Байтулин и.о. экология казахстана. алматы, 2003.

Сурет.

А). оптимум зонасы

Б). пессимум зонасы

в). екі критикалық нүктелер;

г). түрдің төзімділік шегі;

д). экологиялық валенттілік

е).қалыпты тіршілік аймағы т.б. түсіндіріңіздер.

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Практикалық сабақ №4.

Сабақтың тақырыбы:Популяция түрдің өмір сүру формасы және оның негізгі критерийлері.

Мақсаты: популяция – түрдің тіршілік ету формасы және оның басты критерийлерімен, популяциялардың тығыздығы мен санын есептеудің қарапайым тәсілдерімен танысу.

1 тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіздер

1. Популяцияның негізгі сипаттамалары

2. Популяцияның кеңістіктік таралуы

3. Популяцияның динамикалық көрсеткіштері

4. Популяцияның статикалық көрсеткіштері

5. Т.Мальтустың геометриялық прогресс заңымен өсу теориясы

6. Линкольн индексі

7. Популяцияның демографиялық құрылымы

8. Популяцияның этологиялық құрылымы

9. Популяцияның мөлшерін бағалау әдістері: текше әдісі, тура бақылау әдісі, суретке түсіру әдісі, белгі салу және қайта аулау әдісі.

10. Популяция диморфизмі және полиморфизмі.

Тапсырма.

Популяция, түр,оның критерийлері мен статистикалық және динамикалық қасиеттеріне мысалдар келтіріңіздер.

Тапсырма.

Популяцияның тығыздығын есептеу:

Мысалы: 1000 км² таулы аудандарда 200 адам тұрса, әр адамға қанша км² келетінін анықтау үшін, 1000:200=5 км², осыны пайдаланып, тығыздықты есептеңіздер.

а). Үлкен қаланың халқы 7 млн.адам болса, ауданы 300км² құраса, онда тұратын халықтың тығыздығы қанша?

ә). Аудитория, үй, бөлмелеріңіздегі тығыздықты есептеп шығарыңыздар.

Үлгі: Біздің аудитория ____________м²

Студенттер мен оқытушыны қоса алғандағы адам саны________

Әр адамға қанша кв.м. келеді?

4 тапсырма.

Миллиард

11

10

9

8

7

6 Дамушы елдер

5

4

3

2

1 Дамыған елдер

0

1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050 2100

1 сурет. Дамыған және дамушы елдердегі туу мөлшері

Графикті пайдаланып, төмендегі сұрақтарды талдаңыздар:

1.Неліктен болашақта халықтың 90% кедейшілікте өмір сүруі мүмкін деп болжанады?

2.Халықтың шамадан тыс көбеюінің себептері неде?

3.Халықтың өсімін ортаның қарсылығы қалай тежейді?

5 тапсырма. Тарау бойынша негізгі түсініктер мен терминдерге глоссарий жазыңыздар.

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997,

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

Практикалық сабақ №5.

Сабақтың тақырыбы: Биоценоздағы организмдердің биотикалық қарым-қатынастары.

Мақсаты: жердегі тіршіліктің күрделі жүйесі биотикалық қарым-қатынастар және олардың түрлері, тірі ағзалар үшін маңызын анықтау.

1 тапсырма.

Биотикалық қарым-қатынастардың түрлері мен оларға анықтама беріңіздер.

Қарым-қатынастар түрлері	Анықтамалары

2 тапсырма.

Екі ағзаның арасындағы қарым-қатынастардың түрлерін теориялық түрде былай көрсетуге болады: (+), (-), (0)-мұндағы, (+)-ағзалар үшін жағдайдың жақсаруы, (-)-оның нашарлауы, (0)-араларында айтарлықтай өзгерістердің болмауы. Төменде берілген биотикалық қарым-қатынастардың тұсына, мысалдар келтіре отырып, белгілерді қойыңыздар.

Жыртқыштық___________________________________________________

Симбиоз (селбесу)________________________________________________

Аменсализм ____________________________________________________

Комменсализм __________________________________________________

Бәсекелестік ____________________________________________________

Паразитизм т.б.____________________________________________________

3 тапсырма.

