Философия тарихындағы рух ұғымы
Қоғамның рухани саласы - ең күрделі, сонымен қатар, бір қарағанда, байқалмайтын кұбылыс. Біз желдің бар екенін білеміз. Бірақ ол көзге көрінбейді. Сол сияқты жалпы рухты ешкім ешқашанда көрген жоқ. Бірақ оның бар екеніне ешкім күмәнданбайды. Егер «рух» деген ұғымның шыққан тегін қарасақ, онда грек тілінде ол «пневма» яғни ауа, тыныс, үрлеу деген сөздерге жақын, латын тіліндегі «спиритус» - көрінбейтін, жеңіл, тыныс деген сөздерге жақын мағына береді, ал орыстың «дух» деген сөзінің төркіні «дуновение», «дыхание» деген сөздерге жақын.
Алғашқы қауымдық қоғамның ұлы зерттеушісі Э.Тэйлор: «Флоридадағы семинолар (тайпаның аты - Г.О.) өлейін деп жатқан босанған әйелдің аузына жаңа туған нәрестені жақындатады. Ол сәбиге әйелдің денесінен шығып бара жатқан жанын өз бойына сіңіріп, болашақ өмірінде күш-қуат пен парасаттылықты көрсету үшін керек», - деген дерек айтады. Тропикалық Африкада өмір сүретін халықтардың зерттеушілері олардың «көсемдер рухы», «бабалар рухы», «зұлым рухтар», «күнбе-күнгі өмірде көмектесетін рухтар» т.с.с., деп, сала-салаға оларды бөлетіні жөнінде айтады. Егерде Шығыс мифологиясын алсақ, көне Үндістанда «Сансара» ұғымы пайда болды. Ол - дүниежүзілік аспанда орналасқан зардап шегудегі рухтар мұхиты.
Дүниеге философиялық көзқарас келген кезде, Платон «Эйдостар (идеялар) әлемі» жөніндегі ілімін ұсынады. Бұл әлем материалды емес, мәңгілік, жетілген, өзгермейді. Ал бізді қоршаған материалдық дүние - аспандағы идеялардың көлеңкесі ғана, ол өтпелі, кемеліне толығынан келмейді, дүниеге келіп, біршама уақыт өткенде, кетеді. Осыған сәйкес, адамның материалдық денесі өне бойы өзгерісте болып, ақырында өледі, бірақ оның жан дүниесі идеялар әлемінен шыққаннан кейін, сол адамның денесінің ұғымы, мән-мағынасы ретінде өлместікке ие болады.
Еуропа топырағына христиан діні тарасымен-ақ, бұл мәселе жаңа шешімдерге ие болады. «Христиан дінінің атасы» аталған Филон Александрийский Платонның «дене - жан» ұғымдарына үшінші - Құдайдан шығатын «рухты» қосады. Енді адамның үш өлшемі болып шықты. Дене ретінде адам өмірге уақытша келіп кетсе, рух ретінде Құдайға қосылуға құмартады, ал екі ортада абыржыған жан бар. Егер ол рухпен бірге болса, өлместік дәрежесіне көтеріледі, ал денеге жабысса, сонымен бірге құриды Олай болса, адам өз-өзіне терең үңіліп, рухтың талаптарына сәйкес өмір сүруі керек.
Ұлы А. Августин адамның рух екенін мойындап, онда өмірде зұлымдық неге бар, оның себебі неде деген сұрақ қояды. Егер Құдай еш мінсіз, құдіретті болған болса, оның жаратқан Дүниесі де еш мінсіз, керемет, ғажап. Олай болса, кінә адамның өзінде. Ол аспан кұндылықтарның орнына жердегі өтпеліні таңдады. Сондықтан өмірге зұлымдық келді.
Егер көне заманның ойшылы Сократ зұлымдық адамның надандығында, білетін адам зұлымдық жасамайды деген пікірде болса, Августин: «Ақыл - біледі, ырық - таңдайды, соңғы шешім адам ырқында, мен оның жаман екенін білемін, бірақ, мен соған қарай ынталанамын, ақырында оны жасаймын, күнәға батамын», -деген пікір ұстайды. Олай болса, зұлымдықтың түп-тамыры адамның өзімшілдігі, тәкаппарлығы мен өр көкіректігінде. «Тек қана Құдайды, оның жаратқан Дүниесін барлық жан-тәніңмен сүйген кезде ғана жан дүниеңді құтқарып, мәңгілікке ие боласың», - дейді ұлы ойшыл.
