Жұлдызшалап қасылған үш фазалық тізбекті есептеу.

Ш фазалық электрлік тізбектер

Электр тізбегінің көп фазалы жүйесідеп жиіліктері бірдей, электр қозғаушы күштері әр түрлі фазалардан тұратын айнымалы токтың бірнеше тізбектерінің жиынын айтады.Көбінесе, практикада электр қозғаушы күштері (кенеуі) шамалары жағынан тең және фазалары бойынша 2π/m – бұрышқа ығысқан (мұндағы m – фаза саны) көп фазалық симметиялықжүйелер қолданылады.

Көп фазалық жүйенің тізбектерінің бөлігін қысқаша айтқанда, фазалардеп атайды. Сонымен фаза терминіне төмендегідей екі түсінік сәйкес келеді: 1) синусоидалық шамалардың өзгеріс сатысын анықтайтын бұрыш және 2) көп фазалы жүйенің белгілі бір құрамы. Бір – біріне қосылған көп фазалық жүйенің электр тізбектерін көп фазалық тізбек деп атайды.

Көп фазалық тізбектердегі электр қозғаушы күшінің , кернеулердің немесе токтардың фазалық жиынтығын көп фазалық жүйелердеп атайды.

Қазіргі таңда барлық көп фазалық жүйелердің ішіндегі ең кең таралғаны үщ фазалық жүйелер, былайша айтқанда, олар бірдей жиілікті және бірлей амплитудалы, ал фазалары жағынан бір – бірімен салыстырғанда, 120⁰ – қа ығысқан, үш электр қозғаушы күшінің жиынтығынан тұратын – электр қозғаушы күшінің үш фазалық симметриялық жүйесі болып табылады.

Айнымалы токтың үш фазалық жүйесін 1891жылы орыстың атақты өнертапқышы инженер М.О.Доливо – Добровольский ашқан болатын.Онда ол жүйенің негізгі туындысы болып табылатын – генераторлады, трансформаторларды,беріліс желілерін және үш фазалық токтың двигательдерін ойлап тапты және зерттеді.

1891жылы М.О.Доливо – Добровольскийдің басшылығымен дүние жүзінде алғаш рет үш фазалық айнымалы токпен электр энергиясын қашықтыққа беру жұмысы іске асырылды. Кенеуі 15,2 кВ, п.э.к. 79 %, қуаты 220 кВт (сол уақыт үшін рекордтық параметрлер еді) электр энергиясы, желісінің ұзындығы 150 км болатын қашықтыққа беріледі. Қазіргі таңда, үш фазалық жүйелер арқылы қуаты миллион кВт – тен асатын қуаттар мыңнан астам км қашықтықтарға өте жоғары пайдалы әсер коэффициенттерімен беріледі.

Жұлдызшалап қасылған үш фазалық тізбекті есептеу.

İ В

Үш генератордың әрбір ормын энергияны тұтынушыға жекелеп қосуға болады, демек, бұл жағдайда үш бір – бірінен тәуелсіз фазалық тізбек алынады (1.1-сурет). Практикада мұндай бір – бірімен байланысы жоқ тізбектер қолданылмайды, себебі үш бөлек тізбектер үшін алты сым өткізгіші керек, бұл экономикалық жағынан тиімді емес.Генератордың орамдарын жұлдызша қосудың нәтижесінде, генераторды тұтынушымен қосатын жұйедегі байланысы жоқ алты сымды төрт немесе үшл сымға дейін азайтуға болады.

	ĬA

Ė C

Ė C

Z

Z

İ C

İ В

İ C

Z

A

X

ĬA

Ĕ

1.1 - сурет

Электрлік схемада (1.2-сурет) генератордың орамдарын жұлдызшалап қосқанда, үш орамның бір аттас қысқыштарын ( X, Y, Z ) бір нүктеге біріктіреді және оны О әрпімен белгілеп, генератордың нөлдік нүктесідеп атайды. Үш фазалық жүктемелердің соңғы ұштарын жұлдызшалап қосып, оларды бір 0’- нүктесіне біріктіреді, оны жүктеменің нөлдікнемесе бейтарап нүктесідеп атайды. Жүктемелердің екінші ұштарын генератордың A, B, C нүктелеріне қосатын сымдарды желілік сымдеп атайды.

Нөлдік сымнемесе бейтарап сым деп генератордың және жүктеменің нөлдік нүктелерін қосатын сымды айтады, нөлдік сымдағы токты I₀ деп атайды. (1.2-сурет) токтың оң бағыты үшін 0’ –нүктесінен 0 – нүктесіне дейінгі бағытты аламыз. Үш сымды жүйеде нөлдік сым болмайды (1.2-сурет).

	Желілік сым

ZC

ZB

ZA

İ В

İ C

Нөлдік сым

a)

ә)

1.2-сурет

Нөлдік немесе бейтарап сыммен сым желілері арасындағы Ů_А , Ů_В ,Ů_С - кернеулерін фазалық кернеулердеп атайды. Фазалық кернеудің фазалық электр қозғаушы күшінен айырмашылығы генератордың орамында кернеудің түсу шамасындай болады. Сым желілері арасындағы Ů _АВ , Ů _ВС , Ů _СА – кернеулерін желілік кернеулерднп атайды. Мысалы, Ů _АВ – кернеуі А – нүктесінен В – нүктесіне бағытталған ( 1.2, а – сурет).

