Жүрек пен бас мидың электрлік белсенділігін зерттеу әдістерін мысалдармен түсіндіріңіз

Электрокардиограмма.

Қозудың жұмыс миокардының аса көп жасушаларын қамтуы осы жасушалардың бетінде теріс зарядтардың пайда болуын

тудырады. Жүрек қуатты электр генераторына айналады. Жоғары электрлік өткізгіштігі бар дене ұлпалары жүректің электрлік потенциалын дене бетінен тіркеуге мүмкіндік береді. Жүректің электрлік белсенділігін зерттеудің В. Эйтховен, А.Ф. Самойлов, Т.Льюис, В.Ф. Зеленин және т.б. ұсынған осындай әдістемесі электрокардиография деген атқа ие болды, ал оның көмегімен тіркелетін қисық электрокардиограмма (ЭКГ) деп аталады. Электрокардиография жүректе қозудың таралу динамикасын бағалауға және ЭКГ-ң өзгеруі кезінде жүрек қызметінің бұзылуын жорамалдауға мүмкіндік беретін медицинада кең таралған диагностикалық әдіс болып табылад. Қазіргі кезде арнайы құралдар – электронды қүшейткіштері және осцилографтары бар электрокардиографтар қоланылады. Қисық сызықтар қозғалмалы қағаз жолағына жазылады. Бұлшықеттің белсенді қызметі кезіндегі және алыстағы зерттелетін объектіден

ЭКГ жазатын құралдар жасалған. Бұл құралдар- телеэлектрокардиографтар деп аталады және олар радиобайланыстың көмегімен ЭКГ-ны арақашықтыққа тарату принципіне негізделген. Осындай тәсілмен жарыс кезінде спортшылардың, ғарыштағы космонавтардың және т.б ЭКГ-сы тіркеледі. Жүрек қызметі кезінде пайда болатын электрлік потенциалдардың телефон сымдары арқылы беріліп, ЭКГ-ны пациенттен үлкен қашықтағы арнайы орталықта тіркейтін құралдар жасалған.

Кеудеде жүректің белгілі бір орында орналасуы және адам денесінің өзіндік бір пішінінің болуы салдарынан жүректің қозған (-) және қозбаған бөліктері арасында пайда болатын электрлік күштік сызықтары дене бетінде бірқалыпты таралмайды. Сол себепті электродтардың орналасуы жеріне байланысты ЭКГ түрі және оның тістерінің вольтажы әртүрлі болады.

ЭКГ- ны тіркеу үшін аяқ- қол мен кеуде бетіндегі потенциалдардың тіркелімі (тармағы) жүргізіледі. Әдетте үш түрлі стандартты тіркелім әдісі қолданылады:

І-тіркелім: оң қол - сол қол;

ІІ-тіркелім: оң қол - сол аяқ;

ІІІ-тіркелім: сол қол - сол аяқы.

Электроэнцефалография туралы жалпы түсінік

Электроэнцефалография( ЭЭГ)- ( электр + грек.ενκεφαλοѕ- “бас миы”+ νζαφω- “жазамын”, кескіндеу )- бұл мидың электрлік белсенділігінің заңдылықтарын зерттейтін электрофизиологияның бір бөлімі. ЭЭГ бас миының функционалдық жағдайының анализінің және оның тітіркендіргіш әрекетінің реакциясының орындалуына мүмкіндік береді. ЭЭГ жазбалары емдік және диагностикалық жұмыстарда( әсіресе эпилепсияда), анестезиологияда, мидың ес, адаптация сияқты функцияларын анықтау үшін қолданылады.

Электроэнцефалография- бұл мидың биотоқтарын тіркеу әдісі. Ми жасушасында жүйке жасушасының қозуы кезінде ми бөлімдерінің потенциалдарының айырымының зақымдануы байқалады. Потенциалдар айырымыөте аз болады, бірақ электроэнцефалографтың көмегімен олар күшейіп, тіркеледі.Биотоқтар қағаз бетіне және электронды сәулесі бар түтікше экранына тіркеледі.Биопотенциалдардың көпканалдық әдістемелері қолданылады. Олардың әдістемелері мидың шекелік және желкелік бөліктерінен алынады.

Электроэнцефалограмманың әдістері толқындарды анықтауға мүмкіндік береді. Олар тербеліс жиілігімен, амплитудасымен, пішінімен, қоршаған орта жағдайларымен( жарықтық және дыбыстық) ажыратылады.

Үлкен адамдарда ұйқы және сергектік кезінде пайда болатын негізгі толқындар – альфа мен бета толқындар болып табылады. Альфа толқындар 8-12 с тербеліс жиілікпен 70-80 амплитудада анықталып, көбінесе мидың желкелік бөлігінде тіркеледі. Бета толқындар 16-30 с тербеліс жиілікпен 10-30 амплитудада анықталып, көбінесе мидың алдыңғы жарты шарында тіркеледі. Сондай-ақ тега мен дельта толқындар тіркелуі де мүмкін. Тега толқындар 4-7,5 с тербеліс жиілікпен, ал дельта толқындар 8-13 с тербеліс жиілігімен анықталуы мүмкін.

Емшектегі балаларда ЭЭГ баяу толқындармен анықталады. Осылай жаңа туған балаларда төменамплитудалық дельта толқындар пайда болады, тек кейде ара-арасында альфа толқындар кездесуі мүмкін. Өсе келе жылдам толқындардың салмағы көбейуі мүмкін. Балаларда көбінесе эпилепсиялық талма, ішкібассүйектің зақымдануы, психикалық дамудың тежелуі кезінде ЭЭГ

зерттеулері жүргізіледі. Әр түрлі аурулар кезінде мида электрлік процестердің нормальдық ағысы бұзылады. ЭЭГ-да патологиялық толқындар пайда болады. Эпилепсия кезінде пик толқын деп аталатын толқындар пайда болады, альфа толқын жоғалып, бірте-бірте төменамплитудалық тербеліске айналады.

Биологиялық ұлпалармен сұйықтықтардың электр өткізгіштігі: Тірі жүйелерден тұрақты және айнымалы токтардың өту заңдылықтарын түсіндіріңіз

Тірі ұлпалар, ұлпалық сұйықтармен қоршалған, клеткалардан тұрады. Клетка цитоплазмасы мен ұлпалық сұйықтар электролит болып табылады, сондықтан олардың кедергілері: цитоплазма кедергісі Rк және ұлпалық сұйық Rв актив кедергілер болып табылады және олар өткізгіштік қабілеті нашар клеткалық мембранамен бөлініп тұрады. Мұндай жүйеде статикалық См және поляризациялық Сп электросыйымдылықтар болады. Поляризациялық сыйымдылық, электр тоғы электролит арқылы өткенде пайда болатын, электрохимияляқ поляризация құбылысының нәтижесі. Ол тоқ күші мен оның өту уақытына байланысты.

