ТАҚЫРЫП. Қайта Өркендеу дәуірі философиясы
1. Қайта Өркендеу Дәуірінің негізгі сипаттары. Антропоцентризм және гуманизм.
2. Орта ғасырлық ойлаудан Ренессанстықа өту кезеңі. Э. Роттердамский; М. Монтень; Н. Кузанский.
3. Қайта өрлеу Дәуіріндегі өнер және ғылым. Л. Винчи, Н. Коперник, Д. Бруно, Г. Галилей ілімдері.
4. Қайта Өкендеу дәуіріндегі әлеуметтік – саяси философия. Н. Макиавелли, Т. Мор, Т. Кампанелла.
Қайта Өркендеу дәуірі шамамен алғанда XIY-XYII- ғасырлар аралығын қамтиды. Бұл кезең мәдениетінің барлық саласында керемет жетістіктерге қол жеткізілген, прогрессивті төңкеріс жасаған кезең. Осы дәуір философиясы да өзінен кейінгі философиялық жүйелердің негізін қалаған, әлемдік философия тарихындағы маңызды кезең болып есептелінеді.
Қалыптастыру жағдайлары:
1) Европаның алдағы қатарлы елдерінде капиталистік қатынастардың негіздері қаланды. Ауыл шаруашылығынан - өнеркәсіптік дамытуға, ауыл – селодан – қалаға көшу кезеңі басталды:
2) Ұттық мемлекеттер мен абсолютті монархия қалыптасты;
3) Жаңа тап – буржуазия пайда болды.
4) Терең әлеуметтік конфликтілер: Германияда Шаруалар соғысы, Франция мен Нидерландыда діни және буржуазиялық соғыстар жүрді.
Осы әлеуметтік-тарихи жағдайлардың бәрі жаңа көзқарастар қажеттілігін туғызды. Бұл кезең орта ғасыр мен антикалық мәдениеттің жалғасы, әсіресе, антикалық мәдениетті қайта өркендету, қалпына келтіру болды. Дәуірдің Қайта Өркендеу деп аталуы да сондықтан.
Қайта Өркендеу дәуірінің даму үш кезеңнен тұрады: 1)гуманистік немесе антропоцентристік – XIY- ортасынан XY- ғасырдың ортасына дейін; 2) онтрологиялық мәселелер шешеілген неоплатонизм кезеңі - XY-ғ ортасынан XYI –ғ. Бірінші үштігінде дейін: 3) натурфилософиялық кезең- XYI-ғ. Екінші жартысынан бастап XYII- ғ. Басына дейін. Бұл жетудің салыстырмалы екендгі ескерткен жөн.
Ерекшеліктері:
1) Қайта Өркендеу философиясында да басты орынға Құдай ие, бірақ философиялық талдау объектісі – Адам, ол космостық болмыстың құлы ретінде қарастырылса, Өркендеу философиясы адамды жоғары көтереді, оның еркіндігін дәріптеуге ұмтылды;
2) Өркендеу философиясы жаратылыстану саласындағы жетістіктермен, медицина, математика, табиғат туралы ғылымдармен тығыз байланысты дамыды;
3) Осы ғалымдардың жетістіктері негізінде философия дүниені жаңа, пантеистік бейнесін жасауға тырысты, табиғатпен адамның құдайы сипаты идеяларын негіздеуге ұмтылады;
4) Философиялық ой өнерімен тығыз бірлікте дамыды. Адамның өзінің табиғаты негізіне оралуы идеясы Өркендеу дәуірінің өнерінде көрініс тапты. Адамның күші Құдаймен тең, ол бәрін игере алады. Ренессанс адамы – шаруашылықпен айналысатын, қолынан келмейтіні жоқ адам. Ол бәріне қабілетті, дене сұлулығынада, ой сұлулығынада жете алды. Адам –дүниедегі ең әдемі, ең әсем тіршілік етуші. Осы эстетикалық негіз Өркендеу философиясын ерекше мазмұн береді, Әсемдік, Адамның Әсемдігі асқақтылды. Тән мен жанның сұлулығы Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рембрандт шығармаларында суреттелді, олар әлі күнге дейін аса құнды, теңдессіз, баға жетпес дүниелер болып есептеледі;
5) Ренессанс философиясына гуманизм – адамның тұлға ретіндегі құндылығын, оның еркіндікке, бағытқа және дамуға ие болу құқын мойындайты көзқарас тән. Гуманизм антика мен Орта ғасырда да болғанымен, қоғамдық қозғалыс ретіндегі Өркендеу Дәуірінде қалыптасты. Ерекшелігі - гуманистік философия кәсіби философиядан тыс қалыптасты. Ақын-жазушылар, ғалымдар, ритор, педагог, дипломат, саясаткер және т.б. білімді адамдар гуманистер қауымдастығын құрып, жаңа гуманистер мәдениетін жасауға талпынды. Олар өздерінде «философия» деген атақ беріп, философияға жаңа мазмұн берді, бұрынғы философтарды философ деп санамады. Гуманизмнің негізін салушылар: Данте Алигьери, Франческо Петрарка, Ключчо Салютати және т.б.
