Адамның тіршілік ету факторларын қолдаушы табиғи ресурстар

Лекцияның мақсаты -Табиғи қорлар туралы білімді қалыптастыру.

Түйінді сөздер - табиғи қорлар, тұрақты даму, қоғам, табиғат, қоршаған ортаны қорғау, табиғатты тиімді пайдалану, қалдықсыз технология, қазба байлақтар.

Негізгі сүрацтар және қысқаша мазмұны ,

1. Табиғи қорлардың сипаттамасы, оларды жүйелеу.

2. Табиғатты тиімді пайдалану, қалдықсыз технологиялар.

3. Биологиялық ресурстар және азық-түлік қауіпсіздігі

4. Энергияныңэкологиялық таза түрлері

Табиғиқорлардыңжіктелуі. Табиғиқорларадамзатқоғамыныңтіршілігініңнегізі. Оларадамныңеңбегінсізпайдаболған. Бұғанжататындар су, топырақ, өсімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер, қазбабайлықтар, космостықресурстар (күнэнергиясы). Қазбабайлықтардыңішіндеэнергетикалық (көмір, мұнай, газ, ыстықсланцтар) жәнепайдаланатынжәнеөндірілетінминералдықресурстар (әртүрлірудалардыбайыту. Еңжиіқолданылатынжіктелуресурстардыңсарқылужылдамдығынабайланысты. Олбойыншатабиғиқорларсарқылатынжәнесарқылмайтындепбөлінеді.

Сарқылатынқорларғажақынкезеңденемесеболашақтақорыныңсарқылуқауіпі бар заттаржатады. Сарқылатынқорларқалпына келетін, қалпына келмейтінжәнесалыстырмалы қалпына келетінтүрлергебөлінеді. Қалпынакелетінресурсар - биосфераныңтірікомпоненті, кейбірминералдыресурстар (мыс. көлде, теңіздетұнғантұздар). Салыстырмалықалпынакелетінресурстарғатопырақжатады. Егердетопырақтыдұрыстаппайдаланып, жақсартушараларынқолданса ,оныңқұнарлылығыжойылмайды. Қалпынакелетінқорлардыпайдаланутемпіолардықалпынакелтірутемпіменбірдей болу қажет. Басқажағдайдақалпынакелетінқорларқалпынакелмейтінтүргеайналыпкетуімүмкін. Қалпынакелмейтінқорлар - Жерқоймасыныңбайлықтары. Ол - ерекшетабиғижағдайлардақалыптасқан тау-кенқорларыжәнемиллиондағанжылдарішіндеқалыптасыпөліорганикалықзаттардантұратынкөмір, мұнай, табиғи газ сияқтықазбабайлықтар.

Сарқылмайтынқорларғашексізұзақуақытпайдалануғаболатынресурстаржатады. Сарқылмайтынтабиғиқорларғажататынкосмостық, климаттық, су ресурстары. Космостықресурстар - күнрадияциясыжәнетеңізтолқындарыныңжағағашығыпкеріқайтуы. КүнрадиациясыныңЖербетінетүсуіатмосфераныңжағдайынажәнеоныңластанудеңгейінебайланысты. Климаттықресурстар - атмосфералықауа, атомсфералықжауын-шашын, жел, Су ресурстары - олтүгелбүкілЖердіңсуы. Ғаламдықмасштабтабұлсарқылмайтын ресурс, бірақжергіліктікөлемдесарқылатынболуымүмкін. (мыс.Аралтеңізі)

Адамзатөзініңалғашқыкүндерінентабиғаттыаямайпайдаланды. Ал қазіргікезеңдеолақылғасимасшектенасыпкетті. Қолакезеңіненбастападамзатқазбабайлықтардықазып ала бастады. 18 ғасырғадейінадамзат 30 химиялықэлементтердіқолданса, 20 ғасырдыңбасында - 50 элементті, ал қазір Менделеев кестесінің 100-ден астамэлементінпайдаланады. Қазбабайлықтарғақажеттілікұлғаюда, олдемографиялықөсуқарқынынабайланысты. 20 ғасырдың 50-ші жылдарынанбастап, дамығанмемлекеттерминералдықзаттаршығыныбүкіләлемніңбарлықсоғысалдындағыжылдардапайдаланғанмөлшерденартық. Соңғы 30 жылдақазбабайлықтардыңалынғаныадамзаттыңбүкілтарихындаалынғанбайлыққатең. Қазақстанәлемдеқазбабайлықтарқорыбойыншаалдыңғықатарда. Қорғасын, мырыш, хром, күміс, вольфрам, висмут, ванадий жәнет.б. түстіметалдарбойыншаКазақстанбұрынғаОдақтабіріншіорыналады, ал жез, асбест, темір, көмір, мұнайбойыншабүкіләлемдебіріншіорындарда. Осы минералдықорлардықазыпалужәнеөңдеукездеріндеқоршағанортағазиянтигізіледі. Мырыш, жез, қорғасын, никель, мышьяк, молибден, селен, сурьма, кадмий, сынап, вольфрам сияқтыэлементтерқоршағанортаныластауд. Көптегенмамандардыңайтуыншабұлэлементтердіңжалпытоксикалықәсерірадиоактивтіжәнеорганикалықластаушызаттардыңулыәсеріненартық. Бұлэлементтерқоршағанортадажиналыпқоректіктізбекарқылыадаморганизмінетүсіп, адамныңденсаулығынақауіптөндіреді. Олар тек физиологиялыққанаемесгендікдеңгейде (мутагендік) әсеретеді.