Клетка мембранасында болатын поляризациялық құбылыстар қосымша активті поляризациялық кедергі Rп тудырады.

Статикалық клеткалық мембрана сыйымдылығын См және поляризациялық Сп сыйымдылықты тізбектей қосылған деп есептеуге болады, сондай ақ клетка цитоплазмасының актив Rк кедергісімен клетканың мембраналық поляризациялық Rп кедергіні См және Сп сыйымдылықтармен тізбектей қосылған деп есептеуге болады. Бұл клетка ішілік кедергілер клеткадан сырт орта кедергісімен (Rв) шунтталады (сурет 5). Эквиваленттік сызбаның Rп және Сп элементтерінен басқалары жиілікке байланысты емес.

Биологиялық объектілер өткізгіштің де, диэлектриктің де қасиетіне ие бола алады. Клеткалар мен ұлпаьдердегі бос иондар олардың электр өткізгіштігін қамтамасыз етеді. Тірі организмдегі электр тогын электрон, иондар алып жүреді. Ом заңы тірі организмде сол күйінде орындалмайды. Өткізгіш арқылы өтетін токтың шамасы кернеуге тура пропорционал екені белгілі: немесе . Бұл Ом заңы

Жұлын сұйықтары, қан, лимфалар электр тогын жақсы өткізеді, ал еттер, бауыр, кеуде еттері нашар өткізеді. Май және сүйек ұлпадері мен терінің кедергісі өте жоғары.

Ұлпадар арқылы гармоникалық заңдылықпен өзгеріп отыратын айнымалы ток

Айнымалы токтың кернеуі мен айнымалы ток күші арасындағы қатынас импеданс деп аталады, ол айнымалы ток тізбегінің толық электрлік кедергісі. Биологиялық объект үшін импеданс құраушылардан тұрады: . Оның активті құраушысы - ішкі сұйық орталардың (электрлиттердің) электрөткізгіштігімен тығыз байланысты. Ұлпаларда болып жатқан әртүрлі процестер де (энергия жоғалтатын қайтымсыз процестер) импеданстың активті құраушысына елеулі әсер етеді. Реактивті құраушысы зерттелетін ұлпаның сиымдылық қасиеттерімен анықталады, нақты алғанда биологиялық мембраналардың сиымдылығы. Электрлік импеданстың абсолют шамасы (модулі) мына өрнекпен анықталады:

43 Биологиялық активті нуктелерге (БАН ) анықтама беріңіз. Адам және жануарлар терісіндегі БАН-дің биофизикалық қасиеттерін жазыңыз.

Биологиялық активті нүктелер — денедегі ерекше нүктелер. Олар спектрлік потенциалы, зат алмасуы, қызуы жоғары, ал электрлік кедергісі төмен, өте сезімтал клеткалардан тұрады. Биологиялық активті нүктелерден оттек жедел сіңіріліп, көмір қышқыл газы тездетіп шығарылады.

Адам денесінде 700 — 1000 биологиялық активті нүктелер табылған. Олар белгілі бір жүйемен орналасқан, әрқайсысы белгілі бір мүшемен байланысты. Әр нүктенің тітіркенуі ерекше сезім тудырады. Ауырған адамды емдеу осыған негізделген. Биологиялық активті нүктелерді күміс, ванадий, сүйектен жасалған инемен сұғып тітіркендіреді немесе қыздырады. Сондай-ақ, биологиялық активті нүктелерді импульстік тогымен тітіркендіру әдісі де бар.

Жасөспірімдер ағзасынан бүйрек жетіспеушілігінің жедел-өтпелі түрін биологиялық активті нүктелер өзгерісі арқылы дер кезінде анықтап, дұрыс нұсқау жасау арқылы дәрігерге жолдаған жағдайда, айықтыруға болады, керісінше бұл жағдайда ол созылмалы түрге айналады. Ағзадағы биологиялық активті нүктелер арқылы жасалатын жұмыс жылдам және зиянсыз, сонымен қатар, залалсыз болып келеді. Айтылған, кішігірім методика өзінің нақты нәтиже беретіндігімен оңтайлы болып келеді. Болашақта дәл осындай қатерге ұрынбас үшін қандай да болмасын бүйрек ауруынан емделген соң оның жұмысын қадағалап отыру керек .

Барлық БАН-ның температуралық көрсеткіштері тербелмелі өзгеріп тұрғаны байқалды. Жоғарғы көрсеткіштер кезінде ағзаның өзінде қарқынды түрде жүретін физиологиялық үдірісті сипаттайды.

Бүйрек патологиясы кезінде жасөспірімдердің ағзасындағы биоактивті нүктелердің температура көрсеткіштерінің жоғарылағаны дәлелденді .

Биоактивті нүктелердің температурасының көрсеткіштері 29,06¸33,6°С аралықтарында болды. V67 Чжи-Инь аурикулярлы БАН ең төмен, C7 Шэнь-Мэнь аурикулярлы БАН ең жоғарғы мәндерді берді. Қалыпты жағдаймен салыстырғандағы сенімділік (p<0,05) анықталды.

Бүйректе жетіспеушілігі бар оқушылар ағзасында биоактивті нүктелердің температуралық көрсеткіштерінде мәндер ерекшеленгені байқалды. Бүйрек меридианынан алынған биоактивті нүктелердің температуралық көрсеткіштері қалыпты жағдайдан керісінше төмендегені анықталды. Бұл ағза шалдыққан бүйрек ауруының күрделігімен түсіндіріледі.

Адам - көп қырлы физикалық және психикалық көріністері бар біртұтас жүйе. Әр адамның жан дүниесінің ерекшелігі, қоршаған ортамен және әлеуметтік тұрмыстық жағдайлармен байланысы ескерілген кезде ғана ауруды ұғынуға болады. Ауру тек бір мүшені ғана зақымдап қоймай, ол бүкіл ағзада өзгерістер туғызады. Бір ауру әр адамда әртүрлі өтуі мүмкін, яғни емдеу және күтім жүргізу әрқилы, жеке дара болуы керек. Мейірбикенің науқасты түсіне білуінің, оның уайымын сезінуінің маңызы зор. Қазіргі кездегі мейірбике ісінің мәні - бұл мейірбикелік тәжірибенің ғылыми әдісін, яғни мейірбикелік процесті қолдану арқылы науқасқа күтім жүргізу. Мейірбикелік үрдісті жүзеге асыру үшін мейірбике білуі қажет әртүрлі аурулардың қауіп факторларын, клиникалық көріністерін, асқынуларын, алдын алуды; шұғыл жағдайларда дәрігерге дейінгі алғашқы көмек көрсету шараларын; ішкі мүшелер аурулары кезіндегі науқастардың мәселелерін, мейірбикелік үрдістің мәнін. Мейірбике істей білуі қажет: мейірбикелік үрдіс бойынша науқастардың мейірбикелік күтімін ұйымдастыру , емдеу-диагностикалық және алдын алу шараларын жүргізу кезінде жауапкершілікті аткаруды; алғашқы медициналық көмекті көрсетуді; жүрек-өкпелік реанимацияны жүргізуді, паллиативті көмек көрсетуді күтім мен өзін-өзі күту сұрақтары бойынша науқасты және туыстарын үйрету кәсіптік қызмет барысында науқастармен, әріптестермен қарым-қатынаста болу.

