Саяси ұйым: көшбасшының пайда болуы

Саяси әлеуметтану үрдісі жеке тұлғалардың өзіндік қабаттарға бөлуінуіне әкеледі. Олардың бір бөлігі белсенді азаматтарға айналса, бір бөлігі пассивті өмір сүруді таңдайды. Белсенділерде мемлекет құралады, саяси жүйе болады және дамиды, қоғамның саяси ұйымы жасалады.Ең белсенділері мемлекет басшыларына көшбасшыларына айналады. Келесі бөлімде біз нақтырақ көсбашының басқа адамдармен қатынасын қарастырамыз, және көшбасшылық феномені жалпы алғанда не екенін білетін боламыз. Әзірше бізді қызықтыратыны- көшбасшының қарапайым адам ретіндегісі, саяси әлеуметтанудың жоғарыда сипатталған үрдістерді нәтижесінде өскен қарапайым адам деп санайды.

Саяси көшбасшы-бұл көсем, формальды немесе формальды емес мемлкеттің, саяси топтың, қоғамдық-саяси ұйымының немесе қозғалыстың басшысы ( «көсем»).

Ереже бойынша, саяси күштердің бірігуінен топтасуын іске асыратын, мемлекеттік және қоғамдық – саяси институттар, партиялар, саяси қозғалыстарға бағыт-бағдар беретін саяси үрдістің жетекші тұлғасы. Бұл, саяси бағыт – мысалы, реформаға, немесе төңкерістік өзгерістерге, немесе, керісінше, бар істің жағдайын концервацияға көбінде анықтайтын ерекшеліктер.

Әрекетті бағыттың шегінде, бихевиористтер саяси көшбасшының келесі негізгі функцияларын бөледі:

1) мақсаттарды анықтау;

2) осы мақсаттарға қол жеткізуде қажетті құралдармен көмекшілерді қамтамасыз ету;

3) көмекшілерге олардың әрекеттерінде және өзара қатынастарында қолғабыс;

4) топтың біртұтастығын сақтау.

Басқа сөзбен айтқанда, көшбасшы жоспарлайды, делегациялайды, бағдарлайды және бақылайды, яғни, заң шығару, атқарушы және сот функцияларын орындайды.

Көшбасшылық мүмкіндігі, психологиялық көзқарас бойынша, өзімен тұлғаның (немесе, топтың, сирек) басқаларды іс-әрекетке ұмтылысын тудыра отырып, адамдарда олардың тандалған іс-шаралар бағытының дұрыстығына сендіре білу қабілетіне нұсқайтын қасиеттер жиынтығы.

Сәйкесінше,саяси ғылым үшін көшбасшылық – бұл көшбасшылық әрекет іске асырылатын ережелер мен шаралар қосындысы, және олар біркелкі сипатта болады (тұрақты саяси жүйелерде) немесе тұрақсыз жағдайларда ойлаусыз, аяқ астынан болуымен ерекшеленеді. Саяси психология үшін көшбасшылық-бұл адамды көшбасшы ретінде сипаттайтын белгілі психологиялық қасиеттерді талап ететін ерекше іс-әрекет.

Көшбасшының негізгі саяси-психологиялық сипаттамасы болып құрмет көрсетілетін адам табылады (авторитет), яғни, белгілі жағдайлар қасиеттер, еңбегі арқасында қолданатын мағыналы әсер. Авторитет бұл – кез-келген басшыға адамдарды басқару үшін қажет билік қатынастарының формасы, авторитеттің формасы. Авторитеттің жоқтығы – басқарудың жоғалуына, билікпен көшбасшылықтан айырылуымен тең. Авторитетте, жалпы билікте сияқты екі жақ болады: басшының бағыныштыларға әсері және адамдардың осы әсерге бағынуы.

Өз кезінде Ф. Энгельс осылай жазған: «Әрбір күрделі әрекет ұйымдастыруда қажет етеді. Соңғысы болса, авторитетсіз мүмкін емес, яғни, басқа, бөтен еріктің енгізілуі болмай, осы ерікке бағынусыз». Авторитеттың өзі жалғанға бөлінеді: жалған авторитеттің негізгі түрлері болып келесілер саналады: а) бағыныштыларды басу авторитеті; ә) арнайы жасалатын «қашықтық» авторитеті бағыныштылармен арақашықтықтар; б) көшбашының мендігінің авторитеті; в) тұрақты ақыл-кенестер беру және резонерлік авторитеті; г) сатып алу авторитеті; ғ) «Өздік жігіт» және жақын арасалушылық авторитеті; д) жалған жақсылық және бағыныштыларымен қатынастардағы либерализм авторитеті.