Орта ғасырларда өмір сүрген біздің бабамыз Ж.Баласағұн да рухты биік ұстау керектігін, бұл фәнидің өтпелігін басып айтады. «Құдайға жан-тәніңмен сену, ізгілік, ар-ұжданның талабынан шықпау, әділеттілік - адам рухын мәңгілікке әкеледі», - дейді ұлы ойшыл.
Қайта өрлеу заманынан бастап рух жөніндегі діни көзқарастан ауытқу басталады. Оған ерекше үлес қосқан Л.Валла болды. Ол: «Кісі адамның рухы ғана емес, денесі де әсем. Құдайдың жаратқан бәрі де бір-біріне үндесіп жатқан ғажап Дүниесінде бірде-бір нәрсе өзінің құндылығын жоймайды, соның ішінде адамның денесі де», -деген ой тастайды. Құдайды сүю рухтың ең биік таңдауы болғанымен, сезімдік дене ләззатынан да адам қашпауы керек. Міне, бұл бүгінгі таңдағы Еуропа елдеріндегі материалдық тәндік-сезімдік өмір бағытының жасалған бастамасы еді.
Жаңа Дәуірде бұл көзқарас әрі қарай дамып, рухты ең алдымен ақыл-парасат ретінде қарастыруға жол ашылады. Оған өз үлестерін қосқан Р.Декарт, Б.Спиноза, неміс классикалық философиясы, француз ағартушыларының өкілдерін жаткызуға болады.
Л.Фейербахтың рух жөніндегі материалистік көзқарастарын жалғастыра келе, К.Маркс пен Ф.Энгельс рухтың қайнар көзін материяның өзіндік ішкі дамуға деген қабілетімен байланыстырады. Бірақ олар дүниеге келген рухтың сол өзін туғызған материяға керісінше ықпал тигізу мүмкіндігін теріске шығармайды. Өйткені болашақта дүниеге келетін коммунизмнің өзі - ақыл-ой, парасаттық, рухтың ең биік шыңы болмақ.
Марксизмнен кейін Еуропа философиясында бейсаналық бағыт пайда болып, А.Шопенгауер адамзат ақыл-ойының мардымсыздығын көрсеткісі келеді. Оның ойынша, Дүниенің негізінде өз-өзін танымайтын, алдында мақсат-мұраты жоқ, не істерін білмейтін, бірақ өмір сүруге деген бітпейтін іңкәрлігі бар Дүниежүзілік Ырықты жатқызады. Олай болса, ол адамның жүрегінен өтіп, оны бақытсыздық, зардапка итереді. Осы идеяларды әрі қарай дамыткан Ф.Ницше Дүниенің негізінде «билікке деген ырық» жатыр деген пікір айтады.
Осы уақытта адамды рухқа теңеп, оның өмірінің терең қайшылықтарын зерттеген Дат философы С.Кьеркогер болды. «Адам - рух... Ол шексіздік пен шектелгендіктің, мәңгілік пен уақытшаның, қажеттілік пен еркіндіктің бірлігі». Осыған байланысты әрбір адамның ішкі өмірінде алаңдаушылық, белгісіз бір нәрседен үрейлену, қайшылық пайда болады. Ойшыл алғаш рет экзистенциалдық ұғымдарды ұсынып, оларды егжей-тегжейлі талдайды. Олар: үрей, қайғы, махаббат, түңілу, қорқу, сену, қалтырау т.с.с. Сонымен адамның рухани өмірі қайшылыққа толы, ол әрқашанда махаббат пен жек көру, қатыгездік пен мейірімділік, шындық пен алдау, күнә мен өкіну, өзімшілдік пен қайырымдылық, білімділік пен надандық, шаттық пен қайғы араларындағы таңдау. «Осы рухани бағытты таңдаудың негізінде адам нағыз тұлғаға айналып, өзінің ерекшелігіне, өлместік дәрежесіне жетеді», - дейді ұлы ойшыл. Әрине, мұндай көзқараспен толығынан келісуге болады.