Емдеу мекемелері және олардың қызметінін түрлері Адам денсаулығы - бұл психикалық, физикалық және әлеуметтік әл-ауқаттың косындысы. Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық сақтау кұқығы Конституциямен бекітілген және Қазақстан Республикасының 19.05.1997 жылғы

23:00:40

(17.12.1998 жылғы өзгерістермен, толықтырулармен) "Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтау туралы " заңында жүзеге асырылған, Амбулаторлық көмек: 1) амбулатория (шағын поселоктың, өнеркәсіптік кәсіпорынның немесе ауылдық жердің тұрғындары үшін) немесе фельдшер-акушерлік пункт (ауылдық жерде); амбулаторияда ауруларды қабылдау тек негізгі мамандықтар бойынша жүргізіледі (терапевт, хирург, стоматолог, гинеколог); 2) ірі өнеркәсіптік кәсіпорындарда медициналық көмекті медико-санитарлық бөлім (МСБ) көрсетеді (онын кұрамына стационар, емхана, здравпункт, профилакторий кіруі мүмкін); 3) здравпункт - МСБ немесе емхананың кұрамдас бөлігі (кәсіпорындарда, құрылыстарда, жоғары және орта оқу орындарында), мұнда алғашқы медициналық көмектен басқа аурушылықтың алдын-алу және төмендету үшін жоспарлы санитарлы-гигиеналык әрі емдеу-профилактикалық шаралар жүргізіледі; 4) емхана - келген науқастарға, сондай-ақ үйде, аурулардың және олардың асқынуларының алдын-алу бойынша емдеу-профилактикалық шаралар жүргізіледі; барлық мамандық дәрігерлері қабылдайды; лабораторлық, диагностикалық және емдеу бөлмелері бар; науқастарды анықтау, квалифицирленген көмек көрсету, аурушылықты зерттеу, профилактикалық қарау, диспансеризация - аурулардың белгілі бір бөлігінің денсаулығын белсенді бақылау - бойынша жұмыс жүргізеді; 5) диспансерлер - диспансерлік әдіспен жұмыс істейтін ерекше мамандандырылған емдеу-профилактикалық мекеме, белгілі бір аурумен сырқаттанатын адамдарды емдейді (онкологиялык, психоневрологиялық және т.б.); емдеу және алдын-алумен қатар патронаж (науқастарды үйінде жүйелі белсенді түрде бақылау), санитарлы-насихатты жұмыс жүргізеді; 6) жоғары квалифицирленген медициналық көмек керсететін мамандандырылған кенестік-диагностикалық орталық (көбінесе ірі көпсалалы ауруханаларда, медициналық университеттерде және т.б.); 7) әйелдер консультациясы - гинекологиялык ауруларды емдеу және алдын-алу, жүктілерді бақылау жұмыстары жүргізіледі; акушерка дәрігерге кабылдау ксзіндс кемектеседі, жүктілер патронажын жүргізеді, оларды нәрестелерді күтуге және жеке бас тазалығына үйретеді; 8) жедел жәрдем станциясы тәулік бойы жұмыс істейді, тұрғындарға шұғыл кезде көмек көрсетеді; бригаданы шақыруға өзі баратын, өзі алғашқы көмек көрсететін және науқасты ауруханаға жатқызатын фельдшер басқаруы мүмкін; жедел жәрдем көлігіндегі казіргі кездегі құралдар стационарға дейінгі жолда шұғыл көмек көрсетуге және реанимациялық шаралар жүргізуге мүмкіндік береді. Стационарлық медициналық көмек жүйелі бақылауды, емдеу мен тексерудің күрделі түрлерін қажет ететін науқастарға көрсетіледі.

45Электромагниттік сәулеленуді көзбен көру мүмкін емес, ал елестету оны қиын, сондықтан қарапайым адам одан қорғанбайды десек те болады. Егер жер жүзіндегі барлық құрылғы шығаратын электромагниттік сәулелену әсерін қоссақ, ол кезде Жер бетіндегі табиғи геомагниттік өріс миллиондаған есеге асып кетер еді.Электромагниттік ластанудың масштабы жер бетінде көбейіп келе жатқандығы соншалық, Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы бұл проблеманы адам өміріндегі өзекті мәселе ретінде қарастырып отыр. Әрине, қазіргі дамыған заманда біздің «көмекшіміз» болып кеткен электр құрылғыларсыз өмірімізді елестету қиын. Бірақ техникалар адам өмірінде ерекше орын алатындығы соншалық, тіпті олардың зиян жақтары бар екенін біліп тұрсақ та одан бас тарта алмаймыз. Бұл дипломдық жобаның негізгі мақсаты күнделікті қолданып жүрген гаджеттеріміз бен бізге уақытында хабар таратып тұратын сан алуан құрылғылардан шыққан электромагниттік өрістің қаншалықты зиян екенін зерттеу. Осы заманғы радиоэлектрониканың өте қарқынды енуі, оның ішінде әртүрлі радиолокациялық жүйенің және қондырғылардың орналасуы, оны пайданушылар кеңістігін кеңейтті, олар радио-толқынның аса жоғары жиіліктегі (АЖЖ) диапозонды әрекетке көшті. Осындай көрсетілген физикалық әсер факторы,тек мамандарға ғана емес, АЖЖ-к генераторы өрістік қызметімен шұғылданатындар және кейбір тікелей қатнасы жоқ адамдар да техникалық жабдықтарымен жұмыс атқаруда

