Адамнын омир суруине экологиялык факторлардын асер етуи
Адамзаттын тарихы адамдардын табигатпен озара карым-катынастарынын тарихы болып табылады.бул карым-катыныас тарихында бирнеше кезенднрди болип корсетемиз.биринши кезен палиолит кезени деп аталады.бул кезде карапайым алгашкы кауымдык курылыстын омир салты болган.бул кезенди кобинде биогенди кезен ретинде сипаттайды.бул кезенде адам табигатпен бирге еди.онын тиршилик кизмети жинау мен аншылыктан куралды.палиолит адам мен табигаттын озара аселеринде ен коп уакытты алады.адамныны табигатка биосферага асери осы кезеннин озинен корине бастады. Ол осимдиктердин озгеруимен жане жануарлардын жеке турлеринин жойылуымен сипатталады.палиолитте адамдардын жекелеген ири шопкоректи жануарларды толык жойып жибергени далелденген. Екинши аграрлык кезенге адамнын мадени жер ондеуге кошуинен басталган неолит дауири жатады. Бул дауир онеркасиптик ондиристин калыптасуына дейинги кезенди алып жатыр. Алеуметтик экономикалык жагынан алганда бул кезен кул иеленушилик жане феодалдык когамдар кезени болып табылады.бул кезде егиншилик пен мал шаруашылыгынын дамуына байланысты когам биосферага кушти асер ете бастады.ормандарды кесу уй жануарларын жою натижесинде галамшардын оте улкен территориялары кумды шолдер мен жартасты тауларга айнала бастады.бул кезеннен бастап тарихтагы техногенди дауир басталады. Ягни адам белсенди турде биосфераны озгерте бастады.табигаттын зандылыктарын озинин максатына багытталган турде пайдалана бастады.оси кезде кеме катынасынын дамуы тениз касипшилигинин кенеюине ен алдымен киттер мен баска да тениз жануарларын аулауга алып келди. Натижесинде тениз сут коректилеринин саны кеми бастады. Ушинши индустриалды кезен когам мен табигаттын озара катынасындагы техногенди дауирдин шарыктау шини болды.ол 17гасырдан бастап 20 гасырдын ортасына дейинги уакытты алады. Онеркасиптин дамуына байланысыты когамнын табиги ортага асери жана сипатка ие болды. Кен ондиру саласы мен металлургия каркынды турде дамыды. Отын ресурстарын жагу аркылы куат ондиру бирнеше есе артты. Жана заттаррды жасау ластаушы заттардын улкен терр-да таралуына, ауыл/шар-нын химияландырылуына байланысты адамнын биосферага химиялык асеринин сапасы озгерди. Ондиристик ис- арекеттин каркыны мен колеминин артуы эко-жуйелердин оздигинен калпына келу кабилетин биртинднеп жойды. Натижесинде табиги ортанын саркылуына байланысты ондиристин одан ари дамуы мумкин болмайтын жагдай калыптасты,ягни экологиялык дагдарыс байкалып отыр.казир когам мен табигаттын озара катынасында индустриалдык кезеннен акпараттык экологиялык кезенге отуи байкалып отыр.бул кезен галамшар ресурстарынын шектеули екндигин тусинуимен сипатталады.
12. Қазақстандағы экологиялық проблемалар.
КЗ табигат жагдайлары алуан турли. КЗ террит-сы кен-байтак жерди алып жатыр, Батыстан Шыгыска карай 2,925 км,солт.-онт карай – 1600 км.бирнеше ландшафтык елдеулер тармактары бир-бирин алмастырады: орманды дала 6%,дала 28%,шолейт18%,шолди40%.халкы 16 млн астам.
А аймагы. Каспий маны, мунай ондирушилер болып табылатын Атырау ж/е Мангыстау облыстары жатады. Каспийдин солт-де мунай коры 3-3,5 млрд тонна ж/е газ 2-2,3 м3. Каспийде бекире мекен етеди.онын уылдырыгынан алынатын табыс 10 млн долларды курайды.шектен тыс аулаумен катар,тениз суынын мунаймен ластануы онын санын кемитеди.ескирген технологияларды колдану орасан зор эконом-к шыгындар мен коршаган ортанын бузылуына акеледи. Мунай ондирилген жылдары 5 млн.тоннага жуык мунай тогилген. Бул грунт пен беттик судын ластанына, осимдиктердин жойылуы мен адамнын ушкыш органикалык косылыстармен ластануына акелди.