5-ТАҚЫРЫП . Жаңа дәуір философиясы
1.Жаңа Дәуір философиясының жалпы сипаттамасы.
2.Жаңа Дәуір философиясындагы рационалистік және эмпиристік
бағыттар. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза.
3.Дж.Локк пен Т.Гоббстың әлеуметтік-философияльқ концепциялары.
4.Дж. Беркли мен Д.Юмның субъективтік философиясы.
Жаңа Дәуір философиясының қалыптасуы мен мазмүнына қоғамдағы әлеуметтік өзгерістер айқындаушы әсер етті. XVII-ғасырда капитализм әлемдік-дүниежүзілік сауда мен мануфактуралық өндірістің тез қарқынмен дамуын бастан кешті, ол рационализмге негізделген еді және өндірістегі механизмдердің рөлі арта түсті.
Капиталистік өндіріс тәсілі ғылымға деген сүранысты күшейтіп, ғылым бірте-бірте ондіргіш күшке айнала бастады. Экономикалық және әскери жағынан мықты мемлекетке айналуды мақсат етіп қойған европалық мемлекеттер ғылыми ізденістерге ерекше коңіл болуге мәжбүр болды, бүл өмір талабы еді. Ғылымдар академиясы да осы кезенде пайда бола бастады. Жаңа Дәуірде тәжірибе мен эксперименттерге негізделген ғылымдар, әсіресе математика, алгебра, аналитикалық геометрия, механика күшті қарқынмен дамыды, бүл фактор шіркеудің ролін томендетіп, атеизмнің терең тамыр жаюына әкелді.
Бірақ діннің де ықпалы жойыла қойған жоқ. Мемлекет басшыларына дін халықтың рухани азығы ретінде аса қажет еді, сондықтан да дін мен мемлекет одағының бүзылмауы үшін күрес үнемі жүріп отырды. Бірақ қоғамдық омірде оның секуляризациясы, шіркеуден тәуелсіздік, діни шыдамдылық (веротерпимость) үшін күрес молырақ орын алады, әрбір адамның діни таңдау еркіндігі үшін күрес үнемі жүріп отырады. Осы кезеңде философия ғылымы екіге бөлінгендей күй кешті: бір жағынан - ғылыммен тығыз байланыс, екінші жағынан - философиялық шығармаларда діни-теологиялық мазмұн әлі де болса мол болды. Дегенмен де философия ғылымға көбірек бет бүра бастады.
Бүл ерекшелік ағылшын философы Фрэнсис Бэконның (1561-1626) философиясынан анық байқалады. Дворяндар отбасында туып, Кембридж университетін бітірген Бэкон дипломатиялық қызметпен де айналысты, парламент мүшесі, танымал адвокат, шешен, белгілі жазушы ретінде де танылды. Негізгі еңбектері: "Жаңа Органон", "Тәжірибелер немесе адамгершіліктік және саяси қағидалар", "Жаңа Атлантида", т.б.