Жалған авторитет әрқашан адамдарды басқаратын тұлғамен және осы адамдардың өзінің арасындағы қызуғышылықтардың сәйкес келмеуінде негізделген. Өз жеке мақсаттарын қалап, мұндай басшы өз еркін адамдарға жоғарыда аталған күштеп байлау тәсілдерін (тұра немесе ауыспалы, психологиялы мағнада) қолданып ашық алдауға барады.Айта кетелігі, олардың шын қызығушылықтарына қарсы келетін ерікті.

Шын авторитет – адамдарға сондай әсер, олардың үстінен сондай билік, бұл осы адамдардың шын қызығушылықтарына сәйкес келеді, және сондықтан осы адамдармен еркін қабылданады.Шын авторитет – бұл басшынын әсерінін адамдардың өздік қызығушылықтармен қосылуы. Мұндай авторитетке ие басшы әсері әдетте екі сәттен турады: 1) басшының ұйымдағы қызметі және ұйым авторитетімен байланысты, формальды (ресми) өтініш; 2) басшының жеке қасиеттерімен байланысты, формальды емес (ресми емес) адами әсер.

Тек осы сәттердің қалыпты қосылысы шын авторитеттің негізі болады. Осы екі өзара байланысты сәттердің тек біріне ғана баса назар аудару, қауіпті өйткені, басқа аспектіні елемейді.

Мұнда, әрине, занды сұрақ туады: екі нәрсені де қатар, сәтті қосу шын ба? Бір ғана басшы жеткілікті жоғары, іскерлік (құралдық, әдетті формальды әсер беретін) және адами (эмоционалді, әдетте формалды емес әсерді беретін) қасиеттерге ие бола алама?

Нәтижелі көшбасшы болғысы келетін адам,осыған ұмтылуы керек. Егр бұл жоқ болса, онда әдетте компромистік нұсқалар туындайды-мысалы, осы екі қасиетке ие адамдардан тұратын «ұжымдық басшылық».

Не басты болады: қасиеттің бірінші тобы немесе екінші тобы? Бәрі басшының әрекет саласына байланысты. Әрине, өндірістік саласында – біріншісі болады, ол саясатта – екіншісі: бұл адамдармен жұмыс. Саясаткер авторитеті қарым қатынас үрдісі кезінде құралады, және оның ұстаушысына адамдардың сенім қалыптастыруымен, оның психологиялық қабілеттерін мойындауымен, оның әрекеттерінің дұрыстығымен әділеттілігінде күмән келтірмеумен байланысты. Бұл оған адамдардың еркін бағынуын қамтамасыз етеді.

Көсбасшының саяси псиологиясының негізгі болып, әлемнің саяси «бейнесі» болады ( «сызба», «модель»), ол әрбір адамда белгілі жастан кездеседі, бірақ, түрліше көрінеді. Саяси көшбасшы үшін бұл бейнені шындыққа асыру, жасаудың күшті ойымен қатар өте жарқын және бөлшектенген әлемнің бейнесінің (схемасының) барлығы тән. Соңғы талпыныс күшті көшбасшылық қабілеттері бар адамның саясатқа қатысуының ең күшті себебі болып табылады. Оған қосыла, ол қайтымсыз әлемнің өз бейне – схемасын ең үлкен дәржеде іске асыруға мүмкіндік беретін билік тізгіндеріне ұмтылады.

Осы бейне – схеманын құрылымында ортанғы орынға өзінің бейнесі, өзінің жалпы мен ұғымы, саясатта да сонымен қатар, ие. Берілген құрылымның зерттелуі өзімен әлі де аз құралып, жобаланған мәселені көрсетеді.

Зерттеушілердің кейбір қатарынан кейін, бұл өзіндік бейне адамнын өзінің атында орталықтанған деуге болады. Бұған нақты айғақ-өз атын тарихта қалдыруға тым артық талпыныс, ас әлемдегі саясаткерлердің көбіне тән, және де тағы бір дәлел – есім көмекші атқа ерекше назар аудару, бұл саяси көшбасшылардың ең экзальтацияланған және ашық көрінетін түрі – төңкерілісшілерге тән.

Түсінікті, өз-зінің бейнесінің құрылымда саясаткерлерде берілген кейіпкер әрекет жасайтын уақыт пен кеңестік туралы, әсіресе өзіне қатысты, мәлемет әрқашан болады, және де қайбір саясаткер болмасын қалыптаса алмайтын құптау және мақтауға талпынсыз болмайды.

Соңғы факторды алсақ, онда Ресейде 1917 жылы қазан айында болған жағдайлардың психологиялық жайлардың психологиялық түсіндірмелерін іздейтін батыс зерттеушілерінің В. И. Ульяновтың жүрекқантамыр жүйесінің ауруларына (ұрпақ бойынша таралатын) басты назар аударуы жайшылық емес. «Кеше ерте болды» деген сөз қызық психологиялық түсіндірмеге ие болады. Әкесі мен атасының өлімінің себебін біле отырып Ленин өзінің жағдайы туралы әрине ойланды, және инсультың қауіпінің жоғары дәрежесі болатын жасқа кіретінін де ескерді. Құптау және мақтауға талпыныс туралы айтсақ, бұнын нақты мысалы болып, кез-келген саяси қайраткердің өмірбаяны болады.

