Салықтар бойынша есеп айырысу есебі мен аудитін

Жетілдіру жолдары

Салықтар бойыншаесеп айырысу аудиті келесі бухгалтерлік шоттарды зерттеуден басталады.

Кесте 9

Бухгалтерлік шоттар бойынша салыстырмалы кесте

Бұрынғы шот №	Шот атауы	Дебет	Кредит	Есеп беру мерзімдері
	Корпорация табыс салығы			Келесі жылдың 31 наурызынан кеш емес
	Мерзімі кейінге қалдырылған корпорация табыс салығы			Жылдық декларация құрған кезде
	Қосымша құн салығы			Салық периодынан кейінгі 15 күннен кеш емес 211-252 бап СК
	Акциздер			Салық периодынан кейінгі 15 күннен кеш емес 255-273 бап СК
	Әлеуметтік салық	7110, 7210, 8010, 8020, 8030		Есеп берілетін тоқсаннан кейінгі 15 күнінен кеш емес 315-322 бап СК
	Жер салығы			Есеп беру периодының 31 наурыздан кеш емес 323-344 бап СК
	Мүлік салығы			138-140, 354-367 бапСК
	Көлік құралдарына салынатын салық			345-350 бапСК
	Жеке табыс салығы			136-137 бапСК
	Өзге салықтар

Ескерту - Сборник по разъяснению основных положений кодекса РК «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс). // Министерство государственных доходов Республики Казахстан. Астана, 2011ж.-178б.

Тәжірбиеде көптеген кәсіпкерлер аудит жүргізуде салық есептіліктерін тексеру мен ревизорлар жұмысы образында көреді, бұл оның маңыздылығын төмендетеді. Көптеген жағдайда аудиторлық тексерулер салық төлемдерін тексеруден тұрады, ал заңдылықтарға сәйкес бұл аудиттің корпаративтік салық декларациясының дұрыс жасалғандығына емес ілеспе қызметі болып саналады. Негізінен қаржылық есептеменің сапалы жасалғанын тексеріп соған жауапты болады. Бірақ бұл жағдайда аудиторлар кінәлі емес, көп жағдайда тапсырыс берушілер олардан салық есептеулерін сұрайды.

ТМД елдерінің озық тәжірибесін есепке ала отырып, салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысу аудиті і процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау, аудитті жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі.

Салық бойынша есеп айырысу аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс ұйымның іс-әрекетін жургізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Ұйым басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді көрсету керек:

- ұйымның клиенттері қандай?

- өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме?

- өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;

- өндірістік процестің ұйымдастырушылық сипаты;

- өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өткізу.

Қызмет бабындағы жылдық есеп беру түсіндірмелік хатында кәсіпкерлік іс-қызметтің барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі керек. Сонымен бірге іс жүзінде шығарылатын өнімді жөнелту мен тутынушыларға қызмет ету де атқарылады.

Аудиттің екінші кезеңі технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін бағалау, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:

1) компания-клиенттің объектілері мен іс-қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау;

2) аудиторлық тәуекелдіктің елеулілік деңгейін анықтау;

3) баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды өнімінің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің өзіндік кұнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;

4) өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен кірістерін алу циклінің аудиті;

5) еңбек ақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру;

6) таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;

7) бюджетке салық төлеудің уақытылығы мен есептеудің дұрыстығын тексеру;

8) меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды тексеру;

9) міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақтылығын тексеру;

10) дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру;

11) ұзақ мерзімді активтердің аудиті (негізгі құралдар, қауымдасқан компанияларға, еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);

12) ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және валюталық шоттар, құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық босалқылар) және т.с.с.

Үшінші кезеңде құзыретті мәліметтер мен фактілерді тексерудің мәні мен объектілері жағдайы туралы тәуелсіз пікірді білдіру үшін жинау мен бағалау іске асады. Бұл кезең бұрынғымен, яғни стратегияны, жалпы жоспарды және аудит бағдарламасымен өзара тығыз байланысты. Аудитті орындағанда тексеру стратегиясын, жоспарын және бағдарламасын қайта қарау мен түзеу қажеттілігі туындауы мүмкін..