Ағзалардың арасындағы биотикалық қарым-қатынастардың қандай түрлеріне жататындығын анықтаңыздар.а). сиыр-адам,б).жабысқақ балық-акула, в).бұлғын-тиін, г).шырша-сібір тұт жібегінің жұлдыз құрты.

4 тапсырма.

Жарық үшін бәсекелестікте болатын ағзаларға мысалдар келтіріңіздер.

5 тапсырма.

«Экологиялық қуыс», Гаузе принципі. (Бәсекелестік арқылы жою немесе ығыстыру принципі)

6. тапсырма

Биоценоздағы доминантты, аз санды, сирек санды түрлердің ролі

7 тапсырма

Аллелопатия, микориза, антибиоз қатынастарының экологиялық мәні.

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Практикалық сабақ №6.

Сабақтың тақырыбы Экожүйедегі негізгі биогенді элементтердің айналымы

Мақсаты:экожүйелердің құрылымымен,экожүйелердегі негізгі биогенді элементтердің айналымдарымен, экожүйелердің негізгі түрлерімен және олардың ерекшеліктеріне тоқталу.

1 тапсырма.

Бақылау сұрақтары

1. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе. Экожүйенің жіктелуі
2. Экожүйелердің гомеостазы. Ле Шателье - Браун принципі.
3. Экожүйелердің энергетикасы. Э.Бауэр ұсынған тірі жүйелердің тұрақты теңсіздік принципі.
4. Экожүйелердің ұйымдасу заңдылықтары
5. Экожүйедегі қоректік қатынастар
6. Организмдердің қоректену типі мен энергияны өзгерту механизмі
7. Экологиялық сукцессиялар. Сукцесия ұзақтығы, маңызы, түрлері. Климаксты бірлестік.
8. Экологиялық пирамидалар
9. Линдеман заңы (10% ережесі)
10. 1% ережесі
11. Экожүйелердің өнімділік заңдары
12. Экожүйелердің динамикасы мен дамуы
13. Экожүйелер тұрақтылығының негізгі шарты
14. Агроценоздар, агроэкожүйелер. Бумеранг эффектісі. Фунгицидтер.

2 тапсырма.

Академик В.Н.Сукачев ұсынған биогеоценоздың «соқыр» моделінің сызбасы. Бастапқы моделін жасақтау үшін бос ұяшықтарға төменде берілген биогеоценоз компоненттерін толтырыңыздар. Ұсынылған түсініктердің бағыныштылығын дәлелдеңіздер:

- атмосфера;

- өсімдіктер жамылғысы;

- топырақ қабаты;

- гидрологиялық жағдайлар;

- экотоп (қосымша, биогеоценоздың өлі компоненттері);

- биоценоз;

- тау жыныстары;

- жануарлар әлемі (зооценоз);

- саңырауқұлақтар (микоценоз);

- микроағзалар(микробиоценоз);

3 тапсырма. Кестені толтырыңыздар:

«Экожүйе компоненттері»

Органикалық емес заттар	Органикалық заттар	Климат	Продуценттер	Консументтер	Редуценттер

4 тапсырма. Табиғаттағы көміртегі айналымын төмендегі тік бұрышты бос көздерге берілген компоненттер бойынша толтырыңыздар: атмосфераның көмір қышқыл газы, өсімдіктер, өсімдіктекті жануарлар, адамның отынды қолдануы,бактериялар мен саңырауқұлақтар, шөгінді карбонатты жыныстар,жыртқыштар, вулкандардың әсері.

Табиғаттағы көміртегі айналымы

5 тапсырма. Орман биоценозының қоректік торы пайда болатындай етіп, төмендегі бос тік бұрыштарға жануарлардың аттарын жазыңыздар.

6 тапсырма. Құрлық және су экожүйелеріне кесте түрінде сипаттама беріңіздер:

Экожүйелердің аталуы	Географиялық орны	Климаты	Өсімдіктер дүниесі	Жануарлар дүниесі

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Биосфераның құрылымы және оның шекаралары. В.И.Вернадскийдің ноосфера ілімі және тұрақты даму концепциясының негізін қалаушы ретіндегі ролі.

Практикалық сабақ 7

Бақылау сұрақтары

1.Биосфера деген не және Жердің басқа қабаттары: ядро, мантия, жер қабығы, педосфера, литосфера, атмосфера, гидросфера?

