Жер сілкінісі кезіндегі халыќты ќорѓау

Жер сілкінісі – бұл жер ќыртысында немесе мантияныњ ‰стінгі бӨлігінде кенеттен болѓан ќозѓалыс пен жарылыс нєтижесінде пайда болѓан жєне елеулі ауытќу т‰рінде ‰лкен ќашыќтыќқа таралатын жер асты д‰мпуі мен жер астының ќозѓалысы. Жер сілкінісі – ќаћарлы кездейсоќ ќ±былыс, кенеттен пайда болады жєне ќасќаѓым сєтте Өтеді.

Сейсмикалыќ аспапдардыњ – сейсмографтардыњ жыл сайын жер шарында тіркейтін жер сілкінулері 100000 – нан астам, біраќ олардыњ бєрі апатты емес. Сейсмографтар жыл сайын Алматыда жєне Алматы облысында тіркейтін жер сілкінулері 400 – ден астам.

Жердіњ ішкі ќ±рылысы бірнеше ќабаттардан т±рады: ядро, сыртќы ядро, тӨменгі мантия, жоѓарѓы мантия, жер ќыртысы. Жер ќыртысыныњ ќалыңдыѓы барлыќ жерде бірдей емес. М±хиттар т‰біндегі жер ќыртысыныњ ќалыңдыѓы 5-10 км-ге, ашыќ жазыќтарда 30-40 км-ге, ал таулы алќаптар Өњірінде – 50-80 км-ге жетеді.

Жер бетінен 150-200 км. терењдікте т±тќырлыѓы Өте тӨмен иілгіш ќабат бар. Астеносфера деп аталатын б±л ќабаттыњ кейбір жерлерде тіпті ќоймалжыњ с±йыќ болуы да м‰мкін. Ќандай да зат болмасын балќыѓанда оныњ тыѓыздыѓы тӨмендеп, т±тќырлыѓы азаяды, жєне кӨлемі Өседі. Міне, осыныњ єсерінен жоѓарѓы ќатты ќабаттар тӨмен шӨгіп, тӨменгі ќоймалжыњ ќабаттар жоѓары шыѓуѓа тырысады да, астеносферадан жер бетіне дейінгі ќалыңдыѓы 150-200км. болатын ќабат (литосфера) ќозѓалысќа келеді. Жердіњ ішкі ќ±рылысыныњ ќабат-ќабат болып орналасуы алѓашќы кезде жер шарын ќ±раѓан тау жыныстарыныњ конвекциялыќ аѓындар єсерінен кейін Өздерініњ тыѓыздыѓына байланысты жекелене даралануынан болуы ыќтимал. Сонымен конвекциялыќ аѓындардыњ єсерінен ќалыңдыѓы 150-200 км жердіњ жоѓарѓы ќабаты (литосфера) ќозѓалысќа келеді. Литосфералыќ плиталардыњ ќозѓалыстары ‰шт‰рлі жаѓдайда болуы м‰мкін. Біріншісі – плиталар ќарама-ќарсы баѓытта жылжып, бір-бірінен ажыраудыњ єсерінен рифті белдемдер пайда болады (Байкал кӨліндегі, Ќызыл тењіздегі жєне т. б.). Єдетте, б±л рифті белдемдер тектоникалыќ т±рѓыдан белсенді алќаптар ќатарына кіреді. Екіншісі – литосфералыќ плиталар бір – біріне жаќындай жылжып соќтыѓысќан к‰нде бірі екіншісініњ жоѓарѓы бӨлігін ж±ла тӨмен ќарай с‰ңгіп, су асты белдеулерін ќ±райды. Осындай белдеудіњ бойында жатќан Тыныќ м±хиттыњ б‰кіл шыѓыс бӨлігі және оѓан кӨршілес Филиппин, Жапон, Алеут аралдары алапат апаттарыныњ орталыѓы болуда. Үшіншісі – литосфералыќ плиталар бірін – бірі бойлай жылжитын жаѓдайлар болады. М±ндайда плиталардыњ жиектері тегіс болмаѓандықтан, олардыњ жылжыуы да бірќалыпты болмай, кідірмелі – ‰зікті болады. Плитарардыњ бір – біріне ілініп жылжуы б±л аймаќта белгілі бір мӨлшерде эпергияның жиылып – босануына, сӨйтіп кезекті єрекет сайын жер асты дүмпуініњ болуына єкеліп соѓады. Жапония, Иран, Туркия, Орта Азия, мемлекеттері, Гватемала, Перу, Сицилия, Греция – б±л мемлекеттер литосфералық плиталардыњ шекарасына жаќын орналасќан.

