Ртүрлі мөлшердегі минералды тыңайтқыштардың арпа сорттарының өніміне әсері.

Ауыспалы егісте кез келген дақылдан жоғары өнім алу үшін бастысы тыңайтқыш қолдану жүйесін дұрыс қалыптастыру керек. Ауа райы қолайсыз жылдары топырақ алде қайда күтімді қажет етеді, сондықтан да шаруашылықта оған қажетті қоректік заттармен қамтамасыз ету керек. Тұзды топырақтарда өсу процестерінің тежелетіні белгілі. Сол себепті бұл проблеманы шешу үшін арпаның тұзға төзімді сорттарын минералды тыңайтқыштың қалыпты мөлшерін бере отырып шығару. Дұрыс ауыспалы егістерді игеру және тыңайтудың тиімді жүйесін енгізу кез-келген дақылдың өнімділігін арттырудың шешуші шарты болып табылады. Экологиялық жағдайы нашар Арал өңірінде ауыл шаруашылық дақылдары өнім құрау үшін көп мөлшерде қоректік заттарды қажет етеді.

Учитывая особенности почвенно-климатических и агроэкологических условий зоны рисовой системы Кызылординской области, анализируя морфо-биологические признаки районированных сортов, на основе селекционно-генетических параметров и непосредственно практической работы, Тохетовой Л.А. разработана модель сорта ярового ячменя для данного региона.Осы модель бойынша, өсімдік биіктігі Қызылорда облысының күріш ауыспалы егісі жағдайында арпа сорттарын аудандастыру кезінде анықтаушы факторлардың бірі екені белгілі, себебі оны негізінен көпжылдық шөптердің бүркеме дақылы ретінде өсіреді.

В целом, в более благоприятных условиях продуктивность во многом зависит от массы 1000 зерен. Но, в стрессовых условиях Приаралья, согласно разработанной модели, основным фактором повышения продуктивности является «число зерен в колосе», признак высоко наследуется и имеет тесную положительную корреляцию с массой зерна с 1 м². Кроме того, специфика почвенно-климатических условий Приаралья предопределяет создание сортов ячменя кормового направления, следовательно, нецелесообразно вести селекцию на увеличение массы 1000 зерен, тем более что этот признак отрицательно коррелирует с высокобелковостью. Основным показателем устойчивости сортов к стрессовым факторам, несомненно, является высокая урожайность, что отражает их агрономическую устойчивость к засолению или истинную солеустойчивость.

В связи с этим, в наших исследованиях по влиянию минеральных удобрений, основное внимание уделялось на вышеперечисленные признаки, а именно: высота растений, число зерен в колосе, урожайность и содержание белка в зерне.

Известно, что одним из главных рычагов повышения урожайности любой культуры, в частности ячменя, является применение правильных систем удобрений. Опыт возделывания ячменя в условиях рисовых систем показывает, что у ячменя почти половина прироста урожая зерна осуществляется за счет применения минеральных удобрений. Это указывает на его отзывчивость к минеральному питанию, которая зависит не только от культуры, но и от возделываемого сорта. Исследованиями показано, что при возделывании ярового ячменя с целью повышения урожайности и увеличения белковости зерна необходимо вносить оптимальные дозы азотно-фосфорных удобрений. Из рисунка видно, что все изучаемые сортообразцы примерно одинаково реагировали на внесение минеральных удобрений.

5 сурет

Арпа сорттарының өсімдіктің ұзындығына әртүрлі мөлшедегі минералды тыңайтқыштардың әсері

Несмотря на высокорослость Сыр Аруы и Сауле высота растений ячменя контрольного варианта (N0P0) оставалась на уровне 48,1; 51,3 см, соответственно. При внесении дозы азота N60 высота растений сорта Асем (St) возросла на 1,1 см, а у изучаемых сортообразцов на 2,8 – 3,4 см, что в 2,5 – 3,0 раза больше в сравнении со стандартом. Дальнейшее увеличение дозы азотных удобрений до N90 способствовало повышению роста растений изучаемых сортообразцов до 60 см, при этом высота растений стандарта Асем оставалась на уровне 50,2 см.

Рациональная система удобрений ячменя должна быть основана не просто на удовлетворении потребности растения в элементах питания, а на направленном воздействии удобрением, которые в определенные этапы онтогенеза стимулируют органо-образовательные процессы, такие как формирование оптимальной густоты стояния и максимальное заложение структурных элементов урожая, одним из которых является число зерен в колосе. С внесением минеральных удобрений и увеличением их дозы, прямопропорционально увеличивалась озерненность колоса (рисунок ).

6 сурет

Арпа сорттарының масақтағы дән саны көрсеткішке әртүрлі мөлшедегі минералды тыңайтқыштардың әсері

Так, на варианте N60P90 число зерен в колосе у всех изучаемых сортообразцов, включая стандарт, повысилось примерно одинаково на 0,7 - 0,9 шт. А с повышением дозы азота до N90 разница по количеству зерен в колосе между стандартом и изучаемыми сортообразцами несколько возросла, которая у стандарта составила 2,8 шт., у Сыр Аруы и Сауле от 3,0 до 3,9 шт. против контрольного варианта.