В аймагы. Елимиздин шыгыс обл жатады. КР онеркасиби жогары дамыган аймагы. Ири тусти ж/е кара металлург., энергетикалык кешен шогырланган.бул аймактагы маселелер – коршаган ортада ондиристик калдыктардын жиналуы, урбанизацияланган территориядагы атмосф-к ауанын ластануы, ормандардын деградациясы, ерекше коргауга алынган территориялардын жеткиликсиздиги.
Халкы 7 млн астам. Аймак тау-кен ондиру,комир онеркасиби мен жылу энергиясын ондиретин орталык болып табылады. ШКО 1,5 млрд тонна улы онеркасип калдыктары сакталган.олар 32 мын га жерди алып жатыр.онеркасиптик кызмет натижесинде ауа кукирт толыктарымен, фенолдармен, формальдегидтермен,катты болшектермен ж/е коргасынмен ластанган.семей ядролык полигонында 1989ж дейин 470 ядролык жарылыс жасалып,300 мын га территорияда радиоактивти жауын-шашын тускен.
С аймагыонт аймактар:Алматы,Тараз, Онт КЗ,кызылорда жатады. Туракты сумен камтамасыз етуди кажет ететин ауыл шаруашылык багытымен сипатталады. Осы аудандардагы негизги эконом-к проблемалар – су корынын жетиспеуи, су коздеринин шайында сулармен ластануы, табиги ж/е мадени ескерткиштердин бузылуы.Халкы шамамен 5 млн,негизги кызмети –ауыл шаруашылыгы.
13 Арал онириндеги алеуметтик- экол-к проблемалар. 60-шы жылдардан бастап Арал тенизинин ауданы кеми бастады. Суды а/шар-к дакылдарын суару ушин колдану Тянь-Шань тауларымен агып келетин табиги су агысын 90%-тен астам кыскартып жиберди. Тениз ауданы 2,6 млн га-га кемип озинин 60% колемин жогалтты. Судын денгейи 12 ден 2метрге дейин кемип, туздылыгы 2 еседен астам артты. Шолдену, топырактын туздануы осимдиктер мен жануарлар дуниесинин кедейленуи, климаттын озгеруи одан ари жалгасуда, жалыктын денсаулыгы курт томендеди.Арал аймагынын экол- к жагдайы бир катар алеуметик жане саяси маселелерди тугызды.коршаган ортаны буза отырып, казирги замангы когам озинин болашагын жояды.болашак урпактардын дамуы ушин экол-к турактылыкты сактап калу кажет.бул турактылыкты сактау ушин табиги ортанын жагдайын бакылап, онеркасиптик калдыктарды нормалау мен алдына алу, калдыксыз жане ресурстарды тиимди пайдаланатын технологияларды жасап иске косу керек. 30жыл ишинде Арал 640км.куб. судан айрылды, судын туздылыгы 26-27 г/литрге жетти. Колеми бойынша Арал дуние жузинде су коймаларынын ишинде 4-ши орында болган.суармалы жерлердин кенеюине байл-ты Арал тенизине келетин озендердин суы курт кемип кеткен.Арал тенизи табиги температура реттеуши ретинде ауа райына унеми асер етип отырады. Тениздин колайлы асери 300-400км аракашыкта байкалады. Судын сапасынын нашарлауы мен онын жетиспеуи осимдиктерге ерекше асер етти. Багалы орман, камыс, жайылымдар мен шалгындыктар жойыла бастады. Олар суртан жерлерге айналган, 50 коль кемип кеткен.