ЖЕР СІЛКІНУ ТҮРЛЕРІ

Тектоникалыќ жер сілкінісі ішкі к‰штердіњ єсерінен жер ќыртысын ќ±райтын тау жыныстарыныњ ќатпарлары белгілі бір шекке дейін ѓана майысады (беріктік шегіне дейін) онан єрі ќарай ќатпарлар шытынап жарылып, жер ќойнауында алдымен жарыќшаќтар, сонан кейін негізгі жарылым пайда болады. Осы жарылым бойымен блоктар өзара ыѓысып, талай жылдар аралыѓында жиналѓан энергия бір сәтте бөлінеді де, жер беті тербеліске келеді. М±ндай сілкіністер тектоникалыќ жер сілкінулері деп аталады.

Опырмалы сілкіністер. Жер шарының кейбір аудандарында жер асты қуыстары - үнгірлер кездеседі. Олардың кейбіреулерінің ұзындығы біршама зор болуы ықтимал. Мєселен, АҚШ-тың Кентуки штатында Мамонтова үңгірінің жалпы ұзындыѓы 430 км-ге жетеді. Міне осындай жерасты үњгірлерініњ төбесінен кенет опырылып ќ±лаѓан тау жыныстарыныњ салдарынан жер бетінде сілкініс пайда болады. Єдетте м±ндай сілкіністердіњ күші сол болѓан жерде сезіледі де, ќашыќтаѓан сайын тез басылады.Терең шахталарда (>800-1000м.) кездесетін б±л ќ±былыстыњ бір т‰рі–тау соқќысы. Кен ќазындысы айналасындаѓы ќысым мөлшері кенеттен өсіп, шахта забойында ќопарылыс болады. М±ндай ќ±былыстар халыќшаруашылыѓына ќыруар зыян келтіріп, кейбірде шахтада істейтін адам ќазасы да болуы м‰мкін. Опырмалы сілкіністіњ таѓы бір т‰рі – ірі тау көшкіндерініњ єсерінен болатын жер бетіндегі сілкініс. 1911 жылы Памир тауында Усой атты тау көшкіні єсерінен болѓан сілкініс Тєжікстан т±рѓындарыныњ єліде есінде. Есептеулерге ќараѓанда б±л көшкіннен пайда болѓан ‰йіндініњ көлемі 2,5 шаршы километрге жеткен.

Жанартаулыќ сілкініс.

Б±л сілкіністіњ себебі астеносферадаѓы сұйыќ магманыњ жер ќойнауындаѓы жарыќтармен жоѓары кӨтерілген кезіндегі жердіњ тітіркенуі деп есептелінеді. Сілкіністіњ б±л түрі жанартау атќылауы єрекетіне тікелей байланысы болѓандыќтан, белгілі бір жанартаулыќ белдеулерге дєл келеді. Кейбір кезде жанартаулыќ сілкіністі алдын ала болжауѓа да м‰мкіндік болып отыр.

Жасанды (техногендік) жер сілкіністер – адамзаттыњ белсенді істері салдарынан шаѓын ‰лексілер аумаѓында жер ќойнауыныњ тектоникалыќ тепе - тењдігі б±зылуыныњ салдарынан пайда болады.

Б±л сілкіністіњ себептері:

Ірі су ќоймаларын салу.