Аудитордың назары қаржылық есеп көрсеткіштерінен, зерттелетін ұйым басшылығы негізге алып жасаган тұжырымдарға бағытталуы керек. Қаржылық есептемені аудиторлық тексеру барысында бухгалтерлік балансты, пайда мен зиян, ақша қаражаттары қозғалысы, капиталдағы өзгерістер туралы есептерді жасаудың дұрыстығы, есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме хаттың анықтығы белгіленеді.

Мысалы, аудитор әдеттегі іс-қызметтен салық салуга дейінгі табыстың есептеудің дұрыстығын анықтау мақсатымен пайда мен зияндар туралы есепті тексереді. Жиынтықтабыс тұтастай кәсіпорын мен оның жеке құрылымдық бөлімшелері мен іс-кызмет турлері бойынша қаржылық нәтижелілігімен анықталуы тиіс. Егер кәсіпорында мұндай ескертулер жүргізілмесе, аудитор оларды өзініңт ұжырымдарын негіздеу үшін өздігінен атқарады.

Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі тиіс:

1) жарғы капиталы көлемінің өзгеруі туралы кәсіпорын иелерінің шешімдері орындалу толықтығын;

2) синтетикалық және аналитикалық есеп мәліметтерінің актив, меншікті капитал және баланста көрсетілген міндеттемелердің шоттары бойынша теңбе-тең болуын;

3) қаржылық есеп беруге дебиторлық және кредиторлық борыштың, болашақ кезеңдердің кірістері мен шығыстарын кіргізудің түп-түгелдігін, активтерді бағалаудың дұрыстығын.

Әдетте, кәсіпорынға 50%-тен астам кіріс немесе айналым әкелетін барлық операциялар: тоқсан немесе қаржылық жыл соңында тіркелген ірі мәліметтер мен операциялар; айналым құралдарымен жағдай; кәсіпорынға берілген сот шағымының себептері мен сипаты, және т.б. аудиторлық тексеруге жатады.

Кәсіпорындардың аудиті тексеру көлеміне мынадай баптарды, процестерді және жағдайларды кіргізумен ерекшеленеді:

1) акционерлік капитал (қаржы түрлері бойынша);

2) рұқсат өтілген, шығарылган және төленбеген акциялар саны;

3) өтелмеген акциялардың күны;

4) атаулы (номиналды) құн мен әрбір акциядан түсетін табыс;

5) тексерілетін кезең ішіндегі акционерлік капиталдың шоттары бойынша козғалыс;

6) дивиденттерді бөлудегі құқықтар, артықшылықтар және шектеулер;

7) артықшылықты акцияларға шоғырланып (акуммулятивті) жинақталган дивиденттер бойынша борыш;

8) құнды қағаздарды өткізуден алынған түсім;

9) опциондар мен келісімдер бойынша сату үшін резервтегі акциялар.

Есепті мәліметтердің мәнділігін талдаудан соң аудиторлық катенің тәуекелділігін, яғни ықтималды мәліметтерге сүйенгендіктен, аудитордың тұжырымы қате болып шығуы мүмкін. Мәліметтердің мәнділігін бағалай отырып, аудиторлық қатенің ықтималдығын анықтаған соң бухгалтерлік тексеру және соған байланысты күш пен құрал шығыны бойынша жұмыс көлемін елеулі қысқартуға болады. Аудиторлық жұмыстың тәуекелдігіндегі қателік деңгейін бағамдау кезінде, жіберілген қателікті іздеп табу мүмкіншілігі мен бақылап қадағалау жүйесімен тығыз байланысты. Осы жүйенің өз ішіне ғана белгілі аудиторлық тәуекелдіктің көлемін бағалай есепке ала отырып жүзеге асқаны дұрыс.

Аяқтау кезеңінде тексеру нәтижесі жинақталып қорытылады, резервтер анықталады, тұжырымдар негізделеді және жасалып, қалыптасады, табылған кемшіліктерді жою және шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-қызметінің тиімділігін арттыру мен оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасалады. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есептілік жасау жөнінде тектес (типтес) қателерді табу мен жіктеуге ерекше назар аударылады [50,10-12бб.].

Аудиторлық тексерулер тәжірибесі бухгалтерлік есептегі ең маңызды кемшіліктер бастапқы құжаттарды ресімдеу мен өңдеуге және белгіленген стандарттар мен ережелерді бұрмалаған есеп регистрлерін жүргізуге байланысты екендігін айғақтады. Мәселен, бастапкы құжаттарды ресімдеудін типтік кемшіліктері мыналар:

- деректемелерді толтыруда қалдырып кетулер;

- жасалған немесе өтеген ай-күн, жылды керсететін белгінің немесе мөртаңбанның болмауы;

- түсінік берілмеген түзетулер;

- ұқыпсыз толтыру;

- нөмірленудің, жауапты адамдардың колдары болмауы және т.с.с.