2. В.И.Вернадский тірі заттар деп нені түсінді және тірі заттардың негізгі қасиеттері.

3. Биосфераның негізгі құрылымдық бірліктерін атаңыздар.

4. Жер биосферасын құрайтын заттардың негізгі типтері.

5. Биосфераның шекаралары.

6. Биосфера және космос. Күн сәулесінің энергиясының таралуы.

7. Тірі заттардың негізгі биогеохимиялық функциялары.

8. Биосфераның энергетикасы.

9. Биосферадағы биохимиялық циклдер және зат айналымы. (көміртегі, азот, фосфор, күкірт, оттегі, су айналымы.)

10. Биосфераның эволюциясы. Ағылшын ғалымы Б.Коммонердің 4 заңы.

7. «Ноосфера» деген не, түсініктің пайда болуы.

8. Антропогенді экологиялық дағдарыстар.

Әдебиеттер:

1. Ақбасова А.Ж., Саинова Г.Ә. Экология. Алматы:Бастау,2003

2. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

3. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы, «Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

4. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

5. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

Биосфераның құрылымы және оның шекаралары. В.И.Вернадскийдің ноосфера ілімі және тұрақты даму концепциясының негізін қалаушы ретіндегі ролі.

Практикалық сабақ 8

Сабақтың тақырыбы: Тұрақты даму концепциясы.

1.«Тұрақты даму» түсінігінің туындау тарихы.

2.Рим клубы, Медоуздың (Өсу шектері, 1972) және Форрестердің (Әлемдік динамика, Әлемдік экономика 1972), Мессерович пен Пестельдің (Адамзат бұрылыс шегінде) еңбектері.

3.БҰҰ қоршаған ортаға қатысты бірінші конференциясының декларациясы. (Стокгольм 1972), Рио-де-Жанейро 1992

4.Иоханнесбург 2002 бүкіләлемдік саммиті.

5.Еуропа қалаларының тұрақты даму хартиясы (Ольборг, Дания 1994).

6.Тұрақты даму факторлары немесе аспектілері:

1. Экологиялық (өркениет дамуының шекаралық ауқымы),

2. Экономикалық (нарықтық жүйенің қалыптасуы),

3. Әлеуметтік (ауыл-шаруашылығы, адам құқығы, демография)

7.Тұрақты қоғам моделі: оның қызметінің белгілері мен принциптері.

8. Киото Хаттамасы (Жапония)

Әдебиеттер:

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы,2004.

2. Оспанова Г., Бозшатаева К.С. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000ж.

3. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

4. Е.М.Үпішев, С.Мұқаұлы Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау 2 тарау 28-49 беттер

Практикалық сабақ 9

Сабақтың тақырыбы: Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптері.

1. Тұрақты дамудың деңгейлері – локальды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, ғаламдық.

2. Тұрақты дамудың әр деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін факторлар.

3. Тұрақты дамуды қамтамасыз ететін халықаралық ұйымдардың құрылу тарихы, әлемдік қауымдастықта алатын орны:

ГРИНПИС

МАГАТЭ

WWF

МСОП

ВМО

МОТ

ФАО

ВОЗ

МЮО

МЭС

ЮНИДО

ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера», «Адам және оны қоршаған орта» бағдарламалары

Невада-Семей

Табиғат.

4. Халықаралық ұйымдардың іс-әрекетінің тұрақты дамуға қатысты ғылыми теориялық негіздері.

5. Адамзат қоғамын табиғи ресурстармен қамтамасыз ету проблемасы

6. Халықаралық экологиялық маркировкалар.

Практикалық сабақ 10

Сабақтың тақырыбы: Табиғи ресурстар оларды тиімді пайдалану тұрақты дамудың негізгі аспектісі ретінде.

1. Қоршаған ортаның оптимизациясы табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі.

2. Жердің табиғи ресурстарының сипаттамасы: литосфера, гидросфера, атмосфера.

3. Табиғат ресурстарының классификациясы: сарқылатын, сарқылмайтын, қалпына келетін, қалпына келмейтін.

4. Биологиялық ресурстар және өнім қауіпсіздігі.

5. Табиғатты тиімді пайдалану, азқалдықты және қалдықсыз технология.

6. Экожүйе мен қоғамның тұрақты дамуының компоненті ретінде энергияның альтернативті экологиялық таза көзін пайдалану мүмкіндіктері.

