Оғамдық игіліктерді пайдалануға беру тәсілдері

Қоғамдық игідіктерді пайдалануға беруде «билетсіздік» мәселе кездеседі. Бұл мәселенің мәні: тұтынушылар қоғамдық игіліктер өндірісін қаржылаудан қашады немесе олардың төлеміне кететін шығындарды азайтқысы келеді, басқаларға сеніп, яғни солар төлесін деп. «Билетсіз» басқаның есебінен пайда түсіру үшін игілікті тұтынудан алынатын пайдалылықты әдейі төмендетіп, қоғамдық игіліктің құндылығын азайтады. Осыған байланысты қоғамдық игілікті өндіру мен қаржыландыру ахуалында оны пайдалануға беру тәсілдерін таңдау мәселесі тұрады. Қоғамдық игілікті пайдалануға берудің 2 нұсқасы мүмкін: нарық арқылы немесе мемлекет арқылы. Қоғамдық игілікті нарық арқылы пайдалануға беру қосылмайтын қоғамдық игіліктерді жеке спектр арқылы өндіру. Бұл жағдайда қоғамдық игіліктер жеке игіліктер сияқты сатылады. Мысалы, әр түлі ойын-сауық шараларға билеттерді сату, кабель теледидар үшін, телекоммуникация немесе компьютерлік желістерге қосылу үшін төлем енгізу. Қоғамдық игіліктерді нарық арқылы пайдалануға берудің екінші нұсқасы – өзара келісілген қаржыландыру, бұл бірыңғай пакетте қосылатын қоғамдық игілік пен қосылмайтын жеке игілікті сату немесе қосымша (жанама) өнімді сату. Мысалы, қоғамдық теледидардың қаржыландыруына жіберілетін жарнама роликтерінің төлемі. Нарықтық қаржыландырудың үшінші тәсілі – жеке жәрдемдерден қоғамдық игіліктердің төлеуін ұйғаратын жәрдемақы. Бұндай жәрдемақылардың себебі: жеке тұлғалардың немесе ұйымдардың материалдық емес пайда алуы қоғамдық бедел немесе қоғамдық игілікті жоғары бағалауы. Мысал – қоршаған ортаны т.б. қорғаудың қоғамдық бағдарламаларына қатысу. Қоғамдық игіліктердің өндірісі салықтар арқылы қаржыланады.

Сұрақтар мен тапсырмалар

Талқылауға арналған сұрақтар

1. Игіліктердің жалпы және қоғамдық игіліктердің жеке алғандағы жіктеуін келтіріңіз. Игіліктердің қосылушылық/қосылмаушылық, бәсекелестік/бәсекелессіздік деген сипаттары нені білдіреді?

2. Қоғамдық игіліктерге сұраныс қалай анықталады? Оның ерекшелігі неде?

3. Қоғамдық игілік өндірісінің нәтижелі көлемі қалай анықталады?

4. Қоғамдық игіліктерді пайдалануға берудің қандай тәсілдері бар?

Есептер, жаттығулар, тестілер

1.Келесі категорияларды кестенің сәйкес орындарына орналастырыңыз: таза жеке игіліктер, бірлесіп тұтынатын игіліктер, ұжымдық игіліктер, таза қоғамдық игіліктер.

  Қосылмаушылық Қосылушылық
Бәсекелестік    
Бәсекелессіздік    

Төменде көрсетілгендердің қайсысы таза қоғамдық игілікке жатады?

а) қалалық парктер

б) қоғамдық көлік

в) мұражайлар

г) сот жүйесі

д) барлық аталған игіліктер

Оғамдық игіліктің қандай көлемі нәтижелі болып табылады?

а) оны тұтынуда бірде бір тұтынушы шектелмегенде

б) өндірістің қоғамдық шекті шығындары оның тұтынуының қоғамдық шекті шығындарына тең болғанда

в) игілік өндірісінің жеке шекті шығындары тұтынуының қоғамдық шекті шығындарына тең болғанда

г) шығындар ең аз болғанда

Тақырып. АСИММЕТРИЯЛЫҚ ЕМЕС (БІР-БІРІНЕ САЙ ЕМЕС) АҚПАРАТЫ БАР НАРЫҚТАР

Сапа белгісіздігі

Жақтардың біреуі (сатушы немесе сатып алушы), екінші жаққа қарағанда көптеу ақпаратқа ие болған жағдайда ақпараттың асимметриясы (бір-біріне сай еместігі) пайда болады. Ол туралы екінші жақ біледі.