Осылардыңсалдарынанжербетіндекөптегенжануарларжәнеөсімдіктертүрлеріазайыпбарады. Жердіңбұлбиологиялыққорларыадамтіршілігініңбиологиялықнегізінқалайды. Биологиялықресурстар сан жағынанқалпынакеледі (көбею), ал сапалықжағынанқалпынакелмейді, себебіжойылғантүрнемесеэкожүйеқайтыпкелмейді.

Биологиялықресурстарғагенетикалыққорлар да жатады. Генетикалыққорлар - ұрпақтанұрпаққатаралатынтіріорганизмдердіңгенетикалықинформациясы. Генетикалықресурстыңжойылуыөтеқауіпті, себебіжойылыпкеткентүрдібарлықоныңгенетикалықкешеніменқалпынакелтірумүмкінемес.

Табиғаттытиімдіпайдалану. Табиғатқорларынсақтайтын, табиғаттықорғайтыншаралардыңмақсаты - адамзаттыңөмірініңәлеуметтікдеңгейінжоғарыкөтеру, өмірсүретінортаныжақсарту. Табиғаттыпайдалануекімақсаттыкөздейді. Біржағынантабиғаттысақтау, ал екіншіжағынанхалықтыңәлеуметтікжағдайынжақсартудыкөздейді. Табиғаттытиімдіпайдалануөндірістежәнеауылшаруашылықтатабиғиқорлардысақтайтынтехнологияларғакөшудіталапетеді: 1) алынғантабиғиқорлардытолықпайдалану (мысалымұнайөндірісінде 45 пайызмұнай; 36 пайызкөмір, көпрудалар, қазбабайлықтартөгіліптасталады, шашылады, т.б.) ; 2) өндірісқалдықтарынқайтаданпайдалану; 3) таза энергиянықолдану (жел, күн, т.б.); 4) таза фильтрлерорнату, зияндышығымдардышектетіп, олардышектеушімөлшерденартыпкетпеуі. Ал еңнегізгісіқалдықсызтехнологиялардықолдану. Табиғиқорларэкологиялықкомпоненттерібірі- біріменбайланыстыэкожүйеніңқұрамынакіретінінестеншығармаукерек. Табиғиқорлардыңжағдайыбүкілэкожүйегеәсеретеді. Мысалысуармалыегіншіліктіқолдану су қоймаларында су ресурстарыназайтып, балықшаруашылығына, гидроэнергетикағаәсерінтигізеді. Суаружерастысулардыңдеңгейін, топырақмикроорганизмдерініңтүрлікқұрамынөзгертеді. Сондықтан да қандай да біртабиғиқорлынпайдаланғанда, оныңжалпыэкожүйеге, соныңішіндетабиғиқорларғакелетінәсерінескергенқажет.

1. Табигикорлардеген не?

2. Табигикорлардыжүйелеупринциптері неге негізделген?

3. Калпынакелетін жене калпынакелмейтінтабигикорларга не жатады?

4. Табигикорлардыаадамүшінмааыздылыгыкандай?

5. Табигикорларынтиімдіпайдалану.

Ұсынылғанәдебиеттер:

1. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М., “ФАИР” - ПРЕСС” 2003

2. Колумбаева С.Ж., Білдебаева Р.М. Жалпы экология. Алматы, “Қазақуниверситеті”, 2005

3. Бигалиев А.Б., Xалилов М.Ф., Шарипова М.А. Основы общей экологии

. Алматы, “Қазақуниверситеті”, 2007