Бэкон философия ғылымының практикалық функциясына ерекше көңіл бөледі. Оның ойынша, философия ғылыми білімдердің көмегі аркылы адамға табиғатты игеруге көмектесуі қажет. Әйгілі "Білім - күш" (Знание-сила) деген қағиданың авторы Бэкон еді. Ғылымдарды да Бэкон адамға пайдалылығына байланысты классификациялайды.
Оның пікірінше, философияның негізгі зерттеу объектілері - қүдай, табиғат және адам. Бэкон философияны табиғи философия деп түсінеді, оның өзін теорияльқ және практикалық деп бөледі. Біріншісі табиғат қүбылыстарының себептерін түсіндірсе, екіншісі теориялық жаңалықтарды пайдалана отырып, адамға қажетті жаңалықтар ашады. Табиғи философияны Бэкон физика және метафизика деп жіктейді, оның негізінде - Аристотельдің себептілік ілімі. Себептер материалдық және іс жүзіндегі, формальдік және мақсаттық болып бөлінеді. Алғашқы екеуі тәжірибелік зерттеуде нақты көрінеді, себебі олар табиғатта болып жатқан нәрселердің жақын себептері, оларды зерттеу - физиканың міндеті. Бірақ бүл жеткіліксіз, формальдік себептер олардан терендеу, оларды талдайтын - метафизика.
Философияның соңғы бөлімі - адам туралы ілім. Адам индивид ретінде антропологияның, қоғам мүшесі ретінде азаматтық философияның немесе саясаттың пәні. Адам табиғатты өзіне бағындырып, адам патшалығын орнатуы қажет. Бүл істе оған көмектесетін практикалық философия, объективтік ақиқаттарды танып-білу тәсілі, бүл тәсіл "Жаңа Органонда" баяндалады. Бэконның түжырымдауынша, адам ақыл-ойына жүгіне отырып, теориялық пайымдауларды іс жүзінде тексеруден өткізіп, тәжірибеде көз жеткізіп отыруы қажет. Бэкон осылайша рационализмді сынап, эмпиризмді қолдайды. Оның ойынша, адамның ақыл-ойына, санасына қателіктер тән, олар ақыл-ойдың дамуын тежеп отырады, сондықтан олардан қүтылуға тырысу керек. Бэкон бүл кемшіліктерді идолдар, елестер, ескіліктің қалдықтары деп атайды.
6-ТАҚЫРЫП. XVIII ғасырдағы Европаның Ағартушылық философиясы
Барух Спиноза (1632-1677) Амстердамда еврей отбасында дүниеге келіп, әуелі сауда-саттықпен айналысқанымен, кейінірек философияға біржола бет бүрды. Оның ілімінде алғашқы кезде жаратылыстану мәселелері көбірек болғанымен, ол бірте-бірте этикалық доктрина қалыптастыру, адам мәселесін терендеп зерттеу ісіне басты назар аударды. Негізгі еңбегі - "Этика".
Спиноза адам табиғаттың ажырамас бөлігі екеніне сенімді. Табиғатта механикалық зандар үстемдік құрса, адам қызметінде оған ойлау косылады. Спиноза адамгершілік принциптерінің табиғи сипатын ерекше атап керсетеді. Бірак оның философиясында қүдай - табиғаттың егізі. Ол -субстанция, қүдайы табиғатта кездейсок ештеңе жоқ, адамдардың құдай деп жүргендері өздері түсінбеген табиғат. Спиноза адамгершіліктік ережелердің құдайдан туындайтындығын теріске шығарғанымен, оның философиясынан жеке эгоизм идеясын кездестірмейміз.