Нәтижесінде құжаттардың заңды күші қамтамасыз етілмейді, оларды қайтадан пайдалану мен теріс пайдалануға мүмкіндік ашылады.

Кәсіпорын бухгалтерлік есеп шоттарының үлгі жоспарында қарастырылмаған шоттар мен аралық шоттарды кіргізетін немесе олардың кейбірін жүргізуден негізсіз бас тартатын жағдайлар да орын алады.

Әсіресе еңбекақыны, өндіріс шығындарын және қаржылық нәтижелер есебінде көптеген кемшіліктер табылады. Кейбір кәсіпорындарда есептік төлемдік тізімдемелер (ведомостер) ай сайын және әр тоқсан үшін топтастырылмайды, ал оларда көрсетілген есептелген еңбекақы мен ұсталымдар, соның ішінде салық сомалары үдемелі жиынтықпен есептелмейді. Жеке шоттар, жеке құрамның (персоналдык) еңбекақы есебі карточкалары болмауы салықты дұрыс есептеуді, анықтама беруді және т.б. қиындатады. Еңбек ақыны кейде қолхаттар немесе жете рәсімделмеген шығыстық кассалық ордерлері бойынша төлейді.

Есепті кезеңдер арасындағы айырмаларды бөлудегі қателіктер негізінде жаңа өндіріс пен кәсіпорынды игеруге, жыл ішінде негізгі құралдарды жөндеуге шығатын біркелікі емес шығындарды өтеу мен қате керсетуге, маусымды салалардағы дайындау бітіру жұмыстарына жұмсалатын шығыстарга, сондай-ақ демалыс ақысын және т.б. төлеуге шыгатын шығындарды есептеу мен төлеуге байланысты.

Сонымен бірге кәсіпорынның ішкі экономикалық жұмыстарының есебінде, әсіресе валюталық операцияларды жүргізу барысында көптеген бұрмалаушылықтарға жол беріледі, мысалы сауда-саттық операцияларды атқару кезеңінде және ай соңындағы бағамдық айырмашылыктар ескерілмейді.

Ұйым басшылығына арналған аудитордың хатында барлық қажетті процедураларды жүргізіп болғаннан кейін аудитор аудит бағдарламасының барлық пунктерінің орындалу сапасы мен толықтығын, сонымен бірге материалдық қателер мен бұзушылықтарды анықтау құралы ретінде бағдарламаның өзінің орындылығын айқындайды [51,558б.].

Аудиторлық тексерудің аяғында процедуралардың ассистент орындаған бөлігінің орындалу сапасын тексеру үшін, сонымен бірге тексерудің аудиторлық қызметтің белгіленген стандарттарының талаптарын қанағаттандыратындығына көз жеткізу үшін барлық жұмыс құжаттарын тағы да бір рет қарап шығу қажет..

Қорытынды есептің жекелеген баптары немесе баптардың топтары жөнінде жеткілікті ақпараттарды жинап алғаннан кейін аудитор төмендегі жағдайларды анықтау үшін қорытынды есепке жалпы тексеру жүргізуге тиісті:

- операциялардың нәтижелері, қаржылық жағдай және қаржылық қорытынды есептегі басқа да ақпараттар мен кәсіпорын туралы аудитордың білімінің өзара сәйкес келетіндігін;

- қажетті ақпараттардың лайықты түрде ашылғандығын және қаржылық қорытынды есептегі мәліметтердің жіктелуі мен тапсырылуының дұрыстығын;

- жүргізілген басқа тестілердің және қаржылық қорытынды есепке жалпы тексеру жүргізудің нәтижесінде жасалынған қорытындыдан аудитордың бұл қорытынды есеп туралы өзінің ой-пікірін тұжырымдай алатындығын [52].

ОРЫТЫНДЫ

Бухгалтерлік есеп мәліметтері басқару жүйесінің негізі болып табылады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» заңының талаптарына сәйкес ұйымның басшылары өз қажеттеріне сай келетін еспке алу жүйесін, бухгалтерлік есеп беруді ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

Кәсіпорындар өзінің қызметі барысында меншікті капиталмен қатар қатыстырылған капиталды да қолданады. Бұл қатыстырылған капитал бухгалтерлік есепте міндеттемелер деп аталады. Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы.