Енді жаңа ғана тарих қойнауына кеткен XX ғ. көз жіберсек, ол адамзат руханият мүмкіндігінің нағыз сынағы болды десек, артық болмас. Бір жағынан, ғылым мен техниканың орасан зор қарқынмен дамуы (кибернетика, гендік инженерия, ядролык физика т.с.с.) табиғаттың стихиялық күштерін толығынан бағындырып, адамзаттың гүлдене өмір сүруіне деген үмітті оятты. Екінші жағынан, өкінішке қарай, көп жетістіктер зұлымдық жолында пайдаланып (Дүниежүзілік бұрын-соңды тарихта болмаған соғыстар) миллиондаған адамдардың қырылуына әкелді.
Экономика саласында «табиғатты көндіру, қайта өзгерту» саясаты экологиялық дағдарыстарға, өзінің арғы анасы - Табиғаттан жаттанған, тастан салынған қалалардан-джунглиден жылдар бойы шыға алмайтын, соның нәтижесінде рухани азғындап, тек сезімдік ләззат алуға ұмтылған, өзімшілдікке бой ұрған, күш жұмсауға даяр, моральдық тізгіні жоқ адамдардың пайда болуына әкелді. Бір жағынан, шексіз байлыққа ұмтылып, техниканың құлына айналған, өлшемнен тыс тұтынуды өмір мақсатына айналдырған, екінші жағынан, күнбе-күнгі ішер тамағы жоқ 1 млрд. жуық адамның бүгінгі жер бетінде өмір сүріп жатқанын көреміз. Шың биіктеген сайын құздың да тереңдей түскенін байқаймыз.
XX ғ. саясаттың да рухани-моральдық негіздері үлкен сынақтан өтті. Ғасырдың басында бақытты өмір орнатуға бағытталған бірнеше революциялар аз уақыт өткеннен кейін-ақ қанды балақ тоталитарлық мемлекеттерді тудырды. Адамның шығармашылық қабілетін дамытып, гүлденген қоғамды орнатудың орнына адамдарды қыруға арналған газ камераларды, геноцидке түскен кішігірім халықтарды, атомдық бомба сынақтарын, бітпейтін локальды (жергілікті) соғыстарды т.с.с. сұмдықтарды адамзат өз көзімен көрді.
Әрине, жоғарыда көрсетілген және де баска теріс деректер рухани ахуалға ықпал етпей қоймады. Олар философиялык антропология, экзистенциализм, фрейдизм, діни философия т.с.с. неше түрлі философиялық ағымдарда бейнеленді. Енді олардың кейбір идеяларына тоқталайық.
Фрейдизмде еуропалық философияда ғасырлар бойы қалыптасқан ақыл-ойға, парасатқа негізделген қағидалардан үзілді-кесілді бас тарту басталады. Ақыл-ой емес, керісінше, адам өмірінде шешуші нәрсе - оның бейсаналық күңгірт инстинктері деген пікірге келіп, олардың ішінде жыныстық құштарлыкқа ерекше мән берілді. Соңғы адамның өзіндік санасына (Эго) зор әсерін тигізеді, сонымен қатар қоғамдық тәрбие барысында адамның санасына енгізілген әлеуметтік нормалар мен рухани құндылықтарға (Супер эго) қайшы келеді. Бұл қайшылық жыныстық күш-қуаттың адамның шығармашылық еңбегіне сублимациялануы (өтуі) арқылы шешіледі.