Желілік сымдар арқылы жүретін токты İ _А , İ _В және İ _С деп белгілейді. Токтардың оң бағыты үшін шартты түрде генератордан жүктемеге дейінгі бағыт алынады. Көбіне, желілік токтар модульдері бойынша бірдей болады, сондықтан желілік токтардың модулін İ _ж деп белгілейді.

Барлық сымдардың кедергілерін ескермеген жағдайда, қабылдағыш пен генератордың үш фазаларындағы токтарын оңай анықтауға болады:

İ _А =Ė _A / Z _A , İ _В = Ė _B / Z _B , İ _С = Ė _C / Z _C . (1.1)

Ендеше нөлдік сымдағы ток мынаған тең:

İ ₀ = İ _А + İ _В + İ _С . (1.2)

Барлық фазалар үшін кедергілері

Z _A = Z _B = Z _C = Z _ф = Z _Ф e^{j φ} (1.3)

бірдей болатын қабылдағышты симметриялық деп атайды.

Симметриялық режим жағдайында ток әр фазада электр қозғаушы күшінің осы фазалары бойынша φ = arctg X/R бұрышына қалып отырады, мұндағы R – және Х – фазалардың активтік және реактивтік кедергілері (1.3 – сурет).

А – фазасындағы токты бір фазалы тізбектегі ток секілді анықтайды, ал симметриялық режимдегі генератор мен жүктеменің (қабылдағыштың) бейтарап нүктелерінің потенциалдары бірдей болатындықтан оларды бір – бірімен қосуға болады. Олай болса:

İ _А =Ė _A / Z _A

теңдеуін ескеріп, В- және С- фазаларындағы токтарды İ _А – тогы арқылы өрнектейміз:

İ _В = а² İ _А , İ _С = а İ _А .

Симметриялық режимде бейтарап сымның болуы оған ешқандай өзгеріс жасамайды, себебі үш фазаның токтарының қосындысы нөлге тең (Жалпы жағдайда, фазалық жүктемелер бірқалыпты болмағанда İ ₀ – тогы нөлге тең болмайды ), яғни ток болмайды:

İ ₀ = İ _А + İ _В + İ _С = (1+а²+а) İ _А= 0 . (1.4)

Сонымен, үш фазалық тізбектің симметриялық режимдегі жұмыстың есебі бір фазалық тізбектің есебіне ұқсас болады. Бұл жағдайда сымның кері кедергісі (бейтарап) есепке алынбайды, себебі онда ток та, кернеу де болмайды.

Симметриялық үш фазалық жүйеде фазалық кернеулердің әсерлік мәндері бірдей болады:

U _A = U _B = U _C = U _Ф .

Енді

Ė _A = Ů _А , Ė _B = Ů _В , Ė _C = Ů _С (1.5)

Екенін ескере отырып, 1.2. а – суретіндегі схемадағы контурлар үшін Кирхгофтың екінші заңын жазамыз. Сонда желілік кернеулер үшін мынадай өрнектер алынады:

Ů _АВ = Ė _A- Ė _B = Ů _А - Ů _В = U_жe^j30 ; (1.6)

Ů _ВC = Ė _B - Ė _C = Ů _В - Ů _С =U_жe^-j90 ; (1.7)

Ů _СA = Ė _C - Ė _A = Ů _С - Ů _А = U_жe^j150 ; (1.8)

мұндағы U_ж – желілік кернеудің әсерләк мәні.

		Ů ВC
		- Ů А

1.3 – сурет

1.3 – суретіндегі схемада энергия көзі мен қабылдағышты (тұтынушыны) жұлдызшалап қосқандағы фазалық және желілік кернеулердің векторлық диаграммасы келтірілген. 1.6 – теңдеуі бойынша Ů _АВ – желілік кернеуі схемада Ů _А – және (-Ů _В) – векторларының қосындысы түрінде анықталған.Желілік кернеудің басқа векторлары да осыған ұқсас тәсілмен анықталған.

Желілік кернеулердің алгебралық қосындылары нөлге тең болады. Шынында да, (1.6), (1.7) және (1.8) теңдеулерінің оң және сол жақтарын қосындыласақ соны аламыз:

Ů _АВ + Ů _ВC + Ů _СA = Ů _А - Ů _В + Ů _В - Ů _С + Ů _С - Ů _А = 0

(1.5) шарты бейтарап сым болған жағдайда ол симметриялық та, симметриялық емес қабылдағыштар үшін орындалады, ал бейтарап сым болмаған жағдайда тек симметриялық жағдай үшін орындалады. Екі жағдайда да фазалық және желілік кернеуліктер векторының комплекстік мәндері табандарындағы бұрыштары 30⁰ болатын, үш бірдей тең бүйірлі үшбұрышты түзеді. Мұның бұлай болу себебі симметриялық жүйеде фазалық кернеулер бір – біріне тең, яғни U _A = U _B = U _C = U _Ф және желілік кернеулер шамалары жағынан бірдей Ů _АВ = Ů _ВC = Ů _СA = Ů_ж .