1.2 Электромагниттік сәулелену көздері. Радиожиілік және аса жоғарғы жиілік Радиожиілік және аса жоғарғы жиілікті электромагниттік сәулелерді шығару көздері болып адам қажеттілігіне жасалған, әр түрлі сферадағы құрылғылар мен бұйымдар болып табылады. Осы негізгі құрылғылардың көбінде электромагниттік сәулеленудің физикалық қасиеттері қолданылады: кеңістікте жайылу және сыну, материалдарды қыздыру, заттармен өзара әрекеттесу және т.с.с., сонымен қатар электромагниттік сәулелерді кеңістікке таратуға арналмаған, басқа да өзгеше жұмыстарды жасауға арналған, бірақ зиянды электромагниттік сәулелерді шығаратын құрылғылар да кездеседі. Радиожиілікті және аса жоғарғы жиілікті электромагниттік сәулелердің қасиеті болып байланыс саласындағы 2 шекараны кеңістікте жайылу және сыну арқылы байланыстыру болып табылады (радио және телестанция, ретрансляторлар, радио және ұялы телефондар) және радиолокациялар (әр түрлі міндет атқаратын радтолокациенды жиынтықтар, навигациялық құрылғылар). Радиожиілік және аса жоғарғы жиілікті электромагниттік сәулелелендірудің мүмкіншілігін әр түрлі техникада материалдарды өңдеуде қолдану үшін әр түрлі материалдарды қыздыру, жартылай өткізгіштерді қыздыру үшін, синтетикалық материалдарды дәнекерлеуге, азық-түлік дайындауда (қысқа толқынды пеш), медицинада (физиотерапевттік қондырғылар) кеңінен қолданады. Қысқа толқынды пеш (немесе аса жоғары жиілікті пеш) микротолқынды немесе аса жоғары жиілікті сәулелену деп те аталатын электромагниттік сәулеленуді тамақты қыздыру үшін қолданады. Қысқа толқынды пештің жұмыс жасау жиілігі 2,45 ГГц-ті құрайды. Дәл осы жиіліктен көп адамдар қолқады. Бірақ заманауи қысқа толқынды пештерде электромагниттік сәулелерді жұмыс аумағынан сыртқа шығармайтындай етіп жасаған. Сонда да бұл электромагниттік сәулелерді пештен сыртқа шықпайды деп сеніммен айта алмаймыз. Әр түрлі жағдайларда электромагниттік сәулелердің бөлігі сыртқа шығады, әсіресе есігінің астыңғы оң жақ бөлігінен қарқынды шығатыны зерттелген. Электромагниттік сәулелерді кеңістікте тудыра алатын техникалық құрылғылар электромагниттік сәулелерді тікелей шығару көздері болып саналады. Бұлар радиоаппараттарда антендік жүйелер, генераторлы лампалар, фидерлік тракттермен дұрыс жалғанбаған жерлер, генераторлық шкафтардың экрандалған аумақтары, электронды-визуальды құрылғылардағы ақпарат көрсету экрандары; материалдарды термоөңдеу қондырғыларында- жұмыс индукторлары және конденсаторлар, келістіруші (согласующие) трансформаторлар, конденсатордың батареялары, фидерлік желілерде экрандалған орындар. Радиолокационды станциялар ережеге сай

23:36:58

айна тәрізді антеннамен құрылған және «оптикалық оське» бағытталған, сәуле түріндегі тарбағытталған сәулелену диаграммасы болады. Радиолокационды жүйе 500 МГц-тен 15 ГГц-ке дейінгі жиілікте жұмыс жасайды, бірақ бөлек жүйелер 100 ГГц жиілікке дейін жұмыс жасай алады. Олардан шыққан электромагнитті сигнал басқа электромагнитті сигнал шығару көздерінен ерекше. Антенаның кеңістікте периодты түрде орын ауыстыруына байланысты кеңістіктегі үзілісті сәулеленуге әкеліп соғады. Сәулеленудің уақытша үзілістілігі радиолакатордың сәулеленуге циклдық жұмысына негізделген. Хабар таратқыш радиоорталықтар өзіне арнайы тағайындалған аймақта орналастырылады және өте үлкен аумақты (1000 га-ға дейін) алып жатыуы мүмкін. Ол өз құрылысына сәйкес, радио-хабар таратқыш тұратын орын және бірнеше ондаған антенді-фидерлік жүйе орналастырылатын антенді алаңдары бар бір немесе бірнеше нысаннан тұрады. Хабар таратқыш радиоорталықтар тудыратын электромагниттік сәулеленудің жағымсыз әректі байқалатын аймақты шартты түрде 2-ге бөліп қарастыруға болады: - Аймақтың бірінші бөлімі- радиохабар таратушы мен антенді-фидерлі жүйе қызметін қамтамасыз ететін барлық қызмет орналастырылған хабар тарату радиоорталық аймағы. Бұл қорғалған аймақ, оған тек қана таратқыштармен, коммутаторлармен және антенді-фидерлі жүйелермен байланысты жұмыс жасайтын профессионалды адамдар ғана жіберіледі. - Аймақтың екінші бөлімі- хабар тарату радиоорталығымен іргелес жатқан аймақ, бұл жақта барлығына рұқсат етілген және мұнда тұрғын үй салып адамдар орналасуға болады, бірақ бұл аймаққа орналасқан халыққа сәулелену қаупі төнеді. Хабар тарату радиоорталықтар орналасқан аймақта, ал кейде аймақтың сыртында да жоғары дәрежелі электромагниттік толқынның төмен, орташа және жоғары жиілікері байқалады. Хабар тарату радиоорталықтары аймақтарында электромагнитті жағдайы жөнінде анализ бойынша өзіндік интенсивтілігі және әрбір радиоорталықтағы электромагниттік сәулеленудің таралуына байланысты оның өте қиын жағдайда екенін көрсетуде. Осыған байланысты әрбір хабар тарату радиоорталықтарына жеке-жеке зерттеулер жүргізіледі. Халық қоныстанған жерде электромагниттік сәулелену көзі болып қазіргі жағдайда қоршаған ортаға аса жоғарғы және ультражоғары диапазондағы ультрақысқа толқындар сәулелендіретін радиотехникалық тарату орталықтары саналады. Адамды және қоршаған ортаны үлкен дәрежеде сәулелендіретін орта болып антен тірегіші 180 м-ден аспайтын радиотехникалық тарату орталығы орналасқан аймақ болып саналатынын көптеген салыстырмалы анализдерден көруге болады.

.Электромагниттік толқындар — байланыс тізбегін құрайтын екі сымның арасындағы электрлік және магниттік өрістер бір-бірімен белгілі бір электромагниттік энергия мөлшерінде байланыста болатын толқын.

Бағыттаушы байланыс жолы бойымен таралатын бірнеше электромагниттік толқындар. Оларға жататындар:

• электромагниттік көлденең толқын,

• жоғарғы ретті электр Е толқыны,

• жогарғы ретті магниттік Н толқын және

• аралас толқындар.