Кез-келген ұйымның қызметін көрсетуі мен шаруашылық операцияны жүргізу барысында біршама міндеттемелері пайда болады. Міндеттеме дегеніміз ұйымның пайда табу және қызметін одан әрі дамыту мақсатындағы алған ұзақ және қысқа мерзімді қарыздары. Ұйымның қысқа мерзімді қарыздары бухгалтерлік есепте ағымдағы міндеттеме деп аталады.

Кез келген өндіріспен айналысатын субъекті сол өнімді өндіру үшін қажетті шикізаттар мен материалдар үшін жабдықтаушыларының алдында міндетті болса, саудамен айналысатын шаруашылық субъектісі сол сататын тауарын жеткізіп беруші, яғни жабдықтаушы субъектінің алдында міндетті болуы мүмкін.Тіпті саудамен де, өндіріспен де айналыспайтын субъектілердің өзі қарамағында жұмыс істейтін жұмысшы қызметкерлерге олардың істеген еңбегі үшін, сондай-ақ бюджетке түрлі салықтар үшін қарыз немесе оның алдында міндеттемесі болуы мүмкін.

Қазіргі таңда қаржының жетіспеушілігінен банктер, банктен тыс мекемелерден, шетелдерден қарыз, несие алып өздерінің жұмыстарын жандандырып жатқан, сондай-ақ міндеттмелерін шектен тыс көбейтіп алып, оны қайтаруға мүмкіншілігі болмай жабылып, аукционға салынып, сатылып жатқан субъектілер көптеп кездеседі. Осы айтылғандар туралы толық түсінік беретін қаржылық есептің ең негізгілерінің бірі болып саналатын тақырыптарының бірі- міндеттемелер есебі. Міндеттемелер есебі қаржы-шаруашылық қызметі бас шоттар кестесінің алтыншы міндеттемелер деп аталатын бөлім шоттарында есептелініп жүргізіледі.

Салық – бұл мемлекеттік қаржының құрылуының негізгі қайнар көзі. Ол мемлекет пайда болғаннан бері әрекет етуде. Сонымен қоса, салық салу экономикалық мәдениеттің элементі ретінде барлық жүйелерде, яғни нарықтық жүйеге де, нарықтық емес жүйеге де тән құбылыс.

Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыстар алатын резидент емес заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып табылады.

Корпоративтік табыс салығын салу объектілері мыналар болып табылады:

1) салық салынатын табыс;

2) төлем көзінен салық салынатын табыс;

3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.

Салық салынатын пайыз жылдық жиынтық табыс пен шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.

Соның нәтижесінде бухгалтерлік есеп пен салық есебінің арасынада таза пайданы анықтауда айырмашылықтар туындайды. Олар тұрақты және уақытша болып бөлінеді.

Салық есебі салық салымы үшін қажетті салық кезеңі ішінде өткізілетін, шаруашылық операцияларының есебінің тәртібі туралы толық және нақты ақпараттарды қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ бюджетке салық төлемінің дұрыс, толық және уақытында есептелуін бақылау үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларды ақпараттармен қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі.

Өндірістік және өндірістік емес кәсіпорындардың қызметіне жалпы түрде салық есебі жүргізіледі, нәтижесінде салық төлеушіде - салықты есептеу мен төлеу (ұстап қалу) міндеті пайда болады.

Талданып отырған ұйымда салықтар бойынша міндеттемелер 2013 жылы- 24310 мың теңгені құрады, 2014 жылы- 28120 мың теңгені құрады, ал 2015 жылы- 39690 мың теңгені құрап отыр. 2015 ж 2014ж қарағанда салықтар бойынша міндеттемелердің ауытқуы- 11570 мың теңгені құраған, ал 2015 ж 2013ж қарағанда- 15380 құрап отыр.

«КАЗПОЧТА» акционерлік қоғамының 2013-2015жж. табыс және шығындар жөніндегі қорытынды есебінің мәліметтері бойынша, корпоративтік табыс салығы бойынша шеккен зияндар 2013 жылы- 305210 теңгені құрады, 2014 жылы- 320210 теңгені құрады, ал 2015 жылы- 334100 теңгені құрап отыр. 2015 ж 2014ж қарағанда ауытқуы- 13890 теңгені құраған, ал 2015 ж 2013ж қарағанда- 28890 теңге құрап отыр.