Вышеперечисленные параметры (сорт, высота растений, число зерен в колосе) в конечном итоге способствовали получению более высоких урожаев зерна. Если прибавка урожая в контрольном варианте у Сыр Аруы и Сауле составила 0,65; 0,51 соответственно, то на фоне изучаемых вариантов минеральных удобрений она прямопропорционально увеличилась с повышением доз их применения: при N60P60 – 0,75; 0,62 т/га; при N90P60 – 0,79; 0,68 т/га, а при N90P90 – 0,93; 0,81 т/га (сурет 7).

7 сурет

Арпа сорттарының өнімділігіне әртүрлі мөлшедегі минералды тыңайтқыштардың әсері

Полученные результаты показывают, что наиболее высокую урожайность сформировал сорт Сыр Аруы (3/95-14), хотя в контрольном варианте он уступал по озерненности другим изучаемым сортообразцам. Однако при внесении более высоких доз минеральных удобрений (N90P90) этот сорт выровнялся по данному признаку с другими сортами. Это означает, что сорт Сыр Аруы является более интенсивным, что предопределяет получение высоких урожаев зерна. Таким образом, из четырех испытуемых сортов ячменя наибольшую отзывчивость на возрастающие дозы минеральных удобрений показал сорт Сыр Аруы. Проявление внешних признаков угнетения растений в процессе вегетации при внесении последовательно возрастающих доз минеральных удобрений не наблюдалось.

Қызылорда облысының негізгі табиғи байлықтарының бірі - үлкен алымды жайылым болып табылады.Осы жайлымнан шаруашылық жыл сайын жоғары өнімді құнды мал азығын дайындайды. Қазіргі заман талабына сәйкес басты сұрақтардың бірі шаруашылықтағы малдарға мал азықтық құндылығы мен сапасы жоғары жем – шөп дайындау болып табылады.Ол үшін ең бастысы мал азығын дайындауды дұрыс ұйымдастырып, тиімді пайдалану керек. Мында басаты шешуші рөлді концентрлі және ақуызға бай азық болып табылады. Астық жем-шөп дақылдар мен арпадан құнды азық дайындауға болады. Бізге белгілі мал азығына арпа қосылысын қосқанда оның өнімділігі 20-25 % дейін жоғарылайды, әрі шығында аз болады. Қазақстандық Арал өңірі күріш жүйесінің тұзды топырағы жағдайында құрғақшылыққа қарамай ақуыз мөлшерінің төмендеу биохимиялық талдаулар көрсетті, бүл тұздың әсер етуіне байланысты болуы керек.

8 сурет

Арпа сорттарының ақуыз әртүрлі мөлшедегі минералды тыңайтқыштардың әсері

Дәндегі ақуыз мөлшері бойынша екі экологиялық аймақта жүргізілген салыстырмалы талдаулар нәтижесінде көпшілік арпа сорттарында протеин мөлшерінің төмендейтіні анықталды. Мысалы малағызындық бағыттағы Сәуле, Жұлдыз, Азық сорттарын Алматы облысының таулы аймақтарында еккенде ақуыз мөлшері 14,5—16,2% болса, Қазақстандық Арал өнірінің тұзды топырағы жағдайында ол 11,5-12,0%-ға дейін төмендеді. Сол себепті дәндегі ақуыз мөлшерін көбейту негізгі мақсаты болып саналады.

Сыра өндіру бағытында өсірілетін Әсем, Арна сорттарындағы ақуыз мөлшері 12,0 - 12,6 % дан 11,5 - 11,8 %-ға дейін төмендегенімен, крахмал мөлшерінің өте төмен болуына және арпа дәнінің экстрактивтілігінің нашар болуына байланысты сыра өндіру бағытындағы сорттарды шығару бұл өңірде мүмкін емес. Сондықтан Қазақстандық Арал өнірі жағдайында жүргізілетін селекциялық жұмыстар мал азығындық арпа сорттарын шығаруға бағытталуы тиіс. Сол себепті дәндегі ақуыз мөлшерін көбейту аймақтағы селекция жұмыстарыңың негізгі мақсаты болып саналады.

Выявлено, влияние минеральных удобрений на содержание белка в зерне. Если, в контрольном варианте анализируемые сортообразцы превосходили стандарт незначительно, то в вариантах с высокими дозами N90P90, наблюдалось заметное увеличение содержания белка в зерне на 2,1 – 2,4 %.

Результаты исследования показали, что при возделывании ярового ячменя на засоленных почвах рисового севооборота внесение более высоких доз минеральных удобрений N60-90P90 кг/га по д.в. перед посевом стимулирует образование полноценных продуктивных побегов, повышение числа зерен в колосе, содержание белка в зерне и формирование высоких урожаев у интенсивных сортов, к которым отнесен новый солеустойчивый сорт Сыр Аруы. Установлено, что внесение фосфора в дозе P60 уже способствует достоверной прибавке урожайности по всем изученным сортам. Бұл казіргі кезеңде күріш алқаптары топырақтарының фосфор тыңайтқыштарына мұқтаж екендігін көрсетеді. Яғни күріш өсіруші шаруашылықтардың экономикалық-қаржылық қиын жағдайларына байланысты негізінен фосфор тыңайтқышы берілмей немесе жеткіліксіз мөлшерде берілуінен қорек элементтерінің негізгі түрлері азот пен фосфор арасындағы ара қатынас бұзылғаны көптеп байқалып тұр.

9 сурет

Арпа өнімділігін қалыптастыруда әртүрлі минералды тыңайтқыштартардың әсері

Сол жағында – N60нұсқасында Оң жағында– N60Р90