Ең бастысы - Спиноза адамның еркіндігін, оның ақыл-ойының еркіндігін жария етеді. Оның ойынша, адам адамгершілікті өз бойында еркін қалыптастыруға қабілетті, қорқыту, үрей (мемлекет және басқа адамдар тарапынан) арқылы адамгершікке тәрбиелеу мүмкін емес, себебі оның табиғаты ізгілікті. Адам өмірінің мәнін Спиноза бақытқа жету деп түсінді, осы бақытқа жету жолында оның ақыл-ойы адамгершілік ережелерін ту-ындатады. Спиноза сезімді парасаттан төмен қойып, адамгершілікті ақыл-оймен байланысты қарастырады. Ақыл-ой белсенді, оның күші танымның дамуы процесінде өсе түседі. Еркін ақыл-ойға ие адам еш қысымсыз басқа адамдармен тамаша қарым-қатынас орната алады, яғни ақыл-ойдың көмегімен рахатқа бөленеді. Осыдан Спинозаның мемлекет туралы пікірі туындайды, ол мемлекеттің мақсаты - адамның еркіндігін қамтамасыз ету деп түжырымдайды.
Спиноза адамды өмірдің барлық жағдайында да еркін болуға шақырады. Тіпті өлімнен де қорықпау керек, себебі мәңгілік ештеңе жоқ. Сондықтан да еркін адам өлім туралы мейлінше аз ойлайды, өлім туралы күні-түні қайғырып, мүңға бату - қүлдықтың бір түрі. Спиноза адамдарды өз бақытсыздықтарына салыстырмалы түрде қарауға шақырады (біз "философиялық" деп атап жүрген көзқарас). Өмірде бәрі де өтпелі, қазіргі сәтсіздік - себептіліктің бір звеносы, әлем деңгейінде ол болмашы ғана нәрсе. Бір қарағанда үстіртіндеу болғанымен, Спинозаның бүл философи-ясы өмір туралы ойланған адамның жан жарасын жеңілдетуге біршама пай-далы. Ол адамды тәуелсіз, еркін, ешкімге де, ештеңеге де жалтақтамай өмір сүруге үйретеді және дүниедегі қүбылыстардың, адам өміріндегі проблемалардың бәрі де уақытша, өтпелі екендігін дәлелдейді. Өмірден жиі түңілетін қазіргі заман адамына Спиноза философиясы аса пайдалы.
Томас Гоббс (1588-1679) - көрнекті ағылшын философы, Оксфорд университетінде Аристотельдің логикасы мен физикасын оқыды. Негізінен адам мөселесін, оның әлеуметтік-қүқықтық статусын зерттеді. Еңбектері: "Левиафан немесе Материя, шіркеулік және азаматтык мемлекеттің формасы мен билігі", " Азамат туралы", " Дене туралы", "Адам туралы".
Гоббс философия мен теологияны боліп қарастырады, Бэконның "екі ақиқат " теориясын терендете түсіп, философияны жоғары қояды, "философия - танушы ақыл-ойдың рациональдік іс-әрекеттерінің жүйесі. Ол, бір жағынан, белгілі себептерден әрекеттер мен қүбылыстарға қарай, екінші жағынан, қүбылыстардан оларды тудыратын негіздерге қарай жүреді. Яғни, ақиқат дегеніміз ғылымға тең философия", - дейді.
Теологияны жоққа шығармағанымен, оны философияның құрамдас бөлігі деп қарастырмайды. Гоббс үшін теология рациональдік анализді қажет етпейтін қүдайы білім, оны сол күйінде тұтас жұтқан дұрыс. Гоббстың бұл пікірлерінің негізгі себебі - оның философиясының басты мәселесі адам мәселесі болғандығында. Оның пікірінше, адам әуелі табиғи денелердің бірі және табиғат адамдарды қай жағынан болсын тең етіп жаратады. Бірақ Гоббс әрбір адамға тән табиғи қасиет эгоизмді шектен тыс әсірелейді. Ол адамды өзін ғана ойлайтын, өзінің сезімдеріне әлі келмейтін мақұлық ретінде сипаттайды. Гоббстың пікірінше, "адам адамга қасқыр ", адамдар күш пен ақыл жағынан тең болғанымен, әркім өзін басқалардан күштірекпін деп ойлайды, теңдіктен өзара сенімсіздік туындайды. Табиғи теңдік үміт теңдігін туғызады да, екі адам бір мақсатқа бірдей ұмтылып, мақсатқа жету жолында бірі басқасын қүрбан етуге немесе бағындыруға тырысады, сол себепті адамдар бір-бірімен үнемі соғыс жағдайында болады.