Қорыта келе, фрейдизм ағымы Еуропа руханиятына, оның әрі қарай құлдырауына зор ықпал жасады. Егер 18 ғ. өмір сүрген маркиз де Сад өз романдарында жыныстық мәселелердің күңгірт жақтарын алғаш көрсетіп, бірақ оны қоғамдық сана қабылдамай, ол өз өмірін Бастилия түрмесінде аяқтаса, XX ғ. фрейдизм қабылданып, ақырында 60-шы жж. ол «сексуалдық (жыныстық) революциямен» аяқталды. Адамдардың жыныстық қатынастары жөнінде эротикалық (сұлу денеге құмарту) және порнографиялық (жыныс қатынастарын ашық көрсету) фильмдер жасалып, кеңінен таралды. Ромео мен Джульеттаның махаббат үлгілері жайына қалды. Жыныстық ләззат алуға жеңіл жол ашылып, оның неше түрлі технологиялары кеңінен таратыла бастады. Тек сезімдік ләззат алуға бағытталған жыныстық кездейсоқ қатынастар терең махаббат жоқ жерде тез арада сарқылып, жаңа ләзаттарға итермелейді. Адам сезімі жұқара келе, күндердің бірінде сарқылып, оны трагедияға әкеледі. Бүгінгі таңда Батыс қоғамында көп әйелдер бала туа алмайтын ахуалға келіп, лесбиандық (әйелдің әйелді сүюі), гомосексуалдық (еркектің еркекті сүюі) қатынастарға заң бойынша жол ашылып, «порножұлдыздар» өздерін Еуропарламентке депутаттыққа ұсынуда. Біздің ойымызша, бұл рухани дағдарыстың кейбір айқын айғақтары болса керек.
Өкінішке қарай, бұл мәселелерге арналған Батыс масс-медиа туындылары бүгінгі теледидар мен газеттердің бетінен түспей, біздің жастарды да уландыруда. Бұл біздің елді «вестернизациялаудың» (батыстандыру) бірден-бір жолы болса керек. Әрине, махаббаттың негізінде сүйген адамдардың бір-біріне деген жыныстық құмартуы жатыр, оны терістеуге болмайды. Бірақ ол құмарту нақтылы адамның мәдени-рухани деңгейіне қарай неше түрлі жарқын сезімдермен, романтикалық қиялдармен өрнектелмей ме? Жас дос, сіз мұны естен шығармағаныңыз жөн.
Антропологиялық философия бағытына келер болсақ, олар адамның санасын, жалпы руханиятын оның басынан биологиялық толыққанды еместігінен пайда болған, соны толықтыратын механизм ретінде қарайды. М.Шелер адамның рухы бәрін түсінгенмен, әлсіз, ол орасан зор «өмір күшіне» бағынады, туралы пікір айтады.
К.Лоренц барлық саналы түрде әлеуметтік ретке келтіру механизмдерін адамның агрессивтік инстинктерінен көреді. Ол жануарларға да тән инстинкт. «Адамның жер бетінде тез көбеюі, қоршаған ортаның құлдырауы, ғылыми-техникалық революцияның тез қарқынмен жүруі, бақталастық (жалпы, ол қазіргі адамзаттың жеті күнәсін көрсетеді) т.с.с. факторлар, оның агрессивтік инстинктін күшейтуде», - деген қорытуға келеді.
Енді Батыстағы «Франкфурт мектебінің» өкілдеріне (М.Хорк-хаймер, Т.Адорно) келер болсақ, олар негізгі кемшілікті Батыс адамының табиғатқа үстемдік жүргізу әрекетінен көреді. Ол бір өл-шемді адамның дүниеге келуіне әкеледі. Ал нағыз керек нәрсе - адамның өз ішкі табиғатын өз еркіне көндіру: неше түрлі күңгірт инстинктерін – нәпсілік, құмарту, қирату т.с.с. ауыздықтау болмақ. Сонымен Батыс ой пікірі сонау Сократқа (өзінді тани біл), Анарысқа (нәпсің мен тіліңді тия біл) қайтып оралғандай болды. Олар қазіргі адамзатты толеранттыққа (төзімдікке), өзара түсінушпілікке, руханиятты жоғары ұстауға шақырады.
«Радикалдық гуманизм» бағытының көрнекті өкілі Э.Фромм Батыс цивилизациясының негізгі кемшілігін жаттану, заттандыру, өмірдің мән-мағынасын бұл дүниеде болу емес, алуды іздегеннен көреді. Адамның нағыз болмысы - оның рухани құндылықарға ұмтылуында, бір-бірімен сырласып, шығармашылық сатыға өтуінде, жарқын қиялдарға жол ашуда..