14. КР-дагы жер корларынын экологиялык жагдайы. Каз –тан терр-нын 3,8 %-ин орманды жерлер алып жатыр.1997 ж. Респ-мыздын орман корынын терр-да 2257орман орттери болган. Орт 4млн метр/куб-ка жуык агашты жойган. 50мын га орман алкабында зиянкестер мен аурулар аныкталган. Ен ири орманды терр-лар ШКО,павлодар, Акмола, Караганды, Алматы обл-да болган. Орманды далалы алкапка Каз-нын солт-деги шок болып осетин кайынды ормандар жатады. Олардын жалпы колеми 700мын га.бул ормандарда осетин агаш тукымынын коби кайыннан куралады.далалы алкапта кайынды шоктардын онтустигин алып жаткан карагайлы ормандар оседи. Олар ертеде Орал мен Алтай аралыгын тутастырып жаткан. Жергиликти халыктын ортеп, кесип, мал багу салдарынын кемип кетти. Шолди алкапка Каз-нын букил онт-ги, орт-гы мен батысыннын коп болиги киреди. Мунда аксексеуил,карасексеуил, коянсуйек, жынгыл,шеркез кездеседи. Агаш тукымдарынан жиде мен торангы, ал буталардан ар турли тал жынгыл, шенгел оседи.Алтай –Сауир тау алабы тениз денгейинен 600-2500метр бииктик аралыгында осетин ормандарды камтиды. Самырсынды орман кенди Алтайдын ен жогаргы белдеуинин 31000га жерин алып жатыр.карагайлы орман Алтай мен Сауир койнауынын 371мын га алып жатыр. Солтустик Тянь-Шань тау алабына Иле Алатауы,Кунгей,Жонгар Алатауы мен Нарын жоталарынын агаштары киреди. Томенге белдеуинде турли буталар мен жалпак жапыракты агаштар оседи. Батыс Тянь- шань тау алабына Талас Алатауы, Каратау мен Огем жотасындагы агаштар киреди., бул аймак жемис- жидекке оте бай. Барлык таулы жерлердеги ормандардын топырак пен су коргауга тигизетин асери коп. Орманнын азып- тозуы антропегендик жане табиги факторлардан туындайды. Кызылкум шолейт даласын суаруга Сырдариядан су алуга байл-ты жер асты суларынын денгейи томендеп, буталы агаш осимдиктеринин жагдайы нашарлады. Малды жонсиз багудан шолейттеги орман едауир зардап шекти. Карагайлы орман кесуден таусылды. Озендердин реттелип тежелуинен жане орттен тогай катты азып тозып кетти. Онын ишинде сирек кездесетин биогеоценоз торангы да таусылды. Респ-ка ормандарында калыптаскан экол-к нашар ахуал жане тозу процестери орман ресурстарын сактап утымды пайдалану жонинде шугыл жане кесимди шараларды кабылдауды талап етеди. х/шар-к манызы б/ша Каз ормандарын 3 топка болемиз. 1-ши топка жататын ормандар 18,7млн га жерди алып жатыр,буларга егистик коргауга алынган, топырак коргау,су коргауга арналган орман алкаптары, калалар мен ондирис орындарынын айналасындагы курорттык ормандар, озендер, тас жол, темиржол жиектериндеги жане мемл/к корыктардын ормандары жатады. Бул ормандарды кесуге тиим салынган. Ормандардын басым копшилиги 1-ши топка жатады.2-ши топка су коргауга алынган ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердин ормандары жетеди. Бул жерлерде интенсивти шар/к жургизиледи. Бирак агашты кесу молшери жылдык осимге сайкес аныкталады.Бул топка 591мын га жерди алып жаткан ШКО-нын жерлери жатады.3-ши топка ормандак жерлерде орналаскан барлык ормандар киреди. Бул жерлерде ондиристик орман орман дайындау жумыстары жургизиледи.оларга Кенди Алтайдын таулы ормандары, ШКО-да 1,5млн га жерди алып жаткан ормандар киреди. Агаш коры мен колеми б/ша ШКО-нын кылканжапыракты ормандары 1-ши оррында,2-ши орында шок карагайлы орманда,3-ши орында Тянь-Шань шыршасынан туратын таулы ормандар тур.Респ-нын ормандылыгын тек белгили бир экол-к шектеули молшерде жане бурын орман оскен жерде жургизу кажет.
15.Радио және телекоммуникация кәсіпорындарында қоршаған ортаны ластаудың негізгі көздері.(жалпы касипорындар туралы) . Өндірістік қызмет пен қамтитын қызметкерлердің денсаулығына әсер ететін фактор жұмыс істеп тұрған электр қондырғылардың төңірегіедегі Эл/магнит өрісі б/таб.Сондықтан өнеркәсіптік жиіліктік эл/магнит өрісінің кәсіби зияндылығын зерттеу мен ж/е сол сияқты зиянды әсерден қорғану шараларын белгілеу мен көптеген ұйымдардың шұғылдануы заңды. Аз жиілік кезінде электр ж/е магнит өрісін бір-бірінен бөліп қарастыруға, олардың тірі организмге тигізетін әсерін жеке- жеке қарастыруға болады. Осының негізінде мынадай тұжырым жасауға болады: өнеркәсіптік жиіліктің эл/магнит өр/нің тірі организмге әсері кері болса шамалы ғана биологиялық әсер етеді, практикалық жағдайда оған көңіл аудармауға да болады.