Сондықтан ақпаратқа ие жағының әрекеттерін талдау негізінде, ол ойша кейбір пайымдау, қорытындылар жасауға тырысады. Симметриялық емес ақпараты бар нарықтар мысалдарының саны аз емес. Жұмыс беруші жаңа қызметкерді жұмысқа аларда оның мүмкіндіктері жөнінде мәліметі аз (қызметкердің өзімен салыстырғанда). Несие, сақтандыру, еңбек нарықтары – симметриялық емес ақпаратты нарықтар. Бизнесте көптеген ахуалдар осымен байланысты. Симметриялық емес ақпараттың 2 түрін айырады:

1.Жасырын сипаттарының болуымен байланысты симметрия: мәміле жасаған жақтарының біреуі мәміле заты жөнінде екінші жаққа белгісіз бірдемені біледі;

2.Жасырын әрекеттерінің болуымен байланысты асимметрия: экономикалық өзара қатынастар жақтарының біреуі екінші жақ бақылай алмайтын әрекеттерді жасайды.

Ең алғашқы болып ақпараттың асимметриясын Дж. Акерлоф қарады. Симметриялық емес ақпаратты талдау үшін оның ұсынған классикалық мысалы – пайдаланған автомобильдер нарығы. Бұл талдауда пайдаланған автомобильдердің екі түрі (жоғары және сапасы төмен) сатылатын нарықты қарастыру ұсынылады (104 суреттегі график). Мұнда сатушы да, сатып алушылар да автомобильдің сапасын анықтай алады. 104 суреттегі графиктерде жоғары сапалы автомобильдерге (SB және DB) сұраныс пен ұсыныс жоғары, (сапасы төмен автомобильдермен салыстырғанда (SН және DН)), себебі: сатушылар да, сатып алушылар да сананы бағалайды. Жоғары сапалы автомобильдер нарығындағы тепе-теңдік баға – 10000 доллар, сапасы төмен автомобильдер нарығында – 5000 доллар, бірінші және екінші нарықтардағы сату көлемі 50000 автомобильдерді құрайды. Егер сатып алушылар тауар сапасы жөнінде толық ақпаратқа ие болған жағдайда нарықта мынадай ахуалды көруші едік.

Оғамдық игіліктерді пайдалануға беру тәсілдері - student2.ru РВ SB PH

DB SH

DC 5000

DC1 DC

DH

DC1

DH

25000 50000 QB 50000 75000 QH

а) б)

104 сурет. Жоғары сапалы (а) және сапасы төмен (б) автомобильдер нарығы

Алайда, бұл нарық симметриялық емес ақпаратты нарық болғандықтан, сатушыларда, (сатып алушыларға қарағанда), тауар сапасы жөніндегі мәлімет көбірек. Алдында сатып алушылар автомобильдің сапасын орташа деп бағалайды (оны сатып алғаннан кейін ғана сапасын бағалай алады). Орташа сапасы бар автомобильге нақты сұраныс екі графикте DС деп белгіленген, ол DB – дан төмен, ал DН – нан жоғары. Сатып алушылардың тауар сапасын осылай бағалауымен 25000 жоғары сапалы және 75000 сапасы төмен автомобильдер сатылды. Сатып алушылар сатып алған автомобильдердің көбінің сапасы төмен екендігін түсіне бастағанда, сұраныс қисық сызығы жылжиды. Графиктерде автомобильге сұраныстың жаңа қисық сызығы DС1 деп белгіленген. Бірақ, оған сәйкес сапасы төмен автомобильдердің одан да көп саны сатылады, сондықтан сұраныс қисық сызығы одан ары жылжиды. Соңында сұраныс жылжулары мынаған әкеледі: тек қана сапасы төмен автомобильдер сатылады (сұраныстың қисық сызығы DН орнына келеді (жылжиды)), себебі: қалыптасқан нарық бағасы жоғары сапалы автомобильдерді сату үшін өте төмен болып табылады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында сапасы төмен тауарлар жоғары сапалы тауарларды ығыстырып шығарады. Сатып алушылар тауар сапасы жөнінде ештеңе білмейді, сапасы төмен екен деп, оның нәтижесінде бағалар түсіп, жоғары сапалы тауарлар нарықтан ығыстырылады. Кейбір оқулықтарда сапа белгісіздігі мәселесі «лимондар» мәселесі деп аталады. Симметриялық емес ақпаратты нарық жағдайында тауарды лимонмен салыстырады: ол туралы бейхабар адар оны тәтті екен деп алса, ащы болып шығады.

Наши рекомендации