Гоббстың ойынша, адам физикалық қана емес, моральдық, рухани дене, жасанды көптеген денелерді жасаушы, мәдениет өркениетін қалып-тастырушы. Осы жасанды денелердің арасындағы маңыздысы және күрделісі - мемлекет. Ол туралы ілімді Гоббс өзінің маңызды доктринасы деп түсінді және моральдық немесе азаматтық философия деп атады. Оның түсінігінше, мемлекет эгоистік табиғатқа ие адамдарды уысында ұстайтын, қоғамдык келісімге негізделген билік. Мүндай билік болмаса, адамдар қоғамдағы өмірлеріне еш қанағаттанбайды, керісінше, күйзеліс сезіміне толы болады дей отырып, Гоббс тап осындай күйді адамдар өз күші мен қулығынан өзге басқа кепілдігі болмаған кезде бастарынан кешкеіндігін айтады. Оның ойынша, адамдарды қоғамға біріктіретін күш -қана өзара күрес, үздіксіз соғыс қаупі, қоғамның бейбіт келісімге келу сәттілігі. Гоббс адамгершілік үғымдары мен ережелерінің жалпылық жағын жоққа шығарады, олардың мазмұны адам өмір сүріп отырған ағза, уақытқа байланысты. Басқа адам саған ізгі ниет көрсетіп, жақсылыққа жақсылықпен жауап берсе ғана адамгершілік ережелерін ұстап, жақсы істеріңе керісінше іс істеген адамға ізгіліктік көрсету - Гобсың пікірінше, ақылға сыймайды. Ол адамды өз ақылына сенуге үйрету, себебі қоғамдық парасатқа сенім жоқ, қоғамдық адамгершілікті іктің көмегімен, қорқыту арқылы ғана қалыптастыруға болады. Мемлекетте де табиғаттағы сияқты күш үстемдік етеді, одан заң туындайды. мемлекет адамның өмірі мен мүлкін қорғайды, бірақ адамдар оған бағынышты болып, оның үстемдігін мойындауы қажет, сонда ғана бейбітшілік орнайды, яғни билік пен ақиқат күштінің қолында және мемлекеттік шексіз болуы тиіс.
Жаңа Дәуір философиясының тағы бір өкілі Джон Локк (1632-1704) Оксфорд университетінің түлегі, осы университетте грек тілі мен риторикадан сабақ берген. Адам ауруларын тереңірек зерттеу мақсатымен медицинамен, кейінірек саясатпен айналысты, үкіметтің басқарушы қызметкерінде де болды, эмиграцияда да өмір сүрді. Негізгі еңбектері: "Адамның ақыл-ойы туралы тәжірибе", "Ақыл-ойды басқару туралы", "Басқару туралы екі трактат".
Локк эмпиризмді - білім тәжірибеден ғана туындайды деген көзқарасты ұстанды. Оның білім концепциясы сенсуализмге негізделген, ақыл-ойда әуелі сезімде болған нәрседен басқа ештеңе болуы мүмкін емес деп ырымдайды. Локктың пікірінше, адамгершіліктік үғымдар да адамға біткен қасиеттер емес, оны Локк моральдық түсініктердің әр халықта түрлі, тіпті бір халықтың өзінде тарихи дамудың әр түрлі кезендерінде моральдық ережелердің бір-біріне үқсамайтындығы арқылы жақсы дәлелдейді, яғни моральдық априори болуы мүмкін емес. Локк қүдай идеясының әуелден қалыптасқан идея екендігін де жоққа шығарады, бірақ оны тәжірибе арқылы танып-білуге, мойындауға болады деп пайымдайды.