16.Жердин су корлары. Жалпы сипаттамасы. Жердеги судан алемдик коры орасан зор. Олар 1353985мын км/куб . Алемдик мухит шегинде орташа терендик 3,96 км, ал ен терен максималды терендик 11022 м(Мариан шунгымасы). Жердеги судын басым коп болиги тузды су болып табылады. Ол жалпы кордын 97,5% улесин курайды, бирак тущы судын колеми де оте коп. Онын молшери 35млн км/кубке тен. Алемдик мухиттын денгейинин озгермели жагдайында жердин су балансы томендегидей болады. Планетага тусетин жауын шашын буланумен тенеседи. Еки шама да 577мын км/куб/жылына жуык. Мухит булануы жауын- шашыннан 47мын км/куб/жылына артык. Курлыкта кри зандылык байкалады. Булану жауын- шашыннан 47мын км/куб/жылына кем. Осы су озен агыстарымен мухитка кайтарылады. Казирги кезде алемдик су балансы мухит жагына карай ыгыскан. Сонгысы судын буланган молшеринен жыл сайын 430-550км/куб артык алады. Осынын натижесинде мухит денгейи биртиндеп котреилип келеди. Косымша ылгалдын 75%-ти мухиттар муздыктардын еруи, 18,5% жер асты корынын пайдалануы, 7% колдер есебинин алады.курлыктагы жауын- шашыннын толык буланбауы жылудын жетиспеуинен емес, эко- жуйенин реттеущилик ролине бай-ты болатынын атап оту кажет.
17. Ластану классификациясы (химиялық, физикалық, биологиялық). Ластану классификациясының үш түрі бар: 1) химиялық ластану- автокөліктің түтінінен, завод- фабрика өнімдерінің хим-қ зияндылығы көп қалдықтарды залалсыздандырмай тасталуынан болып келеді.Хим-қ ластану адам организіміне кері әсерін тигізеді, яғни қатты улану, дертті ауруларға ж/е мутацияларға алып келеді.2) физ-қ ластану- ұшу, вибрация ж/е радиация жатады. Қазіргі техниканың дамыған кезеңінде ескеретін жайт эл/магниттік өріс, радиотолқындар ж/е үлкен телеорталықтар, радиосианциялар физ-қ ластанудың бірден –бер көзі б/таб. Ол адамның еңбек қабілетін төмендетіп, жүрек пен жүйке ауруларына алып келеді. 3) биол-қ ластану- фотогенді микро организмдер әсерінен ортаның ластануы. Оған әртүрлі аурулар жатады, яғни чума, холера ж/е СПИД. Бұл ауруларды бактериялар туғызады.
18. Қаз-дағы су қорлары. Сумен қамтамасыз етудегі проблемалар. Қаз-ң су қорлары бұрыңғы Кеңес Одағының су қорларының 2,1% құрайды. Қаз-да өзен суларының көлемі бір жылға шаққанда 101 мгр\м3 құрайды. Соның ішінде 56,5% Қаз-н терр-да 44,4% басқа территориядан келеді. Қаз-н Ресей мемлекетімен бірге бес өзеннің су қорларын пайдалануда. Олар: Иртыш, Тобыл, Урал, Волга. ҚР терр-да 4 мыңнан аса көп ... бар, 100 м2 17 көлі бар. өзен суларының толдыру көзі болып мұздықтар табылады. ҚР-да 2 теңіз бар: Арал теңізі- ұз-ғы 428, ені 235км, су көлемі 1000м3; Каспий теңізі—ұз-ғы 2430 км, ең терең жері 1025м болып таб. Су талшылығы 6,6км3 құрайды. Дегенмен, Қаз-ң су артериялары шамамен 85 мың өзендерден құралған. Ең ірі өзендері: Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу, Талас өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің көбеюі байқалып жатыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты. Экологиялық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қаз-ның су артериясы Ертіс өзені қалып отыр.Оның сулары жоғары дәрежеде ауыр металдармен ласталған. Негізгі ластаушы заттар:тыс шойынды сулары бірге келіп түседі.
19. Ядролық жарылыстың адамзат үшін қаупі.Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі радиациялық ластану.Радиоактивті ластанумен күресу алдын алу сипатында ғана болады. Себебі ластануды нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдістері де, басқа да механизмдері де жоқ. Қоректік тізбек бойынша тарала отырып, радиоактивті заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп адам денсаулығының зиянды мөлшерге дейін жиналуы мүмкін.