Саяси көшбашының психологиясында ерекше орындарға жалпы қабылданбаған жеке талаптарға және құндылықтарға жатады.Көшбасшы іштей жаналықты енгізуші, сөздің тура мағынасында – «қылмыскер» – ескі, үгіреншікті талаптарды және тіпті, заңдарды және тіпті, заңдарды айналып өтетін кісі болуы керек. Әйтсе де, сырттай көшбасшы әдетте традиционамит болуы тиіс-бұл құбылыс «көшбасшы парадоксы» деп аталатының негізі болады, және ары қарай толығырақ қаралыстырады.

Әзірше бастыны ерекшелейік: берілген парадокс шын көшбасшы қосылмайтын нәрсені қатар жиып, ұстау білу қажеттілігіде болады. Адамдардың эмоционалды құптауы көзқарасынан ал қалыпты үйреншіктіні бұзбауы тиіс; өйткені кез-келген өзгерістер басқа бірденеден айыруға әкеледі, ол адамдар жоғалтуды қаламайды. Көшбасшы консерватор болып,өз саяси жүйесі тобы,қоғамның лайықты туындысы болатындай «қорғаушы» болу керек. Бірақ басқа жағынан, сол қоғамның дамуы үшін, өмірдің жаңа деңгейіне шығу үшін ол инноватор болуы міндетті, және де жаңа, қызық мақсаттар қоя білуі қажет, және оларға жете білу тиіс. Ал бұл мынаны білдіреді: үйренішіктік нәрсеі бұзу қажет. Көшбасшы болу үшін, саяси әлеуметтанудың жетілген өнімі болу керек. Бірақ, онымен қалу үшін, өзінше «әкелер мен балалар» қақтығысына түсіп, жеңе білуі қажет.

Г. Халландер, көшбасшы топ мүшелерінен «идеосинкрадия несиесіне» ие («юпитерге лайықты нәрсе, бұқаға лайық емес.») деп көрсеткен, бірақ бұл неше, көсемдегідей, неше шексіз емес. Дж. Джоне және Х. Джерард бойынша, көшбасшының бір міндеті, көп міндеттерінің арасында, бұл – инновация, сыртқы әлеммен әрекеттесудің жаңа стандарттарын енгізу. Бұл үшін көшбасшы сенім несиесіне ие, ол конформист болмауы қажет, әйтпесе ол дәрежесін жоғалтады. Бірақ, тағы бір парадокс – осы конформизмге құқық осы адамның барлық адамның барлық алдынғы конформистік әрекетінен құралады. Дж. Картрайт бойынша, топ мүшелері дәрежеге конфоридылық арқылы ие болады, ол дәреже нонконфоризм болуға рұқсат береді.

Қиындық мынада – бұны қосу қиын. Сондықтан, «мәңгі» көшбасшылар болмайды, ерте ме, кеш пе, оның әр бірі адамдардың ескіге үйреншіктігі мен жаңанын нақтылығының рационалды түсінігі арасында балансты бұзады, кейбір жоққа басын иеді, және, нәтижесінде, өзінің жақтыртпаушыларының сонын арттырады. Бәрінің есінде жақындағы мысалдар – М. Горбачев бір жағынан, және Б. Ельцин – екінші жағынан бар.

Саяси көшбасшы психологиясында өзінің негізінде бейнемен орталықтанған әлемнің бейне-сызбасы, өзіне басқа адамдар, өмірде бар объектілер мен құбылыстар жайлы мәліметтертерді енгізеді.Осы мәлеметтер құрамдалған және иерархияланған, «приоритеттер бойынша» қойылған, адамдардың, объектілердің және құбылыстардың мағыналылығымен сәйкесінше бейне – сызбада қойылған. Мағыналылық осы заттардың әрекет себебінің бастысының іске асырылуындағы рөлімен анықталады – осы бейне – схеманы заттастыру үшін билікке ұмтылу. Мағынылылығымен сәйкес бір берілімдер өзінің бейнесіне (образына), жүйе құрайтын орталыққа жақын, басқалары алыстатылып, шетте орналасады.

Әлемдік саясат жарқын көшбасшыларда әлемнің өзіндік «бейнелерінің», «схемаларының» және «модельдерінің» барлығына көптеген мысалдар береді. Мысалы, Р. Рейган бойынша біраз шарждалған «әлем картасы» жақсы белгілі. Имам Р. Хаминидің «әлем моделі», Мао Цзэдунның «әлемдік жоспары», А. Гитлердің «Майн Кампор» кітабында көрсетілген қайта құру сызбалары жалқы есімге айналады.