Бюджетке түсетін салықтардың басым көпшілігі аса ірі немесе орташа кәсіпорындардан түседі, бірақ шағын кәсіпкерлікте жергілікті бюджеттердің түсімдерін көбейтуге өз үлестерін қосады.

Оған себеп, біріншіден, шағын кәсіпорындар мемлекеттің өнім өндіру, қызмет көрсету салаларының негізгі көлемін құрайтын болғандықтан, олардан түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер қомақты болып келеді.

Екіншіден, кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және шағын заңды тұлғалар бұрын есепте жоқ, жаңа салық төлеушілер ретінде бюджет жүйесіне қосымша салық түсімдерін әкеледі.

Салықтық тексерулерге талдау жасасақ, онда мынадай фактілерге көз жіберуге болады: өмірде ең көп салықтық құқықты бұзушылық осы шағын кәсіпорындарда байқалады, әсіресе уақытында салық тіркеуіне тұрмау, уақытында салықтық есепті өткізбеу, түскен қолма-қол ақшаны есепке алмау, жымқыру, бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізбеу және тағы басқалары.

Сондықтан да салықтық бақылауды күшейту осы салада өзінің еңбегін өтейді деп ойлауға болады. Сонда ғана қосымша салықтар бюджетке көбірек түседі, әсіресе ірі салық төлеушілерден. Себебі, мұндай фирмалар салық төлеуден бұлтару үшін тәжірибеде өтірік шағын кәсіпорындарды ашып, солар арқылы өнім бағаларының арқасында қолмен епті іс жасау арқылы салық базасы болатын таза табыстарын жасырып қалады, сол себептен мемлекет қазынасына көп салықтар көлемі түспей қалады.

Үшіншіден, салық органдары да шағын кәсіпкерлікпен айналысатын салық төлеушілерді тексеру барысында, алдымен оларға мәлімет жинап, қайсысы салық есебіне тұрғанын, қай салада қызметтерін атқаратындарын, барлық құқық қорғау орындарындағы оларға түскен мәліметтерді жинап, содан кейін ғана білікті, әрі сапалы салық тексерулерінің сапасы артып, бюджетке қосымша салықтар түсуіне жол ашылады. Ол үшін:

- әрбір салық төлеушінің, әсіресе шағын кәсіпкерлік саласында тексеру ұйымдары алдымен қолда бар барлық шаруашылық-қаржылық есеп құжаттарына талдау жасау;

- камералдық бақылау барысында негізінен:

- әрбір жеке есеп құжаттарының бір-бірімен байланысын талдап, оның салық базасын шығару,

- есеп беру көрсеткіштерінің салыстырмалығын, олардың салық декларациясында көрсетілгендей табыс көздерінің растығын,

- салық деларациясы мен бухгалтерлік есептің дұрыстығының бағасын, олардың сапасын өздерінде бар мәліметтермен салыстырып, олардың дұрыстығына көз жіберу.

Төртіншіден, осы шағын бизнеспен айналысатын кәсіпкерлердің мәлімет көзін басқа да ұйымдардан, әсіресе қызмет көрсететін банктерден, жол полициясының және кеден органдарының мәліметтерінен жинап, содан кейін ғана сапалы салық тексерулерін өткізу керек.

Салық төлеушілердің ауыртпалығын жеңілдету жолдары – қай салық реформасын алсақ та, мемлекеттің ең негізгі қағидаттарының қатарына жатқызуға болады. Себебі, қай салық жүйесін алсақ та, прогрессивті немесе регрессивті салық төлеушілер үшін салық ставка мөлшері мен салықтардың қайта бөлінуі әр салық төлеушілер арасында және де соңғы салық төлеушілер кімдер екеніне байланысты болады.

Жалпы қорыта келгенде ұйымның экономикалық жағдайын жақсарту үшін және міндеттемелердің есебін тиімді жүргізу үшін халықаралық стандартқа сай, өнімдер өндіруді арттыру қажет. Сол өнімдерді тек қана өз еліміздің нарығында сатып қана шектелмей басқа жақын және алыс шетелдерге сатып, күрделі табыс табудың көзін қарастыру қажет.