20. Радио жиіліктік диапазонындағы электромагниттік өрістерден қорғану әдістері.Электр өрісінің кернеулігі мекеме ішіндегі 0,5 кВ/м, құрылыс орындарында 1 кВ/м, адамдар сирек болатын жерлерде 5 кВ/м-ге тең. Бұлардан қорғанудың бір тәсілі берілген зоналарда белгілі уақыт аралығында ғана бөлу. Негізгі қорғаныс жолдары жоғары Вольттық линиялардағы металды қақпа арқылы жерлеу, егер ашық тұрғылықты орта болса, онда трассалық экранды пайдалану темірметалды забор тұрғызу ж/е 2 м биіктікті ағаш отырғызу керек. Электромагниттік өрістерден қорғану;ұжымдық ж/е инженерлік-техникалық шараларды өткізумен ж/е жеке қорғану құралдарын пайдаланумен жүреді.
Ұжым шаралары: электр өрісін шығарушы аппарат алыс болу керек.Инженерлік-техникалық электромагниттік сәулелер аз түсетіндей қондырғы орнату, әрі электромагниттік жоғары аймақты қоршау. Жеке қорғаныс шлемдер, көзілдірік, халат т.б. киіп алу.
21. Атмосфераны ластаудың жалпы сипаттамасы (қоректену көздері)
Атмосферадағы әртүрлі зиянды заттар табиғи ж/е антропогендік қоректену көзінен туындайды. Табиғи қоректену көзінен туындайтын заттар мыналар: балқымалы, вулкандық ж/е космостық түрлі түсті шаңдар, жазықтық, ормандардағы өрттен пайда болатын газлар ж-е түтіндер, өсімдіктер, жануарлар ж/е микробиологиялық тұрғыдағы әртүрлі азық түліктер.
Антропогендік қ/көздері өндірістің дамуына байл/ты бүкіл Менделеев таблицасындағы элементтерді өз ішіне қамтиды.ол өз кезегінде ауыр ж/е аз кездесетін металмен, синтет/қ қосылыстармен, радиоактивтік, концерогендік, бактерологиялық ж/е тб заттармен ауаны ластайды. Соның ішінде жылу энергетикасы 27-%,құрылыс-8%, қара металлургия -24%, түсті мет-10,5№, химия-1,5№, мұнай-16№, автокөлік-13№.
Атмосф-ны ластаушы газдар ішінде көмір қышқылы-45№, күкірт қыш-18№, азоти қыш-10№, көмірсутегісі-15№,өндірістік шаңдар-12№ құрайды.
22. Кәсіпорындардағы қондырғылардың атмосфераны ластауы.Энергетикалық қондырғыларда әртүрлі отын жаққанда негізінен көмірқышқыл ж/е су буы таралады. Сонымен бірге басқа да зиянды заттар, көмірсутегі, азот, күкірт қышқылы. Атмосфераны ең көп ластаушы көмірқышқылы, күкірт қышқылы, азот қышқылы, көмірсутегісі ж\е шаң. Бұл зиянды заттардың көбісі түссіз болады. Белгілі бір конц-дан кейін адамның басын айналдырып, жүйке жүйесіне, жүрекке, тыныс алу жолдарына әсер етеді.
Көмірқышқылы—200-220 мг\м3, азот қышқылы—10-20 мг\м3, күкірт қышқылы—3-6мг\м3.
23. Атмосферадағы зиянды қоспалардың нормалануы.Атмосферада әрқашанда табиғи ж/е антропогенді қоректену көздерінен бөлінетін белгілі мөлшердегі зиянды қоспалар болады. Табиғи қоректену көздерінен бөлінетін зиянды қоспалар:шаңдар;тумандар,сонымен қатар әртүрлі микробиологиялық түрдегі азық түліктер. Атмосфераның ластану проблемасы 20 ғасырда басталған. Көптеген кәсіпорындар: жылу станциялары-27%, қара металлургия-24%, түсті метал-я-10,5%, мұнай өндеу-16%,автокөлік-13%, химиялық кәсіпорындары-1,5%,құрылыс мекемелері - 8% ж/е т.б. кері әсерін тигізеді. Бұлардан басқа көмірқышқыл, күкірт,азот, көмірсутек, газдар ж/е шаң жатады.
Атмосфераны ластаушы заттардың шекті реттелетін концентрациясы (ШРК) табарлықты жерлердегі денсаулық сақтау министрімен жарияланады. Онда зиянды заттардың классификациялық қоспаларының рұқсат етілген максималды ж/е орташа тәуліктік концентрациячы бекітілген.
С≤ШРК.