Көлденең толқын негізгі толқын болып саналады. Ол көлденең Е толқыны мен Н толқынынан тұрады. Сым бойымен бағытталған толқындар болмайды. Яғни, электромагниттік өрістің күш сызықтары тек қана сымның көлденең қимасыңда болып, тұрақты токтың статикалық кернеуінің өрісіндей болады. Көлденең толқын тек байланыс жолдары сымдарының потенциалдарының таңбасы әр түрлі болғанда ғана кездеседі. Көлденең толқын сымды байланыс жолымен жиілік ауқымы шектелген сигналдарды тарату үшін пайдаланылады. Яғни, симметриялы немесе коаксиал жүптарымен берілетін токтың негізі өткізгіштік ток болғанда пайдаланылады.

Электрлік Е мен магниттік толқындар жоғарғы ретті толқындар болып саналады. Оларда көлденең электр және магнит өрістерден басқа бір-бірден электрлік немесе магниттік бойлық толқындар болады. Сондықтан олардың күш сызықтары сымдардың көлденең қимасыңца да ұзына бойында жатады. Мұндай толқындар өте жоғары жиілік диапазонда қыздырылады. Ондағы токтың негізі өткізгіштік ток емес диэлектрлік ығыстыру тогы болады. Олар

электромагниттік энергияны металл немеседиэлектрик толқын жолдарымен және сыртқы толқынды бір сым бойымен бергенде пайдаланылады.

Аралас толқындарда барлыгы алты (үш координатта) толқын компоненттері болады. Мұндай аралас толқындарга диэлектрлік толқын жолдардагы және сәуле тарататын жарықжол (сәулежол) толқындары жатады.

• 2. Ортаның қасиетіне байланысты кеңістікте белгілі бір жылдамдықпен таралатын электромагниттік өріс. Оның вакуумдегі таралу жылдамдығы

300 000 км/с (жарықтың таралу жылдамдығымен бірдей). Біртекті изотроптық ортада электрлік кернеулік (Е) және магниттік кернеулік (Н) бірбіріне және толқынның таралу бағытына перпендикуляр болады, яғни электромагниттік толқын колденең толқын болып табылады. Кеңістіктің кез келген нүктесінде Е және Н толқындарының фазасы бірдей болады. Е және H қашықтықтың (R) артуына қарай 1/R шамасына азайып отырады. Өрістердің осылай баяу өшуі — электромагниттік толқын арқылы аса үлкен қашықтықпен байланыс орнатуга жағдай жасайды. H толқын ұзындығы бойынша H >1012 см толқындар радиотолқындар қатарына, 5- 10-2 - 7,4-10-5 толқындар инфрақызыл толқындары қатарына жатады

Айнымалы электромагниттік өріс тербелістерінің кеңістікте таралуын электромагниттік толқын деп атайды. Максвеллдің болжамы бойынша электромагниттік толқын тогы бар өткізгіштің бойымен, диэлектрикте және электр зарядтары жоқ вакуумде де тарала алады. Максвелл теориясынан шығатын аса маңызды салдардың бірі — электромагниттік толқынның таралу жылдамдығының шектілігі. Оның есептеулері бойынша электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы:

м\с, (3.1)

мұндағы Ф\м — электрлік және Гн\м— магниттік тұрақтылар. Бұл электромагниттік өрістің іргелі қасиеті. Электромагниттік толқынның ортадағы таралу жылдамдығы Максвелл формуласы бойынша анықталады:

, (3.2)

мұндағы — ортаның сыну көрсеткіші, — ортаның диэлектрлік және — магниттік өтімділіктері.

Электромагниттік толқынның теориялық есептеулер арқылы табылған вакуумдегі жылдамдығы тікелей өлшенген жарық жылдамдығына тең болуының маңыздылығы ерекше. Жарық — электромагниттік толқын болып шықты.

Енді электромагниттік толқынның кеңістікте таралу механизмін қарастырайық. Осы түрленулерді жүзеге 3.5-сурет асыру үшін кеңістіктің кез келген бір аймағында өрістің біреуінің ұйытқуын туғызу қажет. 3.5-суретте құйынды электр және магнит өрістерінің ұйытқуының таралу процесі көрсетілген. Оны тепе-теңдік қалпында тербелетін немесе шеңбер бойымен тербеле қозғалатын электр заряды арқылы жүзеге асыруға болады. Кеңістіктің бір нүктесінде өте үлкен жиілікпен тербелетін электр зарядының айналасында, модулі мен бағыты периодты өзгеретін электр өрісінің кернеулік векторы пайда болады. Нақ осы мезетте модулі және бағыты да периодты түрде өзгеретін магнит өрісінің индукция векторы да туады. Бұл өрістің тербелістері жақын жатқан нүктелердегі электромагниттік тербелістер көзі болып табылады және оған бір-біріне перпендикуляр электр өрісінің кернеулік векторы мен магнит өрісі индукциясы векторының тербелістері кешігіп жетеді. Осылай электромагниттік өpic кеңістіктің барлық бағытында м\с жылдамдықпен электромагниттік толқын түрінде тарайды (3.6-сурет).

Электромагниттік толқындағы және векторларының кез келген нүктесіндегі тербеліс фазалары бірдей. Бірдей фазада тербелетін ең жақын екі нуктеніц арацашыцтыгы электромагниттік толқын шындығын береді:

(3.3)

Электромагниттік толқынның негізгі сипаттамасы — оның тербеліс жиілігі (немесе периоды ). Себебі электромагниттік толқын бір ортадан екінші ортаға өткенде толқын ұзындығы өзгереді, ал жиілігі өзгермей тұрақты күйде қалады. Электр өрісінің кернеулік және магнит өрісінің индукция векторларының тербеліс бағыттары толқынның таралу бағытына перпендикуляр. Демек, электромагниттік толқын — көлденең толқын. Электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы кернеулік және индукция векторлары жататын жазықтықтарға перпендикуляр орналасады. Демек, электромагниттік толқындағы және векторлары бір-біріне және толқынның таралу жылдамдығының бағытына

перпендикуляр. Егер бұрандасы оң бұрғыны векторынан векторына қарай айналдырса, онда бұрғының ілгерілемелі қозғалысы толқын жылдамдығының векторымен дәл келеді (3.6-сурет). Сонымен, электромагниттік толқындарды тербелуші электр зарядтарышығарып таратады. Бұл қалайша жүзеге асады?

