын иелену шаруашылығынан өндірістік шаруашылығына өту алғашқы белгілері көріне бастаған. Мезолит кезеңінің ескерткіштері көбінесе Солтүстік Қазқстанда табылған.

Палеолит дәуірі мезолитпен орта тас дәуірге 12-15 мың жыл бұрынғы кезеңде ауысты. Ол ауа райының күрт жылуымен сипатталады. Мәңгі мұз шекарасы қазіргідей жағдайға келді. Суық ауа райына бейімделген хайуанаттар жойылды. Сол заманғы еңбек қарулары және аң аулау құралдарына қажеттілік туды. Мезолит кезеніңде адамзат едәуір дәрежелерге жетті. Осы кезеңде садақ пен жебе, бумеранг кең тараған. Бұның өзі құс пен аңдарды алыстан өлтіруге мүмкіндік берді. Садақ пен найзамен аң аулау, жемістер жинау адамдарға орындарын жиі ауыстырмауға жағдай туғызды. Осы кезеңді біз әскер ісінің қайнар көзін - адамзат әрекетінің бір түрі – тіршілік үшін, көрші қауымдастықтармен аумақ үшін күресі деп айта аламыз. Мезолит кезеңде жаңа шарушылық туды – балық аулау.

Мезолит тұрақтары – Жоғарғы Ертіс, Балқаш өңірі, Жетісу, Оңтүстік Қазақстан. Батыс Алтайдың көркем шатқалдарында, Іле, Талас, Алатау, Жоңғар тауларында, Қаратауда көптеген бейне суреттерге толы тау шоқылары кездеседі. Тобыл маңайында табылған Евгеньевка 1, Дұзбай 6 тұрақтары мезолит кезеңіне жатады. Тас құралдарының 90 % микролиттік (пластиналар) тұрінде өндірілген тас құралдары болып табылады. Микролиттер халцедонолит, алевролит, яшмокварцит тастарынан жасалынған. Петропавл Ертіс маңайында Явленский, Виноградовский микролиттік аудандары топталынған, Тельман микроауданы (Атбасар), Ақмола облысының Селета, Ерментау аудандарында топталынған. Екібастұз аудандарында мезолит комплекстері – тас жасайтын шеберханалар табылған. Осы қазбалар орындарында кремнийден жасалынған пластиналар, домалақ жүмыс шеттері бар қырғыштар, пышақтар т.б. құралдар табылды.

Неолит ( 5 мың жыл – 2 мың жыл біздін заманымызға дейін)

Неолит – біздің заманымызға дейінгі жаңа тас дәуір, тасты өңдеудің жаңа түрлері: қашау, бұрғылаудың енуі - өндірістің мамандандырылуы өндіріске бұрын анықталмаған жаңа еңбек құралдарын; дәнүккіш, балта, тесе әкелді.

Жаңа тас дәуірге қолөнердің тууы да жатады. Адамдар шыбықтардан кәрзеңке тоқуды, өзендерде балық ауларын қоюға, қайық жасауды, сал құруды үйренді.

Қару, аспаптар бұрынғыдан жетілдіріле түсті. Заттардан адамдардың әдемілікке ұмтылғандықтарын көреміз.

Неолит дәуірінде адамның өнер табысы - алғашқы өнер материалдары - отқа төзімді саз балшық пайда бола бастады. Ыдысты балшықты сумен немесе құм, тас, ұсақталған сабан араластырып құйып жасай бастады. Осындай қоспалармен ыдысты қыздырғанда ол жарылмайтын болды. Тұрғын үйлердің қабырғаларын әр түрлі суреттермен өрнектеді. Неолит ескерткіштері Қазақстанның барлық аумақтарында: Орталық Қазақстанда – Бөрібас, Үшбұлақ, Қаратау қаласында Қараүңгір (Шымкент), Солтүстік Оралда – Сексеуіл станциясы, Семей облысында “Ауыл” курортында, Жезқазған өңірінде, Қостанаймен Арқалық аралығында, Ертісте кездеседі. Неолит адамдары аңдарды: қой, ат, иттерді қолға үйретті. Енді ет пен теріні тек аң аулаудан емес, мал өсіруден де алатын болды. Малшылар пайда болды, жүн иіруді, киім тігуді үйренді. Кейіннен сүт алуды, одан ірімшік, сірне жасауды үйренді. Адамдар әр түрлі дәндер жинауды үйренді, оларды жарып оған су қосып ботқа жасауды үйренді. Тастардың арасына салып үгетіп ұн жасады, оған су қосып, қыздырылған тасқа қойып нан пісірді. Дәнді көп қылып дайындап алу мүмкіндігі туды, сөйтіп аң аулау сәтсіз болса да, адам өзін аштықтан сақтау амалын тапты.

Біртіндеп, адамдар жабайы бидай мен арпа дәндеріне алысқа бармай-ақ жинауға болатынын ұқты, олардың дәндері мекендердің маңайында да өсетін.

Сөйтіп, адамдар жерді қопсытып, дәнді отырғызатын болды, сөйтіп біртіндеп егіншілік туды. Мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысу адам өмірінде зор роль атқарды. Бұл оқиғаның өте мағыналы болғаны соншалық, оны неолит революциясы деп атады.

Өмірдің жаңа түрлері орта ғасырда қалыптаса басталған, бірақ көптеген аумақтарға жаңа тас ғасыр – неолитте кеңінен таралды. Біздің эраға дейінгі ІІІ мың жылдықта ежелгі Қазақстанның тұрғындарында біртіндеп өндіру шаруашылығы қалыптаса бастады. “Неолит революциясы” табиғаттан өзіне қажеттің бәрін енжарлықпен жинақтайтын тас ғасыр адамының жаңадаму сатысын: мал шаруашылығы мен егіншілікті білдіреді.

Бұл кезең оңжылдық емес мыңжылдықты қамтыды. Бұл адамзаттың еңбек ету аумағын кеңітті, оның сипатын сапалы түрде өзгертті. Алғашқы рулық қауымдастық аналық дәуір негізінде ұйымдастырылды.

Алғашқы қауым тұрғындарының қол жеткізген өндірістік күштердің даму деңгейі, біздің заманға дейінгі ІІ мың жылдық басында, өмірге көптеген мәдени, тұрмыстық өзгерістер әкелді: берік отырықшылық, сазбалшық ыдыстар көптеп жасалды, тау кен ісі, тоқымашылық дами бастады. Осы енген жаңашылдықтар сол кездегі қалыптасқан өндірістік шаруашылықтың өзекті бөлегі болып табылады. Бұл жаңалықтар өзінің жемісін, әсіресе, қола дәуірінде берді.

Энеолит – біздің заманға дейінгі IV мың жыл – мысты тас ғасыры – қола дәуірге өтудегі өтпелі кезең. Тас өңдеудің ең жоғарғы техникалық деңгейіне қол жетті. Мыс бұйымдары, құралдары пайда бола бастады.

Оңтүстік Қазақстанда – Қараүңгір, Батыс Қазақстанда – Күлсары (Атырау облысы), Шығыс Қазақтанда – Қызыл су (Белокаменка), Солтүстік Қазақстанда – Пеньки станциясы. Энеолит – Ботай мәдениетімен анықталады. (Ботай – Көкшетау облысы).