7. Табиғатты тиімді пайдалану. Табиғатты тиімді пайдалану технологиясы

8. Табиғи қорларды пайдаланудың жалпы инженерлік шаралары.

9. Табиғатты қорғаудың аспектілері:

1.Экономикалық аспектісі

2.Сауықтыру-гигиеналық аспектісі

3.Тәрбиелік аспектісі

4.Эстетикалық аспектісі

5.Ғылыми-танымдық

10.Табиғатты қорғаудың теориялық негіздері

2 тапсырма.

Адам өзінің өмір сүру барысында қанша мөлшерде су мен азық-түлік (өсімдік текті және жануар текті) тұтынатынын есептеп шығарыңдар. Орташа күніне адам 2 кг өсімдік қоректі (нан,жармалар,картоп,макарон өнімдері,бақша дақылдары,жеміс-жидектер және т.б.) және 0,5кг жануар текті азық түліктер (ет,балық,жұмыртқа,сүзбе т.б.) тұтынады. Тәулігіне адам 2,5литр су тұтынады. Адам орташа 70 жыл өмір сүреді. Берілген мәліметтерді төмендегі кестеге толтырыңдар.

Бір адамның өмір сүру барысында тұтынатын су мен азық-түлік мөлшері

Жануар текті азық-түлік ( т)	Өсімдік текті азық-түлік(т)	Су ( м³)

2.1.Бір адамның ағзасы арқылы өмір бойына өтетін заттар мен судың орташа жиынтығы (т және м)

Заттектер- _________________________________________________

Су - _____________________________________________________

2.2. Үлкен қалалардың халқының тәулігіне қанша азық-түлік тұтынатынын есептеп шығарыңдар. (Алматы, Астана, Ақтөбе,Қарағанды т.б).

1 тапсырма. Берілген табиғи ресурстардың түрлерін кесте түрінде көрсетіңіздер: балықтар, өсімдіктер, күн энергиясы, теңіз тасуының энергиясы, жел энергиясы, көмір, атмосфералық ауа, құстар, мұнай, мұхит сулары, тұщы сулар, топырақ, темір, мыс, никель, табиғи газ, ас тұзы, ормандар, күн сәулесі, сүт қоректілер, шымтезек, меруерт.

Табиғи ресурстар
Қалпына келмейтін	Қалпына келетін	Ғарыштық	Климаттық	Су

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.

6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

8.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Практикалық сабақ №11

Биосфера тұрақсыздығының шығыуындағы антропогендік фактордың әсері

Тапсырма.

1. Өркениет типтеріне және оның дамуының сатыларына байланысты қоршаған ортаға дифференциалды антропогендік жүктеме.

2. Адам қоғамының қалыптасуындағы табиғаттың ролі. Табиғат пен қоғамның өзара әсерлесу тарихы, негізгі этаптары: биогенді, аграрлы, өндірістік, ақпараттық

3. Қазіргі кезеңнің ғаламдық экологиялық мәселелеріне қатысты халықаралық конвенциялар мен келісім шарттар және оның маңызын айқындау.

Негізгі әдебиеттер :

9. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

10. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

11. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

12. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

13. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.

14. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

15. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

Практикалық сабақ №12

Қазіргі таңдағы ғаламдық экологиялық мәселелер.

1. Климаттың өзгеруі,

2. Озон қабатының жұқаруы

3. Қышқылды жауын шашындар

4. Шөлейттену, жердің деградациясы, гумустың түзілуі.

5. Биологиялық алуантүрліліктің азаюы

6. Әлемдік мұхиттың ластануы т.б., оның туындау себептері мен салдары

Негізгі әдебиеттер :

1. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.

2. Сағымбаев Ғ.Қ. Экология негіздері. Оқу құралы. Алматы, 1995.

3. Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оқу құралы. Алматы, 2000.

4. Бродский А.К. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. Алматы,«Ғылым», 1997, қаз.ауд. Көшкімбаев Қ.С.

5. Мәмбетқазиев Е., Сыбанбеков Қ. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Алматы, «Қайнар», 1990.

6. Жамалбеков Е.Ү., Білдебаева Р.М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. Алматы, «қазақ университеті», 2000.

7. Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.