Өткізгіштегі ток күші өзгергенде оның магнит өрісі де өзгереді. Ал ток күшінің өзгеруі өткізгіштегі электр зарядтарының қозғалыс жылдамдығының өзгеруіне, яғни зарядтардың үдемелі қозғалысына байланысты. Және бұл эксперимент жүзінде дәлелденген. Ендеше, электромагниттік толқын электр зарядтарының үдемелі қозғалысы кезінде туындайды. Зарядтың үдеуі неғұрлым үлкен болса, туындаған толқынның интенсивтігі соғұрлым жоғары болады. Зарядталған бөлшек үдей қозғалғанда электромагниттік өріске тән инерттілік байқалады. Өріс үдей қозғалған зарядталған бөлшектен бөлініп шығады да, электромагниттік толқындар түрінде кеңістікте еркін тарала бастайды

Электромагниттік өріс

Электр өрісін электр заряды бар денелер туғызады. Бойымен электр зарядтары өтетін өткізгіштің төңірегінде магнит өрісі пайда болады. Қозғалмайтын зарядтың электр өрісі барлық уақытта да өзгеріссіз қалады. Бірқалыпты қозғалатын зарядтардың, яғни тұрақты электр тоқтарының төңірегінде пайда болатын магнит өрісі де өзгермейді.

Ал егер электр заряды бар бөлшектер тыныштық немесе бірқалыпты қозғалыс калпынан шығып, айнымалы қозғалыс жасаса, онда қандай өріс пайда болар еді? Бұл сұрақтың жауабын ағылшынның ұлы ғалымы Максвелл тапты.

Электр зарядтары айнымалы қозғалғанда, яғни кез келген айнымалы тоқта электр өрісі де, магнит өрісі де уақыт өтуіне қарай өзгеріп отырады. Сонымен қатар бұл өрістер, Максвеллдің 1865 жылғы теориялық пайымдауынша, өздерін біртұтас электро-магниттік өріс түрінде керсетеді.

Максвелл сегіз жыл бойы тынбай жүргізген физика-математикалық талдауларын 1873 жылы қорытындылады. Ол біртұтас электромагниттік өрістің теориясын жасады және оның бос кеңістікте де толқын түрінде тарай алатынын дәлелдеді. Максвеллдің электромагниттік өріс теориясының түйіні мынаған саяды.

• 1. Өзгеріп отыратын магнит өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын электр өрісін тудырады.

• 2. Өзгеріп отыратын электр өрісі кеңістікте өзгеріп отыратын магнит өрісін тудырады.

Осылайша өзгеріп отыратын электр және магнит өрістері әр уақытта да өзара байланыста болады, сондықтан олардың ажырамас бірлігін электромагниттік өріс дейді. Электромагниттік өрісті көрнекі түрде бейнелеу үшін оны, бір жағынан, электр ерісінің Е кернеулік векторы арқылы, екінші жағынан, магнит өрісінін В индукция векторы арқылы сипаттап кескіндейді.

Электромагниттік өріс — ақиқат нәрсе. Ол материя формасының бір түрі болып табылады. Материя формасының екінші түрі зат.

Электр зарядтары айнымалы қозғалыс (мысалы, тербеліс) жасағанда, олардың туғызатын айнымалы электромагнитгік өрісі кеңістіктің бір нүктесінен екінші нүктесіне тарайды.

Айнымалы электромагниттік өрістің кеңістікте таралуын электромагниттік толқын деп атайды.

Электромагниттік толқынның пайда болуы туралы Максвеллдің 1865 ж. айтқан болжамы кейінірек эксперимент жүзінде дәлелденді.

1887—1888 жж. Г. Герц жасаған тәжірибелер айнымалы электромагниттік өрістің кеңістікте толқын түрінде тарайтынын көрсетіп берді.

Электромагниттік толқынның таралу механизмін былай түсіндіруге болады. Кеңістіктің белгілі бір нүктесінде (мысалы, координаталары О бас нүктесінде) заряд тербелмелі қозғалыс жасады дейік. Зарядтың мұндай тербелісі Е кернеулік векторының да тербелісін туғызып, оның сандық мәні (модулі) мен бағыты периодты түрде өзгеретін болады. Максвелл теориясы бойынша кеңістіктің нақ осы нүктесінде В индукция векторы Е векторына перпендикуляр бағытта тербеліс жасайды. Сонымен қатар өpic векторларының тербелісі кеңістіктің көрші нүктелеріне беріледі.

Сөйтіп, өріс векторларының келесі нүктелердегі тербелісі, алдыңғы нүктелерге қарағанда кешігіп туындайды. Осылайша электромагниттік өріс кеңістіктің барлық бағытында белгілі бір жылдамдықпен электромагниттік толқын түрінде

тарайды.

Электромагниттік толқынмен механикалық толқындардың ұқсастықтары да, өзгешеліктері де бар. Солардың негізгілерін атап өтейік.

• 1. Электромагниттік толқын әртурлі заттарда да, вакуумде де тарай алады. Ал механикалық толқындар тек заттардың белшектері қатысатын орталарда ғана (қатты денеде, сұйықта және газда) тарайды. Механикалық толқында ортаны құрайтын заттардың бөлшектері тербеледі. Ал электромагниттік толқында өрістің Е және В векторлары ғана тербеледі. Міне, сондықтан электромагниттік тербеліс вакуумда да толқын түрінде тарай алады.

• 2. Электромагниттік толқындар — тек көлденең толқындар болып табылады. Шынында да В индукция және Е кернеулік векторлары бір-біріне перпендикуляр бағытта тербеледі. Ал механикалық толқындар көлденең толқындар да, бойлық толқындар да бола алады.

• 3. Максвеллдің теориялық есептеулері бойынша вакуумдегі электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы с = 2,99792458 • 108м/с = 3 • 108м/с тұрақты шама.

Электромагниттік толқынның таралу жылдамдығының с векторы кернеулік Е және индукция В векторларына перпендикуляр болады.

Максвелл көрінетін ақ жарықты с = 3 • 108 м/с жылдамдықпен тарайтын электромагниттік толқын деп жорыды. Кейінірек, жарықтың таралу жылдамдығы эксперимент жүзінде үлкен дәлдікпен өлшенген соң, Максвеллдің бұл болжамы да шындықка айналды.

Тәжірибеде өлшенген жарықтың таралу жылдамдығы Максвеллдің теорияда анықтаған электромагниттік толқынның таралу жылдамдығымен дәлме-дәл келді. Осылайша жарықтың электромагниттік табиғаты толық дәлелденді.

• 4. Вакуумге қарағанда заттағы электромагниттік толқынның таралу жылдамдығы аз болады және ол мына өрнекпен анықталады:

v = c / n.

өйткені ортаның сыну көрсеткіші n > 1 (3-кесте), ал вакуумде n = 1.