XX ғ. экзистенциализм бағыты адамның өмір сүру ерекшеліктеріне аса көп назар аударды. Олардың ойынша, адам бұл өмірге келгенмен, өмірдің мән-мағынасын жүре келе неше түрлі зардап, қорқыныш, қайғы, тіпті түңілуден өтіп барып табады. Адамның еркіндігі - оның басқа тіршіліктен негізгі айырмашылығы. Ол өз өмірін өзі жобалап іске асырады. Сонымен қатар адам еріктігіне шек қоятын - оның өз руханияты ғана. Ж-П.Сартр еріктік - басқалардың алдындағы моральдық жауапкершіліктің ауыр жүгі деген болатын.
Өкінішке қарай, көп адамдар жауапкершіліктің ауыр жүгінен бас тартып, олай болса, өз тұлғалығының өзегінен айырылып, өз болмысын жоғалтып, жаттанған дүниеге кіреді. Мұндай адамға М.Хайдеггер «тап» деген ат қойып, ол коғамды Н.Бердяев «объективацияланған (заттанған) дүние», ал А.Камю «абсурдтық (ақылға сыймайтын») дүние» деді. Мұнда адамдардың қарым-қатынасы екі жүзділікке, алдау-арбауға, жәдігейлікке толы. Сондықтан адамдар өзінің жалғыздығын, бір-біріне деген салқындығын сезінеді. Егер атеистік экзистенциализм мұндай дүние шеңберінен шығу үшін адамдар бірігіп абсурдтық дүниеге қарсы көтерілу керек десе, діни бағыт: «Құдай - рух, олай болса, рухани жаңару керек дейді. Ал «диалог философиясының» өкілдері (М.Бубер, Э.Левинас), тек іштей сырласу арқылы «Сен және Мен» қарым-қатынастарын орнату мүмкіндігі ашылып, адамның өмірдегі нағыз шынайы болмысы басталады, ал адам «Ол» болса, құралға айналады деген тамаша пікір айтады.
XX ғ. Батыс діни философиясы либерализм мен тоталитаризмді сынға алады. Адам еркіндігі, егерде ол Құдайға негізделмесе, ойына не келсе соны істеуге, озбырлыққа әкеліп, ақырында адамды заттық байлықты жинаудың құралына айналдырады. Тоталитаризм барлығын мемлекеттің қолына өткізіп, адамның қадір-қасиетін таптайды. Олай болса, бүгінгі ағарған адамзат діннің шеңберіне қайта оралып, барлық күш-жігерді рухани өрлеуге жұмсау керек.
Персонализм (тұлға) бағыты адамды үзілді-кесілді денеге, зат, нәрсеге ешқашанда теңеуге болмайтынын баса айтады. Өйткені, оның құпия өзгермейтін рухани бекзаттық сәулеттік өзегі бар. Адам тұлға ретінде басқа адамдармен неше түрлі қарым-қатынастарға түсіп, соған бейімделгенмен, өзінің рухани өзегі арқылы Құдаймен байланысты болып, өмірдің теріс жақтарына тойтарыс бере алады. Ж.Маритеннің көркемдеп айтқанындай, «тұлға ретінде жұлдыздардың ықпалында болсақ, персона ретінде оларға иеміз».
Діни философиядағы аса ірі тұлға - Пьер Теяр де Шарден. Оның еңбектеріндегі негізгі идея - Ақиқат пен Сенімді, Дін мен Ғылымды қазіргі өмірге сай етіп ұштастыру керектігі. Ол христиан дінінің негізгі қағидаларын жаңарту жолында мынандай мәселені көтереді: Бұл Құдайдың жаратқан Дүниесін адам дайын түрде қабылдады ма, я болмаса ол әлі жаратылу үстінде ме? Егерде ол дайын түрде болса, адамға еш нәрсе істеу керек емес, ол тек осы ғажап дүниеге тамсана қарап отыруы керек. Бірақ бүл Дүние кеңістік пен уақыттың шеңберінде берілген, яғни ол өне бойы өзгерісте, ол әлі жаратылу барысында. Олай болса, адам саналы пенде ретінде осы жаратылу үрдісіне белсенді түрде қатысып, оны көркейтіп, өзгертуі керек. Адамзаттың саналы түрде қоршаған ортаны өзгертуі жер бетінде ноосфераның (ақыл-ой арқылы өзгертілген жер беті) орнауымен байланысты. Ал мұның өзі адамзаттың ғарыштағы өмір сүруінің терең мән мағынасы болмақ.
Ойшыл өзінің онтологиялық көзқарастарында Дүниенің тек қана материалдық құрамын (тангенциалдық күш-қуат) мойындап қана қоймай, оның дербес рухани (радиалдық күш-қуат) жағын да құптайды. Ол христиандық тұлғалық Құдай емес, ол - бүкіл дүниені алға тартатын, күрделендіретін таза рухани күш. Соның арқасында Дүниеге тіршілік келіп, адамның өзі пайда болды.
Ресейдің ұлы ғалымы Н.Моисеев рухани дағдарыстағы адамзат жер бетіндегі тіршілікті аялап, өзімен бірге әрі қарай үндесті түрде дамытса (коэволюция) ғана бүгінгі цивилизация өмірде қалады. Егер ол бүгінгі таңдағыдай тек қана табиғаттан ала берсе, жер бетіндегі тіршілікті арандатса, онда ол құрдымға кетуі мүмкін деген ой тастайды. Үнді елінің ұлы қайраткері М.Ганди адамзаттың рухани тазаруында жер бетіндегі әрбір тұлғаның қатысы бар екенін, ол үшін зұлымдыққа қарсы тұрып, оны сүйіспеншілік пен ізгіліктің арқасында тоқтату керек екенін айтады. «Бүкіл адамзат - бөлінбейтін бірліктегі отбасы, сондықтан қайсыбір оның мүшесінің жасаған қылмысына әрбір азамат жауапты», - деген терең ой айтады.
Орыс халқының ұлы ойшысы Л.Толстой қоғам өміріндегі зұлымдық мәселесі адамның рухы емес, тәнімен тығыз байланысты екенін көрсетеді. Тәннің бір нәрселерге ынтықтығы, құштарлығы оны рухани құндылықтарды аяққа басуға, ауытқуға әкеледі. Соның салдарынан зұлымдық пайда болады. Зұлымдыққа күш көрсетіп қарсыласпау, Л.Толстойдың ойынша, оның өз-өзін сарқуына, тоқтауына, құруына әкеледі. Сонда ғана руханияттың жеңісін, адамның адамгершілігін көруге болады.
XX ғ. рухани ахуалына тек қана өз идеяларымен ғана емес, бүкіл өмір салтымен зор әсер тигізген келесі гуманист А.Швейцер болды. Оның ойынша, дүниежүзілік тарихтың ең терең қабаты ғылым мен техниканың жеткен нәтижелерінен емес, этикалық тарихтан тұрады. Моральдық құндылықтарды ойшыл адамзаттың ең асқан жетістіктері ретінде түсініп, оны әрі қарай дамыту жолында адамзатқа «өмірді пір тұту» этикасын ұсынады. Адамды ғарыштағы тіршіліктің ең жетілген теңдесі жоқ әсем гүлі ретінде қарап, ол Р.Декарттың «Мен ойлаймын, олай болса өмір сүремін» деген қағидасының орнына «мен өмірмін, олай болса басқа өмірдің арасында өмір сүргім келеді» деген ғажап идеяны ұсынады.
А.Швейцер Еуропа цивилизациясының рухани дағдарысқа ұшырауының негізгі себебін рационализмнің үстемдігінен көреді. Қоршаған ортаны тек ақыл-оймен түсіну, рухани құндылықтармен есептеспеу дүниенің тек сыртқы жағын өзгертуге мүмкіндік береді. Қазіргі орасан зор бетон мен шыныдан жасалған техникалық цивилизация, сондықтан шынайы мәдениетке қарсы, ол тек мәдениеттің тұрпайы түрлерін ғана тудыра алады. Сондықтан адамзаттың негізгі мақсаты — мәдениетті этикалық құндылықтармен ұштастырып оған нәр беру. Сонда ғана адамзаттың шынайы алға жылжуы болмақ.
Сонымен философия тарихында рух мәселесі ғасырдан-ғасырға өтіп, егжей-тегжейлі талданғанын жоғарыда көрдік. Енді айтылған ой-пікірлерге сүйене отырып, өз көзқарасымызды ұсынуға уақыт келді.