• 5. Механикалық толқындар сияқты электромагниттік толқындар да энергия тасиды. Жер бетіндегі тіршіліктің, органикалық заттардың (ағаштың, көмірдің, мұнайдың, газдың, шымтезектің, т.б.) пайда болуы күн сәулесімен келетін, яғни электромагниттік толқындармен жететін энергияға тікелей байланысты.

Электромагниттік толқындардьщ λ толқын ұзьшдығы, Т периоды, с жылдамдығы, v тербеліс жиілігі арасындағы қатынастар механикалық толқындардағы сияқты өзгеріссіз калады:

λ = cT = c/v.

Электромагниттік толқындардың вакуумнен затқа өткенде жиілігі өзгермейді. Өйткені толқындардың жиілігі оларды туғызған күштердің жиілігіне ғана байланысты болады. Ал толқындардың зат ішіндегі v жылдамдығы өзгеретін болғандықтан, оның толқын ұзындығы да өзгереді. Вакуумдегі толқын ұзындығын λ, ал заттағы шамасын λ' деп белгілесек, онда жоғарыдағы формулаларды ескере отырып, мына өрнектерді аламыз:

λ' = vT = ν/v = λ/n.

Тербелмелі электрлік контурда пайда болатын электромагниттік тербелістердің периоды Томсон формуласымен анықталатыны белгілі.

Бұл өрнек бойынша тербелмелі контурдағы шарғының (катушканың) L индуктивтілігін және конденсатордың С сыйымдылығын өзгерте отырып, электромагниттік тербелістің Т периодын қалауымызша өзгерте аламыз.

Жарық толқындары да, радиотолқындар да, рентгендік сәулелер де, электро-магниттік сәулелердің басқа түрлері де нақ осындай жылдамдықпен тарайды. Олар тек бір-бірінен толқын ұзындығы немесе жиілігі бойынша ғана өзгешеленеді.

Сөйтіп, біз барлық электромагниттік сәулелердің табитты бірдей, яғни олар электромагниттік толқындар деген қорытындыға келеміз. Сөуле жиілігі жоғары болған сайын, оның таситын энергиясының мөлшері де арта түседі, әрі организмге тигізетін биологиялық және химиялық әрекеті де ерекше болады. Ультракүлгін сәулесінің үлкен дозасы көз бен теріні зақымдаса, ал рентгендік және гамма-сәулелер өмірге кауіпті. Адам өміріне ең қолайлы нұр — жеке түсті біртекті (монохроматты) сәулелердің қосындысынан тұратын ақ жарық

50. Радионуклидтер және олардың тірі жүйелерге әсері. Радинуклидтердің адам организміне түсу жолдарын атаңыз. Радионуклидтер – бұл элементтердің электрондарды атомдардан шығарып, оларды басқа атомдарға оң және теріс йондар жұбын түзуімен қосаға қабілетті радиобелсенді сәулелену шығаратын изотоптары. Мұндай сәулеленуді иондаушы деп атайды. Кейбір заттарда барлық изотоптар радиобелсенді болып табылады. Атап айтқанда, оларға технеций, прометий, сондай-ақ Д.И.Менделеев кестесінің полоний басталып трансурандылармен бітетін барлық элементтері жатады. Гелий ядроларының (альфа –сәулелену) немесе жылдам электрондардан (бетта – сәулелену) тұратын бөлшектер ағынын корпускулалық сәулелену деп атайды. Электромагнитті иондаушы сәулелену – бұл гамма - сәулелену мен оған жақын рентгендік сәулелену. Альфа және бетта-сәулелену организмнен тысқары тұрып та оған әсер ете алады. Иондаушы сәулелену жоғары дамыған ағзаларға, бірінші кезекте – адамға аса күшті әсер етеді. Оған микроағзалар төзімдірек келеді. Эксперименттік зерттеулер белсенділігі 3,7-1014 Бк (10 мың Ки) гамма сәулеленудің (кобальт-60, цезий-137) қуатты көздерінің қасында жоғарғы топтағы бірде-бір өсімдік немесе жануар тірі қалмайтындығын көрсеткен. Түрлі радинуклидтердің организмге әсері аса сан алуандығымен ерекшелінеді, әйтсе де жалпы алғанда, оларға мутагенді және бластомогенді эффект тән. Мысалы, 131-иодтың аз мөлшерінде қалқанша бездің қызметі бұзылады, ал көп мөлшерінде – зиянды ісіктер түзіледі. Радиациялық ластанудың көздері. Радиациялық қауіптердің әсерлері шыққан тегі бойынша табиғи және антропогенді болып бөлінеді. Табиғи факторларға қазба рудалары, жер қабаттарындағы радиоактивті элементтердің бөлінуі кезіндегі сәулелену және т.б. жатады. Радиациялық өндіруге және қолдануға, атом энергиясын өндіруге және ядер қаруын сынауға байланысты жұмыстар жатады. Сонымен адам өміріне өте қауіпті радиациялық антропогендік әсерлер адамзаттың мына іс-әрекетімен тығыз байланысты: • Атом өнеткәсібі;

• Ядролық жарылыстар;

• Ядролық энергетика;

• Медицина мен ғылым.

Бұлар қоршаған ортаны радиоактивті элементтермен және радияциялық сәулелермен ластайды. Бұдан басқа атом өнеркәсібі радиоактивті қалдықтардың көзі болып, адамзатқа жаңа үлкен қауіп және әлі шешімін таппаған мәселені – оларды көму мен жою мәселелерін алып келді. Келесі бір қауіпті радинуклид – стронций-90, ол ядролық сынақтардың нәтижесінде түзіледі (жартылай бөліну периоды 27,7 жыл). Ол ағзаға асқазан-ішек трактісі , өкпе, тері жабыны арқылы түсіп, қаңқа мен жұмсақ ұлпаларға жиналады. Стронций қанда патологиялық құбылыстар тудырады, ішке қанның құйылуына, сүйек кемігінің құрлысының бұзылуына әкеледі. Зақымданған соң ұзақ мерзімнен кейін (келесі ұрпақтарда) ісіктер, ақ қан ауруы болуы мүмкін. Қазіргі гигиена ғылымының өзекті мəселесі адам өмір сүретін ортаның зиянды жəне қауіпті факторларын анықтау ғана емес, сонымен қатар олардың халық денсаулығына тигізетін қауіп-қатерін бағалай білу болып табылады. Қауіп-қатер туғызатын əртүрлі факторлар нақты елдің, аймақтың жағдайларына да тəуелді екенін ескеру қажет.

51. Клеткалардың репродуктивті және интерфазалық өлімдерін сипаттаңыз.Клетканың репродуктивті немесе митотикалық өлімі клетканың пролиферацияға қабылеттілігі жойылады дегенді білдіреді. Бұл радиоциондық әсер кезінде тұрғанда, М-фазадағы клеткалар үшін тән. Алғашқы традиоционды емес митоз біткеннен кейін, клеткалар жеткілікті түрде тез бөліну қабылеттілігін жоғалтады. Бұл эффект Бергонье және Трибондо ережесіне бағынады.

Ұлпалардың радиосезімталдылығы пролифератты белсенділікке тікелей пропорциональды және құрылымының дифференциясына кері пропорциональды деп,1906 жылы француз ғалымдары Бергонье және Трибондо көрсетіп берді. Бұдан басқа, клетканың митотикалық өлімінің басталу уақыты сәулеленудің дозасына тәуелді. 2 Гр дозамен сәулеленуден кейін, тышқанның фибробластары (клетки культуры) 70 және 140 сағаттан кейін өле бастады. Ал 4 Гр доза кезінде – 80% клеткалар 1 пострадиоциондық бөлінуді аяқтады, бірақ екінші және үшінші бөлінуге тек қана 30% клеткалар қатысты, ал қалғандары өле бастады.

Репродуктивті өлімге әкелетін процесстер негізі болып ДНК структурасының зақымдалуы жатады: хромосомды қайта құрылу және хромодидтердің абберациясы. Бұлардың қатарына хромосомның фрагментациясын, хромосомды көпірлердің құрылуы, сақиналы хромосомалар, ішкі- және хромосомааралық алмасулар және т.б-ды айтуға болады.

Клетканың басқа радиоциондық инактивациясы түріне интерфазалы өлім жатады. Бұл клетканың интерфазасы кезінде байқалады. Интерфазалы өлім, көбінесе жоғары радиосезімталдылыққа иелі лимфоциттер үшін тән. Интерфазалы өлім дозаның бірнеше Грейінде дамиды. Бұл кейінгі кезде, апоптоздың әсерінен болады деп тұжырымдады.

Басқаша айтсақ, клетканың сәулеленуі үшін летальды нәтижесі, өте көп факторлармен айқындалады, солардың ішінде клетка циклі бірінші орынды алады. Клетканың жоғары радиосезімталдылығы М-фаза кезінде болады.

Қорыта келе, айта кететін болсақ, сәуле дозасының көбейуінен барлық сәулеленген клеткалардың зақымдалу дәрежесі жоғарылайды, сонымен бірге зақымдалған клеткалар бөлігі де жоғарылайды. Аз доза кезінде клетка өлімінің болу мімкіндігі бар, ал жоғары дозада кейбір тіршілік ететін клеткалардың сақталуы кепілді.

52. Иондаушы сәулелердің организм деңгейіндегі биологиялық әсерін түсіндіріңіз. Мысал келтіріңіз.Сәулелендірілген заттың атомы мен сәулелерін иондарға айналдыратын сәулелердіиондаушысәулелер деп атайды. Иондаушы сәулелер биожүйе үшін 10-12 эВ. Егер иондайтын сәуле күші 10эВ жоғары болса, иондайтын сәуле болады, егер 10эВ төмен болса жатпайды. Иондайтын сәуле дегеніміз қоздырылған молекула, иондар, электродтар, радикалдар тудыратын сәуле.

Иондаушы сәулелерді екі топқа бөліп қарауға болады:

1. Электромагниттік ( рентген, γ- сәулелер )

2. Корпускулярлық ( α- және β- бөлшектер, нейтрондар, электрондар, протондар, позитрондар және т.б. )

Электромагниттік иондаушы сәулелердің жұтылуының негізгі 3 жолы бар екені анықталған. Олар:

1. Фотоэффект ( фотоэлектрикалық жол) төмен энергиясы кэВ болса сіңіріледі.

2. Комптон эффект – бірнеше жүздеген кэВ- тан бірнеше МЭВ-қа дейін.

3. Элетрон- позитрон эффектісі- энергиясы 10012 МэВ-тан жоғары.

Ал корпускулярлық иондаушы сәулелер:

α бөлшектер – өте жоғары жылдамдықтағы Не атомының ядролары

β – бөлшектер – өте шапшаң электрондар немесе позитрондар ағыны

Иондау немесе ядролық сәулелер бактериялар мен вирустардан бастап сүтқоректілерге дейін зақым келтіреді. Бұл зақымның сипаты мен интенсивтілігі сәлелердің дозасына және қандай сәулелер мен әсер еткеніне тікелей байланысты болады.Сәуле дозасы көп болса, кез келген организм өледі. Егер гамма сәулелерінің адам денесіне әсер ететін дозасы 50 -100P болса адам қанына зақым келеді.Ал ол доза 200-400 P болса, онда адам жұмыс істеу қабілетінен айырылады.Ал доза 600P болғанда адам өледі.Тірі организм құрылымы жағынан жекелеген молекулалардан, клеткалардан және макрожүйеден тұрады деп қарастыруға болады. Иондау сәулелері тірі организмнің осы үш деңгейіне әсер етеді.Ядролық сәулелер организмге әсер еткенде ең алдымен молекула зақымдалады.Зақымдалу екі механизмнен тұрады: тікелей және жанама.Тікелей зақымдалу кезінеде сәулелер бірден макромолекуланың өзіне, ал жанама әдіс кезінде сәулелер алдымен суға, су ертінділеріне содан соң олардан бөлініп шыққан ОH және Н бос радикалдары макромолекулаларға әсер етеді. Иондау сәулелер тірі организмге әсер еткенде онда иондар мен қозған атомдар пайда болады.Иондау сәулелері денеге келіп енгенде 10^-13 С өткенде , денеде иондар пайда болып тканьдер физикалық ,химиялық өзгеріске ұшырайды.Ядролық сәулелер адам және жануар организмінің әртүрлі бөліктер мен жүйелерін зақымдайды.Лимфа безі, жілік майы,көкбауыр ,ішекте кілегейлі қабаты және т.б. иондаушы сәулелерге өте сезімтал.Организмді өлтіретін доза бергенде қан өндіріп отыратын жілік майы клеткасын зақымдайды, дозаны одан да көбейткенде ішектің зақымдалуының жан жануар өледі.Ядролық сәулелерге ұшыраған адам немесе жануарлардың организмі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыш келеді.Адам тез қартаяды.Өте аз болса да, ядролық сәулелер қабылдаған адамның хромосомы өзгеріске ұшырап, оның ұрпақтары аурулы болып туады. Ядролық сәулелер мен өңделген организмді емдеуге толық мүмкіндік бар.Ол үшін қан құю және жілік майын қайта салу тәрізді әдістер пайдаланылады.